Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Nókis q.
2023-j.

XvIII-XIX ásirler degi ullı ózgerisler Fransiya mámleket basqarıw princpıın pútkilley ózgertirip jiberdi. XvIII ásirdiń aqırına kelip fransuz patshası bosab qalǵan mámleket ǵáziynesin toltırıw ushın 175 jıldan berli shaqırilmagan General shtatlarǵa shaqırıq etdi. General shtatlar óz jıynalısın 1789 -jıldıń 5-mayida basladı. Ekenin aytıw kerek, general shtatlar hár qıylı siyasiy gruppa wákillerinen ibarat edi. 17-iyun kúni úshinshi siyasiy gruppa wákilleri General shtatlami Milliy jıynalısqa aylantırdılar. Olarǵa birinshi hám ekinshi siyasiy gruppanıń kópshilik deputatları qosılǵan. Eger General shtatlar delegatlari óz okrugi boyınsha sózge shıǵıs bolsa, Milliy jıynalıs deputatları xalıqtıń wákili bolıp esaplanar edi.

Patshanıń buyrıqların tán almay, onıń razılıǵısız Milliy jıynalıs 1789 -jıldıń 9 -iyulida ózlerin Shólkemlestiriw jıynalısı dep járiyaladı. Sonday etip, Shólkemlestiriw jıynalısı jańa mámleket shólkemleri dúziw, jańa siyasiy hám mámleket-huqıqıy institutlardı jaratıw ushın Konstitutsiyani islep shıǵıp, onı tastıyıqlawdı óz moynına aldı. Shólkemlestiriw jıynalısı 5-avgusida dekret shıǵarıp, dıyxanlardı shirkewge hám pomeshiklarga qaramligini biykar etdi.

1789 -jıl 26 -avgustda Shólkemlestiriw jıynalısı birinshi konstituciyalıq akt bolǵan Insan hám puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri Deklaratsiyasın qabılladı. Deklaratsiya adamlardıń nızam aldında teńligin, millet suverenitet, xalıqtıń nızamlar islep shıǵıwda qatnasıwın, lawazımlı adamlardıń xalıq aldında esap beriwi hám olardıń juwapkerligin, hákimiyattıń bólistiriliw pmsipi, xalıqtıń social jaǵdayınan kelip shıqqan halda salıqlardıń alınıwın saltanatli túrde járiyaladı. Deklaratsiyada shaxs huqıqlarınıń kepillikleri hám nızamlılıq princip! óz tastıyıǵın taptı. Jeke menshiktiń múqaddesligi hám qol qatılmaslıǵı bekkemlenip qoyıldı. Saylaw nızamına kóre, puqaralar múlk senzi tiykarında aktiv hám passiv gruppalarǵa bólinedi.

Fransiyada 1790 -jılǵa kelip bir qansha zárúrli dekretlar qabıl etiledi. Oǵan kóre shirkew koulki mal-múlkin tartıp alıw Etilip, etar milliy mulkka aylantırıladı. Shirkewlerdiń neke, tuwılıw hám ólimdi dizimnen ótkeriw huqıqı da biykar etiledi. Sonday etip, shirkew mámleket qadaǵalawı astına alındı.

1791-jıldıń 13-sentyabrinde Konstitutsiya qabıl etilip, onıń preambulasiga insan hám puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri Deklaratsiyası tiykar etip alındı. Konstitutsiyaning ekinshi qimni hákimiyattıń joqarı shólkemleri hám olardıń dúzilisine baǵıshlandi.

Konstitutsiyada patsha óziniń zárúrli huqıqların saqlap qolshi bekkemlenip qoyıldı. Sol sebepli basqarıw formasına kóre fransuz mámleketi konstituciyalıq monarxiya formasına iye boldı. Joqarı nızam shıǵarıwshı organ bolıp, bir palatali qanum. shıǵarıwshı korpus esaplandı. Atqarıw hákimiyatı patsha jáne onıń ministrleri qolında qaldı. Patsha amiya hám (lot komandiri bolıp esaplanardi. Usınıń menen birge, jámiyetlik tártipotiga da juwapker edi. Sud hákimiyat ǵárezsiz bolıp, bir ómirge saylaǵanı shaxslar tárepinen ámelge asırılǵan.

Fransuz xalqi revolyuciya nátiyjelerinen narazı bolıp, 1792-jıldıń 10 avgustida kóterilis kóteredi. Húkimet bir qansha waqıt Parij Kommunasi qolına ótedi. Monarxiya joq etiledi. Nızam shıǵarıwshı organ patshanıń kamoqqa alınıwına razı boladı. Shólkemlestiriw jıynalısı tarqatıp jiberilganitgi sebepli, nızam shıǵarıwshı organ milliy konventni) shaqırıw tuwrısında dekret shıǵaradı. Milliy konvent deputatların saylawda puqaralardı aktiv hám passiv gruppalarǵa bolıw biykar etiledi.

Ulıwma saylaw huqıqı tiykarında saylaǵanı Milliy konvent 21 sentabrda monarxiyani tarqatıp jiberiwdi járiyaladı. Fransiya respublika dep daǵaza etildi. Biraq yakobinchilar hám jirondistlar ortasında gúres toqtamadı. Monarxiya tárepdarları (jJirondfstlar) patsha ústinen sud ótkeriliwine qarsı shıǵadılar. Biraq yakobinchilar ólimge húkim qılıw ushın“dawıs berdiler hám 1793-jıldıń 21 yanvarida patsha gilyotinada óltirindi. 31-may hám p-iyunda Parijda kóterilis bolıp, kóterilis qatnasıwshıları jirondist deputatlardı qamawdı talap etdiler. Olardıń talabı atqarıldı. Konventning kóbisin endi yakobinchilar quraytuǵın boldı.

1793-jıldıń 24-iyunında yakobinchilar, jirondistlaming hákimiyattı zorlıq menen óz qolına alǵan, degen ayıplawlarına juwapan Fransiyanıń demokratiyalıq Konstitusiyası joybarın tayarlaydilar. Konvent saltanatli túrde Konstitutsiya joybarın maqullaydi v2 onı putkil xalıq muhokam asiga usınıs etedi. Fransuz milleti de bul joybardı maqullaydi.

Konstitutsiyaga kóre, Fransiya respublika basqarıw formasın aldı. Konstitutsiya barlıq fransuzlar ushın birden-bir bolǵan saylaw huqıqın ámeldegi etdi. Puqaralar 21 jastan saylaw huqıqına iye boldı. Deputatlardı saylaw tikkeley teń haqılılıq tiykarında ámelge asırilatuǵın boldı. Joqarı nızam shıǵarıwshı húkimet fransuz miltatiga tiyisli boldı. Turaqlı iskerlik kórsetiwshi bir palatalik nızam shıǵarıwshı korpus shólkemlestiriw etildi. Deputatlardıń mandatı bir jıl etip belgilendi. Nızam Shıǵarıwshı korpus tek dekret shıǵarıwı, nızamdı bolsa usınıw múmkin edi. Eger qaǵıyda joybarın departamentlaming 1/10 bólegi 40 kún ishinde maqullasa, ol kúshke kirar edi. Dekret bolsa shıǵarılǵan waqıttan tezlik penen kúshke kirar edi.

Mámleket basqarıw funksiyası 24 kisiden ibarat bolǵan Ijroiya keńesine júklendi. Ijroiya keńesi tek dekret hám nızamlar tiykarında iskerlik kórsetip, nızam shıǵarıwshı korpusqa óz iskerligi maydanınan esap beriwi májbúr edi.

1793-jıldıń jazına kelip mámlekette yakobinchilar diktaturasi ornatildi. Diktaturaning joqarı organı bolıp Konvent esaplandı. Konvent óz qolına nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi, qadaǵalaw etiwshi hám sud hákimiyattı topladi. Yakobinchilar diktaturasi ornatilishining sebepli, 1793-yilgi Konstitutsiyani ámelge kirgiziw ushın jańa nızam shıǵarıwshı korpustı jıynaw, bul korpusqa Konvent deputatlarınan qandayda-birı kiriwi múmkin emesligi edi. Buǵan bolsa sol waqıttaǵı Fransiyanıń Ishki hám sırtqı jaǵdayı jol bermas edi.

Respublikanı qutqarıw ushın xalıqtıń revolyuciyalıq diktaturasini o'matish, birden-bir húkimet hám qattı ıntızam kerek edi. Húkimet ulıwma qutqaruv Komitetiga tapsırildi. Komitet áskeriy, diplomatik, azıq-túlik tarawına basshılıq etip, basqa barlıq organlar oǵan baǵınıwı kerek edi. Komitet bolsa hár hápte Konventga esap beriwi kerek edi. Komitetning Fransiya mámleketi aldındaǵı tariyxıy xızmeti sonnan ibarat boldıqı, ol kúshli armiya jaratıp, mámleketti sırt el intervensiyasidan saqlap qaldı.

Yakobinchilar diktaturasi dáwirinde jergilikli basqarıw oraylasqan tárzde jumıs alıp bardı. Yakobinchilar tiykarlanıp Parij Kommunasi hám ulaming orınlardaǵı seksion komitetlerine súyene otirip jumıs alıp bardi. 2794-jıldıń jazına kelip, Fransiya interventlardan tazalanıp, tiykarǵı kóterilisler bostirildi. Sonnan keyin yakobinchilar diktaturasiga hájet qalmadı. 1794-jıldıń 27-iyulida Konventning náwbettegi májilisinde yakobinchilar menen olarǵa qarsı kúshler ortasında alıwıw bolıp, yakobinchilar basshısı Robespyer jáne onıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları tutqınǵa alıwqa alınadı hám de sudsız ulami gilyotinada qatl ettiradi. 1793-yilgi Konstitutsiya biykar etildi. Sonday etip, toǵız termidorlarning húkimetke keliwi yakobinchilar diktaturasiga bacham berdi.

1795-jılı jańa Konstitutsiya qabıllandı. Konstitutsiyaga kóre, Joqarı nızam shıǵarıwshı korpus eki palata — aqsaqallar keńesi hám beshyuzlar keńesinen dúzildi. Ulami saylaw ushın eki dárejeli saylawlar shólkemlestirilip, saylawshılar ushın nızam shıǵarıwshı korpustıń bes aǵzasına berildi. Bul dáwirdegi Fransiya mámleketi hákimiyat Direktoriyanomini aldı.

1799 -jıl 9 -noyabrde revolyuciya dáwirinde generallikka erisken Napoleon Beshyuzlar keńesi baslıǵı hám Direktoriyaning eki aǵzası menen kelisip, Direktoriyan! tarqatıp jiberedi. «Napoleonning on segiz bryumeri» atınıń alǵan bul mámleket awdarıspaǵı Fransiyada áskeriy diktaturaning o'matilishiga alıp keldi.

1799 -jılda “ransiyada náwbettegi Konstitutsiya qabıl etiledi. Konstitutsiyaga kóre Pransiya mámleket basqarov forması respublika edi. Nızam shıǵarıw hákimiyat Mámleket keńesi, Tribunat, nızam shıǵarıwshı korpus hám birinshi konsul kepillikine kirar edi. Ijrolya hákimiyat ush konsul qolında tóplanǵan edi.

Armiya, byurokratik apparat, kóp sanlı politsiya imperiyaning mexanizmin quradı. Imperiyaning basqarıw apparatı armiyanı támiyinlew menen shuǵıllanardı. inperiyani basqarıw qattı oraylasqan halda alıp barıldı. Departamentler Iri basqarıw -hodudiy biriik esaplanıp, olar okrug hám kommunalarga bólingen. Departamentlerde basqarıw hám politsiya funksiyaların orınlaw prefektlar tárepinen alıp barılǵan. Okrug basshıları suprefektlar, qala basshıları mer bolıp esaplanǵan. Jergilikli hámeldarlar oraylıq húkimetke tolıq boysınǵan.

1814-jılı Napoteon jeńiliwge dus kelgennen keyin Fransiyada monarxiya basqarıw princpı! qayta tiklenedi: 1814-jıl A4 yunda Patsha Xartiya daǵaza etedi. Xartiyaga kóre, Fransiya konstituciyalıq dualistik monarxiya edi. Patsha keń kepilliklerge iye edi. Ol mámleket baslıǵı hám armiyanıń bas komandir! esaplanadı. Patsha aldında barlıq ministrler juwapkerli edi. Barlıq hámeldarlar patsha tárepinen tayınlanar hám azat etińar edi. Patshanıń qolı bolmasa da bir nızam kúshke kirmagan.

Parlament perlar hám depntatlar palatasınan ibarat boldı. Perlar palatası eki basqıshlı saylawlar boyınsha saylaǵanı. Saylanatuǵın adamlardıń jası úlken bolıwı hám úlken mulkka ıyelew! kerek edi. Burbonlar dinastiyasining tolıq monarxiyani qayta qayta tiklewi qarsılıqqa dus keldi hám 1830 -jılǵa revolyuciya nátiyjesinde patsha almasdı hám de ol óz xartiyasini járiyaladı. 1830 -yilgi Xartiyaga kóre, parlamenttiń nızam shıǵarıwshı kepilligi asdı. Saylawshılardıń múlkshilik senzi kemeytirildi. Patsha parlament qatnasıwisiz nızam shıǵara almas edi. Perlarning miyraslariy ataǵı biykar etińfb, shirkew huqıqları da sheklengen. Ulıwma alǵanda, mámleket mexanizmi ózgermeytuǵınnan, siyasiy rejimde ózgeris júz boldı. 1830 -yilgi revolyuciyadan keyin Fransiya mámleket basqarıw forması parlamentar basqarıw formasın aldı.

nátiyjesinde Fransiy I respublika ornatıladı. Patsha taxtdan waz keshedi hám sırt elge qashıp ketedi. 1848-jıldıń 4 noyabrida Shólkemlestiriw jıynalısı Fransiyanıń jańa Koanstitutsiyasini qabıl etedi. Konstitutsiya Fransiya mámleket basqarıw formasın respublika dep járiyaladı. Hákimiyattıń bólistiriliw prtnsipi húkimettiń ámeldegi bóliniwin birinshi zárúrli shárti etip qoyıldı. Nızam shıǵarıwshı húkimet vako! ir ya Jasırın dawıs beriw jolı menen ulıwma M Jan biol jası 21 jas etip belgilendi. Sayli huqıqı da eki túrden aktiv hám passiv saylaw huqıqınan ibarat edi. Milliy jıynalısqa saylanıwshılar passiv saylaw huqıqına iye boldı. Olardıń

saylaw jası 25 jas etip belgilendi. 1870-jıldıń sentyabrinde Parijda milliy gvardiya batalyoni shólkemlestiriledi.

Milliy gvardiyan komiteti jańa tashkil atırǵan xalıq hákimiyattıń bii bo'£ii Qoil haibiy tlarkaziy húkimet basshılıǵındaǵı milliy gvardiya 197 t»jılııń 18 martida Parijda hákimiyattı qolǵa aladı hám Parij kommunasi mámleketin járiyaladı. Bul mámleket 72 kún jasaydı.

Kommunani járiyalaw 28 ret saltanatli túrde ámelge asırıldı.

Kommuna Keńesi tómendegi on dana komissiyadan ibarat edi: áskeriy komissiya,

ishki jumıslar kom! ulıwma qawipsizlik keńesi, sırtqı jumıslar komissiyası, sud komissiyası, tiya lon hgiyp pretoa kemissiyasi, azıq-túlik komissiyası, tálim komissiya háreket komissiyası. Kommunaning joqarı organı bolıp

ijroiya komissiyası esaplandı. 1-mayda bul komissiya tiykarında social qutqaruv Komteti dúziledi.

Parij qalası 20 ta okrugga bolınıp, hár bir okrug munitsipal mer tárepinen basqarilgan. Olar Kommunaga boysınǵan. Hámme zárúrli uchasikalarda komissarlar jumıs o A G iy kiub hám kásiplik awqamlar menen hamkarlik Ida x. 29 -martda Kommuna dekret shıǵarıp, eski iyani tarqafb jiberedi hám jumısshılar armiyasın dúzedi. Prefekturadan politsiya sisteması da tamamlanılıp, xalıqtıń ózi jámiyetlik teńibini saqlaw hám puqaralardıń qawipsizligin támiyinlewdi óz moynına aldı. Maǵlıwmatlarǵa Qaraǵanda, Parij ommunasi wayjad bolǵan Yavrda, qandayda bir de jınayat júz etilmegen. "

Parij Kommunasida hámeldarlaming da saylanıwı hám almastırıp turılıwı engizildi. Hámeldarlar hám jumısshılardıń aylıq is haqısı birdey etip belgilendi.

Kommuna sud reformaların da ámelge asırdı. Sud máslahátshileri jas senzi kemeytirildi. Milliy gvardiyada xızmet etken hár bir kisi sud máslahátshileri bolıwı Múmkin edi. Sudyalar Kommuna dekretlari tiykarında qarar shıǵarıw huqıqına iye di. Mayda Yuqiqbuzarliklar sulhparvar sudyalar tárepinen kórip shıǵılǵan. Sulhparvar sudyalar xalıq tárepinen saylaǵanı. Múlkshilik hám ollaviy munasábet sıyaqlı quramalı jumıslami kórip shıǵıw ushın puqaralıq sudı palatası dúzilgen.

Kommuna tárepinen taǵı bir zárúrli qoyılǵan qádem — barlıq eski nızamlardı biykar qitish-edi. Dekret menen shirkew mámleketten ajıratıldı. 16 -aprelde dekret shıǵarılıp islep shıǵarıw ystidan jumısshı qadaǵalawı ornatildi.

19 -aprelde yKomriiuna Fransuz xalqi Deklaratsiyasın qabıl etedi. Deklaratsiya hár bir kommunaga keń avtonomiya huqıqın berdi.

Kommuna mámleket dúzilisi formasına kóre federativ mámleketti eslatar edi.1871-jıldıń 28-mayida versalga jasırınǵan eski húkimet Parijnı iyeleydi hám 22 tribunal tuzib kommunarlardan ósh aladılar. waqtınshalıq prezident Fransiya mámleketi Basqarıw shakti ganday bolıw kerekligi haqqındaǵı máseleni ortaǵa taslaydı. Milliy Jıynalıs aǵzaları túrli deputatlardan shólkemleskenligi sebepli birdey deputatlar respublika basqarıw forması tárepdarları, basqaları monarxiya tárepdarları, úshinshileri imperiyani qayta tiklewdi yoqlab shıqtılar. Fransiya mámleketi basqarıw forması boyınsha tartıs 1875-jıldıń yanvarǵa shekem cho'zildi. 1875-jıldıń 30 -yanvarında Milliy Jıynalıs universiteti oqıtıwshıları vallon usınısı menen Fransiyanı respublika dep e'lan etdi.

1875-jılda Úshinshi Fransiydi Respubitkasining Konstitusiyası qabıl etiledi. Konstimrtsiya bir-biri menen baylanıslı ush nızamnan ibarat edi. Birinshi nızam mámleket hákimiyatın shólkemlestiriw tuwrısında bolıp, 25-fevralda kúshke kirgen. Oǵan kóre, nızam shıǵarıwshı húkimet deputatlar palatası hám senatdan Ibarat boldı. Qu i palata mmuniy saylaw Iuquqi tiykarında qáliplesiwi kerek edi. Biraq hámme deputatlar da saylawda qatnasıw eta almasdi. Áyeller dawıs beriw huqıqına iye emes edi.

Dawıs beriwdiń majoritar sisteması engizildi: birinshi túrde tolıq kópshilik, ekinshi túrde salıstırmalı kópshilik dawısı menen deputatlar saylaǵanı.

Deputatlar palatasınıń kepillikine nızamlardı qabıllaw hám byudjetti tastıyıqlaw kirar oC Húkimet milliy jıynalıs aldında juwapker bolǵan. Húkimetke isenimsizlik bildirilgende, nlar iste'fogr” shıǵıwı belgilep qoyıldı. ministrler Mákemesiniń úzliksiz alısıp turıwı Úshinshi Respublika ushın xarakterli bolǵan. Sebebi Fransiya parlamentinde kópden-kóp partiya fraksiyalari ámeldegi bolıp, olar birbiri menen mawasaǵa kelmegen.

Senat 300 deputattan ibarat bolıp, onıń 75 tasi deputatlar palatası tárepinen ómir atga, qalǵan 225 deputatlar departamentler tárepinen saylaǵanı. Senatgi shólkemlestiriw to'g'isidagi nızam 1875-jıldıń 24-fevralında qabıl etilgen. Senat prezident, ministrler ústinen qadaǵalawdı ámelge asırǵan hám de mámleket qawipsizlik máselelerin kórip shıǵıwshı Joqarı sud funksiyasın atqarǵan. Senat nızam shıǵarıw ǵayratına iye bolǵan. Oradan toǵız jıl ótkennen senatorlar tek saylaw tiykarında saylanatuǵın boldı.

Deputatlar palatası hám senat Fransiya mámleketi parlamentin shólkemlesken. Parlament kepillikine qarnanlarng qabıllawı, prezidentti saylaw, húkimet iskerligi ústinen vazorat ámelge asırıw kirgen. Nızamlardı qabıllawda eki palata tárepinen nızam tekstiniń birdey bolıwına erisiw talap etilgen.

1875-jıl 16 -tyuldagi mámleket hákimiyatına munasábet tuwrısındaǵı nızam prezident wákilliklerin tolıq kórsetip bergen. Prezident eki palataning jasırın dawıs beriw jolı menen jeti jıl múddetke saylaǵanı. Qayta ekinshi múddetke de saylanıwı mumkifa bolǵan,, Brezidentning, kepillikine tómendegiler kirgen: nızamshılıq ǵayratı, 'armtyaga Komandirlik qılıw, lawazımlı shaxslardı belgilew hám hámelden azat etiw, mámleket baslıǵı funksiyasın orınlaw. Prezident senatning razılıǵı menen deputatlar palatasın tarqatıp jiberiw yamasa onıń jıynalısın keyinge qaldırishi múmkin edi.