12-Ma`ruza Mavzu: Xalqaro transport tashkilotlari Reja

1
12-Ma`ruza

Mavzu: Xalqaro transport tashkilotlari 

Reja: 
1. Xalqaro transport tashkilotlari turlari va faoliyati.
2. Ixtisoslashtirilgan xalqaro transport tashkilotlari.
3. BMT Yevropa iqtisodiy komissiyasi.
4. Avtomobil transportining xalqaro ittifoqi.
5. Ekspeditorlar assotsiatsiyasining xalqaro federatsiyasi.
6. Transport vazirining Yevropa anjumani (EKMT).
7. Osiyо va Tinch okeani davlatlari uchun iqtisodiy va ijtimoiy qo‘mitasi (ESKATO).
8. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro transport tashkilotlari faoliyatidagi o‘rni.
Tanyach iboralar: halqaro transport huquqi, halqaro transport tashkilotlari, ixtisoslashtirilgan
xalqaro transport tashkilotlari.

1. Xalqaro transportni huquqiy tartibga solish. Xalqaro transportni huquqiy tartibga
solishni rivojlantirish xalqaro tashkilotlar faoliyati bilan chambarchas bog’liq. Bu tashkilotlar
XIX asr oxirida paydo bo’lib, XX asr o’rtalariga kelib xalqaro transportning turli jihatlarini
urganadigan va uning faoliyatining hamma tomonlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan
ixtisoslashgan organlar tizimiga o’sib o’tdi.
Xalqaro transport tashkilotlarining huquqiy sohadagi faoliyati juda rang­barang.
Bunga xalqaro shartnomalar loyihalarini tayyorlash, xarakteriga ko’ra xilma­xil transport
va texnik tartiblarni, yuk va yo’lovchi tashish qoidalarini, transport hujjatlari proformalarini,
tavsiya va xulosa berishni ishlab chiqish, amaldagi bitimlarni talkin qilish, vositachilik va
xakamlik yo’li bilan nizolarni bartaraf etish, rasmiy, xakamlik va sud qarorlarini e’lon qilish
kiradi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotida xalqaro transport muammolari BMTning dengizda
tashish kumitasi mavjud bo’lgan savdo va rivojlanish konferentsiyasi (YuNKTAD) doirasida
ancha faol ishlab chiqiladi, tarkibida ichki transport kumitasi bo’lgan Yevropa iqtisodiy
komissiyasida esa asosan avtomobil va daryo transporti masalalari bilan shug’ullaniladi.
BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1966 yil dekabrida BMT ning xalqaro savdo huquqi
bo’yicha Komissiyasi (YuNSITRAL) ta’sis etildi, uning vazifasi «Xalqaro savdo huquqini
progressiv uyg’unlashtirish va unifikatsiya qilishga kumaklashish»dan iborat bo’lib, transport
sohasi xam shu jumladandir.
Birinchidan, chegara muammolari: 1994 yil oxiriga kelib Yevropa Ittifoqi a’zolari
Belьgiya, Buyuk Britaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg,
Niderlandiya, Portugaliya, Frantsiya edi. 1995 yilda Avstriya, Norvegiya, Finlyandiya va
SHvetsiyani YeI ga qabul qilish to’g’risida qaror qabul qilindi. Xalqaro stantsiyalarda yuk,
yo’lovchilar, Shuningdek vagonlar va boshqa tashish moslamalari chet el yo’llariga
topshiriladi. Bunda chegara yo’llar ishini muvofiqlashtirish, chegara munosabatlarini yuklar
bo’yicha ixtisoslashtirish, chegaradosh mamlakatlar yo’llarida turli izlar mavjud bo’lgan
sharoitda esa - yuklarni qayta yuklash (yo’lovchilarni qayta joylashtirish) yoki vagonlarning
juft g’ildiraklarini qayta o’rnatish zaruriyati yuzaga keladi.

2
Ikkinchidan, chet el temir yo’llariga vagonlardan va boshqa tashish moslamalaridan

vaqtinchalik foydalanishga ruxsat etish, o’z navbatida, bunday foydalanishning vagonlardan
okilona foydalanishni va ularning egasi bo’lgan yo’lga o’z vaqtida qaytarishni ta’minlaydigan
foydalanish rejimini ishlab chiqishni talab qiladi.
Uchinchidan, chet el davlatlari o’rtasida temir yo’lda tashish to’g’ri aloqada umumiy
qoidaga ko’ra amalga oshirilishini nazarda tutish lozim; bu holat tashishda ishtirok etuvchilar
o’rtasida yuzaga keladigan keng doiradagi texnik va huquqiy aloqalarni (yukni topshirish,
o’zaro hisob­kitob, yo’lovchilar uchun bo’sh joy mavjudligi, tushadigan da’volarni jo’natish va
x.k.) tartibga solishni talab qiladi.
To’rtinchidan, temir yo’l transportiga yuk tashishning yuk vazni va hajmiga bog’liq
bo’lgan alohida turlash xos bo’lib, bular kichik partiyalar bilan jo’natish, vagonlab jo’natish,
yukni yo’nalishlar bo’yicha jo’natishdir.
Yukni temir yo’lda tashish to’g’risida 1970 yil 7 fevralda Bernda imzolangan xalqaro
Konventsiya (XYuK)da yukni vagonlab tashish va kichik partiyalar bilan tashish tushunchasi
keltirilgan, biroq Konventsiya ularga aniq­ravshan ta’rif bermaganini eslatib o’tish lozim.
Amaliyot ko’rsatishicha, bu masala tegishli temir yo’llarning ichki qoidalari bo’yicha hal
etilishi lozim. Muammoning amaliy ahamiyatini sud ishi misolida ko’rsatish mumkin. Yuk
kichik partiyalar bilan jo’natish uchun qabul qilingan, biroq tranzit yo’lda unga vagonlab
jo’natishga qo’llanadigan tarif kuyilgan. Yuk egasi jo’natuvchi mamlakatda yukni kichik
partiya bilan jo’natish sifatida kvalifikatsiya qilingani keyingi yo’llar uchun xam majburiy deb
hisoblangan. Biroq tashuvchiga qilingan da’vo Vena sudi tomonidan rad etilgan. Bunday sud
qarori adabiyotda XYuK normalaridan kelib chikuvchi qaror sifatida baxolanadi. (karang
Buiietin 1958, w.8,hh 214-219, i knigu Sadikov O.N. Pravovoe regulirovanie mejdunarodnux
perevozok- M: Yurid.Literatura, 1981, s 269.).
1
Evropa mamlakatlari o’rtasidagi xalqaro tashish 1890 yilda Yevropaning 9 mamlakati,
shu jumladan Rossiya tomonidan imzolangan Xalqaro yuk tashish to’g’risidagi Bern
Konventsiyasi bilan tartibga solib kelingan. 1923 yilda Xalqaro yo’lovchi va bagaj tashish
to’g’risida Bern Konventsiyasi tuzildi. Ikkala konventsiya bir necha bor qayta kurib chikildi va
ularga qo’shimchalar kiritildi. Ikkala konventsiya ko’plab o’xshash qoidalarga ega bo’lgan
yagona sxema bo’yicha tuzilgan bo’lib, aralash aloqa yo’llari bo’ylab tashishda qo’llanilishi
mumkin.
1980 yilda xalqaro temir yo’lda tashish to’g’risida Konventsiya (COTIF) qabul qilingan,
unda temir yo’lda yuk tashish to’g’risida Bern Konventsiyasi va Temir yo’lda yo’lovchi va
bagaj tashish to’g’risida Bern Konventsiyasining birlashtirilgan matni mavjud.
Yaqin Sharq mamlakatlari - Turkiya, Suriya, Livan, Irok, Eron va Iordaniya o’zaro
transport aloqalarida temir yo’lda yuk tashish to’g’risidagi mintaqaviy bitim qoidalari
(kiskacha «TELI» bitimi)ni qo’llashdi. Bu bitim XYuK namunasi bo’yicha tuzilgan, lekin bir
qator xususiyatlarga ega. Bular: soddalashtirilgan shakldagi yukxat (nakladnaya), yo’llar
javobgarligi kattikligining kamligi. Temir yo’lda tashishda asosiy tashish hujjati yukxat bo’lib,
u yukka junatilgan joydan mo’ljallangan joygacha yo’ldosh bo’ladi. Temir yo’l yukxatida yuk
nomi, o’rinlar joyi, o’rov turi va boshqa ma’lumotlar ko’rsatiladi.
1
Buiietin 1958, w.8,hh 214-219, и книгу Садиков О.Н. Правовое регулирование международных перевозок- М:
Юрид. литература, 1981, стр. 269.

3
Etib borgan joyda yuk uni oluvchiga temir yo’l yukxati bilan topshiriladi. SHu tomonlar

o’rtasidagi o’zaro hisob­kitoblar to’g’risidagi bitimlar juda muhim ahamiyatga ega.
«TELI» bitimi bilan temir yo’llar o’rtasidagi bajariladigan tashish, ko’rsatilgan xizmat
uchun hamda mijozlar da’volarini qondirish bo’yicha hisob­kitoblar tartibi belgilanadi.
To’lovlar miqdori (stavkasi) bo’yicha hisob­kitoblar uchun, Shuningdek hisob­kitob
birligini (tarif valyutasini) aniqlash uchun asos tegishli bitimlar bilan belgilanadi.
So’nggi yillarda yukni konteynerlarda tashish salmog’i tobora ortib bormokda, bunda
ortishk­tushurish operatsiyalarini bajarishda, taradan foydalanishda vaqt va mablag ancha
tejaladi, ayni mahalda tashilayotgan yukning saqlanish darajasi oshadi.
Evropa mamlakatlari tomonidan 1967 yilda yukni katta yuk konteynerlarida tashish
bo’yicha xalqaro jamiyat «Interkonteyner» tuzildi (Belgiyada joylashgan, ma’muriy markazi
Bazelda).
Jamiyat Yevropa mamlakatlarining ko’pchiligini birlashtirgan bo’lib, konteynerda yuk
tashish, ularning bazasini yaxshilash va yagona tariflarni ishlab chiqish bo’yicha keng
doiradagi tadbirlarni amalga oshiradi. Binobarin temir yo’llarga e’tiroz va da’volar qilinishi
mumkin.
XYuK ga muvofiq yukning saklanmasligi va vaqtida yetkazib berilmasligi tashuvchining
javobgarligi umumiy asosda belgilanadi. XYUK 27­moddasi 2­bandiga muvofiq, yukning
saqlanmasligi yoki uni yetkazib berishning kechiqishi temir yo’l kutulib qola olmagan va
oqibatlarini bartaraf eta olmagan sharoitda yuzaga kelgan bo’lsa, tashuvchi javobgarlikdan
ozod etiladi.
2
Yuk oluvchilarning tashuvchiga yukning saklanmsligi va muddatidan kechikib keltirilishi
bo’yicha e’tiroz arizalari ko’pincha fakulьtativ tarzda hal etib kelingan.
Shunday bo’lsa­da, yukni yetkazib berishdagi kechiqish to’g’risida e’tiroz arizasi yukni
olgan paytdan boshlab 60 kun ichida berilishi darkor (XYuK 46­moddasi 2 bandi). Basharti
e’tiroz bo’yicha majburiy ish yuritish ichki qonunchilikda kuzda tutilgan bo’lsa, qator
mamlakatlar sud amaliyotiga muvofiq, xalqaro tashishda xam unga rioya etilishi zarur.
E’tiroz va da’volarni faqat ishtirokchi tomonlar berishi mumkin. Tashish shartnomasi,
odatda, quyidagi yo’llarning biri: jo’natish, yetib borish yo’liga yoki e’tiroz bildirish uchun
asos bo’lib xizmat kilgan vaziyatlar yuz bergan yo’lga jo’natiladi. E’tirozga temir yo’l yukxati,
Shuningdek zarur dalil­isbotlar asl nusxada yoki ko’chirilgan nusxada, jumladan, yuk
yetishmagan yoki buzilgan xollarda lozim darajada tuzilgan tijorat dalolatnomasi ilova qilinishi
darkor.
Belgilangan muddat 1 yildan oshmaydi, agar tashuvchining tashilgan yuk bo’yicha
biron­bir niyati bo’lsa va boshqa ayrim holatlarda - 2 yil qilib belgilananadi.
Xalqaro havo orqali tashish bilan bog’liq huquqiy muammolar kurib chikilayotgan
masalaga juda taalluqlidir.
Xalqaro havo orqali tashishda huquqiy rejimning ibtidosi davlatning hududi ustidagi havo
bo’shlig’i borasidagi suverenitetini tan olishdir. Bu qoida xalqaro huquq normalarida xam,
milliy qonunchilikda xam o’zgarmasdir.
Fuqaro aviatsiyasi va xalqaro havo yo’llari aloqasini amalga oshirishning umumiy
masalalari bo’yicha eng yirik ko’p tomonlama bitim 1944 yil 7 dekabrdagi Xalqaro fuqaro
aviatsiyasi to’g’risidagi CHikago Konventsiyasidir.
2
ХЮК 46­моддаси 2 банди).

4
O’zbekiston Respublikasi Xalqaro aviatsiyasi to’g’risidagi CHikago Konventsiyasiga

kushildi (1992 yil 3 iyuldan № 666-XP) va O’zbekiston Respublikasi Hukumati bu haqda 1992
yil 13 oktyabrda xabardor kildi, bu IKAO (Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti) Bosh
Kotibining 1992 yil 12 noyabrdagi xati bilan tasdiqlandi.
Konventsiyaning 1­bandida havo bo’shlig’i davlat suvereniteti ekanligi printsipi va
mamlakatning havoda uchishlarini boshqarish huquqi mustahkamlab qo’yilgan (9,12,13-
moddalar). Unda havo yo’llarining quyidagi turlari: muntazam, nomuntazam, kabotaj ajratib
ko’rsatilgan, biroq Konventsiyada charter to’g’risidagi Nizom yo’q, chunki o’sha yillarda unga
yetarlicha e’tibor berilmagandi.
Muntazam havo yo’llari uchun ruxsat berish tartibi o’rnatilgan. Havo charteri deganda bir
tomon (fraxtchi) boshqa tomonga (fraxtlovchiga) bir yoki bir necha kemaning butun sig’imini
yo’lovchi, bagaj yoki yuk, pochta tashish uchun yoki boshqa maqsadlarda bir yoxud bir necha
reysga berish majburiyatini oluvchi shartnomani tuShunish qabul qilingan. CHarter
to’g’risidagi shartnoma tushunchasi O’zbekiston Respublikasi Havo Kodeksining
99­moddasida xam berilgan. SHartlashayotgan davlat hududi orqali uchib o’tish ushbu
davlatning maxsus ruxsati yoki sanktsiyasi bilan amalga oshirilishi mumkin (CHikago
Konventsiyasi 6­moddasi).
Nomuntazam tashishlarga tatbikan notijorat va tijorat maqsadlaridagi uchishlar o’rtasidagi
farqlar belgilanadi.
Notijorat maqsadlarda tashish uchun umumiy qoidaga ko’ra, Konventsiya katnashchisi
bo’lgan davlatlar tomonidan bunday uchishlarni amalga oshirish uchun o’zaro huquq berish
nazarda tutiladi .
Jo’natuvchiga yukni yo’lda tasarruf etish huquqi berilgan: u yukni olib ketishi, yo’lda
to’xtatib qo’yishi, yangi qabul qilib oluvchiga berishni talab qilishi yoki yukni jo’natilgan
punktga qaytarishni talab qilishi mumkin.
Bunda jo’natuvchi o’zining yukni taqsimlash bo’yicha huquqi amalga oshirilishida
yuzaga keladigan barcha harajatlarni qoplashi darkor. Agar jo’natuvchi yukni qabul qilib
ololmasa yoki yukni unga topshirish imkoni bo’lmasa, jo’natuvchining yukni tasarruf etish
huquqi saqlanib qoladi.
Varshava Konventsiyasi 13­moddasining 13­bandiga muvofiq, agar tashuvchi bu haqda
e’lon kilgan bo’lsa yoki yuk kelishi lozim bo’lgan kunini hisoblagan holda 7 kun ichida yetib
kelmagan bo’lsa, u yo’qolgan, deb hisoblanishi lozim. Bunday xollarda oluvchi tashish
shartnomasidan kelib chiqadigan talablarni qo’yishga xakli.
Varshava Konventsiyasida (13 va 26­moddalar)
3
yukni belgilangan joyda berish tartibi
to’g’risida bir qator muhim qoidalar o’rnatilgan. Tashuvchi yuk kelgani to’g’risida oluvchini
xabardor qilishi lozim. Oluvchi lozim bo’lgan to’lovlarni to’lashi va yukxatda qayd etilgan
boshqa tashish shartlarini bajarish sharti bilan uz nomiga kelgan yukni berishni talab qilishi
mumkin. Bagaj va yukni olish, agar boshqa narsa isbotlanmasa, transport hujjatlariga muvofiq,
xech bir e’tirozsiz amalga oshiriladi. Havo orqali tashuvchi yo’lovchi sogligiga, bagajga yukka
yetkazgan ziyoni uchun, Shuningdek ularni yetkazib berish muddati kechikkanligi uchun
javobgar bo’ladi.
3
Варшава Конвенцияси- 13 ва 26­моддалар.

5
Varshava Konventsiyasining 20­moddasiga asosan, agar tashuvchi uzi va agentlari ziyon

yetishiga yo’l kuymasligi uchun barcha zarur choralarni ko’rganliklarini yoki ular bunday
choralar ko’rishi mumkin bo’lganini isbotlab bera olishsa, javobgarlikdan ozod etiladilar.
Varshava Konventsiyasining 21­moddasiga binoan, havo orqali tashuvchi agar ziyon
jabrlanuvchining aybi bilan yetganini isbotlay olsa, javobgarlikdan to’liq yoki qisman ozod
etiladi. Sud nizoni ko’rib chiqishda ushbu masala yuzasidan o’z ichki huquq normasini
qo’llanishga xaqlidir.
AQSH, YeI mamlakatlari va Rossiyada o’quv fani sifatida transport huquqiga katta
e’tibor beriladi hamda amalda transport yo’nalishidagi barcha universitetlarda, iqtisodiyot va
yuridik fakultetlarda o`qitiladi.