4-mavzu: pul-kredit siyosati. Is-lm modelining shakllanishi va tadbiqi. Iqtisodiy o’sishning umumiy tasnifi va modellari. Reja

Download 210.12 Kb.
Sana	12.04.2024
Hajmi	210.12 Kb.
	#193589

Bog'liq
4-mavzu pul-kredit siyosati. Is-lm modelining shakllanishi va t
Raxmanova U, Сув тозалаш УМК (1), сейтмуратов байрамбай 2021 10 22 tayını, ELEKTROTENIKA HAM ELEKTRONIKA, kimyo, 1666731973, slaid jumis, Ayjamal kurs jumisi {}, Rengen[1], 1-Lekciya, A\'jinyaz Qosibay uli, O\'zbek tilining sohada qo\'llanishi.ppt, Gidroturbinalar, SARVINOZ ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ МУЛКИЙ АСОСЛАРИ, Berdiyeva Durdona. Fitopreparat test

4-MAVZU: PUL-KREDIT SIYOSATI. IS-LM MODELINING SHAKLLANISHI VA TADBIQI. IQTISODIY O’SISHNING UMUMIY TASNIFI VA MODELLARI.
Reja:

Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari
Pul kredit siyosatining maqsad va vazifalari
Pul -kredit siyosatini o ‘tkazish mexanizmi. Qattiq va yumshoq pul-kredit siyosati
IS-LM modelining mohiyati.
Modelning asosiy tenglamalari
LM egri chizig‘i va uning tenglamasi
Iqtisodiy o'sishning mazmuni, turlari va ko'rsatkichlari
Iqtisodiy o'sishning omillari
Iqtisodiy o'sish modellari

Moliya bozoridagi operatsiyalar moliya muassasalari vositasida amalga oshiriladi. Bunday muassasalarga turli xil banklar, birjalar, depozitariylar, sug'urta kompaniyalari, investitsiya fondlari, agentliklar va hokazolar kiradi. «Bank» tushunchasi qadimiy fransuzcha «bang» va «banca» so'zlaridan kelib chiqqan boiib, «sarrof kursisi, do‘koni« degan ma’noni anglatadi. Bunday tushuncha tarixchilaming taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat ko'rsatgan bankirlar haqidagi ma’lumotlarida ham mavjud. Pul munosabatlarining rivojlanishi banklami yuzaga keltirgan. Bank iqtisodiyot ishtirokchilarining pul yuzasidan bo'lgan aloqalariga xizmat qiluvchi institut (niuassasa)dir. Pul bilan bog'liq xizmatlami amalga oshiruvchi tashkilotlar ko'p, ammo ulaming markazida banklar turadi. O'zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to'g'risida»gi qonunida «bank nima» degan savolga quyidagicha javob topish mumkin: Bank - tijorat tashkiloti bo'lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat turiari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. O'zbekistondagi bank tizimi O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki, aksiyadorlik-tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir. 2005 yil 1 -iyul holatiga ko'ra O'zbekiston Respublikasi bank tizimi 29 tijorat bankini o'z ichiga oldi. Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor - yurak, pul bilan bo'ladigan hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul to'lovlari (transfertlar) banklar orqali o'tadi. Banklar quyidagi ishlami amalga oshiradi:

- pul va qimmatli buyumlami omonatga olib, saqlab beradi;
- pul bilan bo'ladigan hisob-kitob operassiyalarini, xususan, pul to'lash ishlarini bajaradi;
- chet el valyutasini sotadi va sotib oladi;
- o'z qo'lidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shug'ullanadi;
- o'z puliga aksiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo.
Bank ishi pul olamida bo'ladigan biznesdir. Bank biznesi foyda topish maqsadida yuritiladi. Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va pirovard natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi bilan chambarchas bog'liq.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bosh maqsadi va asosiy vazifalari quyidagilar: “Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Asosiy vazifalari:
Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
O'zbekiston Respublikasida hisob-kitoblaming samarali tizimini tashkil etish va ta’minlash;
Banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredit uyushmalari, garovxonalami nazorat qilish, qimmatbaho qog'ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash;
O'zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta rezervlarini, shu jumladan kelishuv bo'yicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish;
Davlat byudjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iboratdir”
" Tijorat banklari Markaziy bankda o'z qisqa muddatli va o'rta muddatli majburiyatlarining muayyan foiz hajmida «eng kam zahira» deb yuritiladigan foizsiz omonatlami saqlashga majbur. Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda o'zining mintaqaviy bo'linmalari orqali kredit muasasalaridan majburiy ravishda axborot, oylik hisobot va yillik Yakuniy balans ma'lumotlarini olish asosida qatnashadi. Kredit muassasalarining bo'ysinishiga qarab, bank qonunchiligi hamda kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga muvofiq tarzda, bank tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin. Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob xizmati ko'rsatishda bir xil vazifalami bajaradi. Ikki bosqichli tizimda banklar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar bo'yiga (vertikal) va eniga (gorizontal) yo'nalishlardagi tuzilishga asoslanadi. Vertikal deganda rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank bilan quyi bo'g'inlar-tijorat va ixtisoslashgan banklar o'rtasidagi bo'ysunish munosabatlari, gorizontal deganda esa turli quyi bo'g'inlar o'rtasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari tushuniladi.
Pul-kredit siyosati deganda, to’liq bandlik sharoitida Yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o‘zgartirishga qaratilgan chora- tadbirlar tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tadbiq etadi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o‘sishni, to’liq bandlikni, baholaming hamda to’lov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat. Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutanim muomaladagi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish zarur boMadi. Bu vazifalami amalga oshirish uchun Markaziy Bank qator vazifalardan foydalanadi. Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko'rsatiladi:
1. Hisob stavkasi;
2. Majburiy zahiralar normasi;
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar.
Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari ko'rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir o'tkazadi, taklifini o'zgartiradi va shular orqali pul-kredit muomalasini tartibga solib turadi.
Ochiq bozordagi operassiyalar - Markaziy bank tom onidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qog'ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ularga sotish bo'yicha operassiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki aholidan bu qimmatli qog'ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib olingan obligassiyalar miqdori hajmida ko'paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo'lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko'payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligassiyalami sotish bilan zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi. Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq bozordagi operassiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog'ozlarini taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operassiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi. Buning uchun u o‘zida mavjud bo'lgan o'zi qimmatli qog'ozlarini ochiq bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat qimmatli qog'ozlari (sotish yoki xarid qilish yo'li bilan) taklifi oshib borgan, sari unga bo'lgan baho pasayadi, o'z navbatida, unga bo'lgan foiz (ya’ni, qimmatli qog'ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to'lanadigan haq) oshadi, bu esa unga bo'lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog'ozlarni ko'proq xarid qila boshlaydi, pirovard natijada banklarning zahiralari qisqaradi, o'z navbatida, bu hoi pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni maqsad qilib olgan. Pul kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri - bu hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko'zda tutilmagan zarurat tug'ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo'lgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo'shimcha zahiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O'z navbatida, bu tijorat banklarining zahiralardan yangi kreditlar berishi bilan pul taklifini ko'paytiradi. Yana shunday hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko'tara borib, tijorat banklari tomonidan qo'shimcha zahiralarni olish yo'lidagi to'siqlami biroz ko'targanday bo'ladi va kreditlar berish bo'yicha ulaming faoliyatini pasaytiradi, shu yo'l bilan pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo'lsa, unda tijorat banklari ko'proq kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo'lsa. unda banklar kamroq kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi. Bu ko'rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatga qarab turlicha maqsadda bo'ladi. O'zbekiston Respublikasida qayta moliyalashtirish stavkasi 2001 yilda o'rtacha 26,8 foiz, 2003 yilda o'rtacha 27,1 foiz, 2004 yilda o'rtacha 18,8 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2004 yilning dekabr oyidan 16 foizgacha tushirildi. Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bozordagi operatsiyalar siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat qiladilar.
Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan yana biri - bu majburiy bank zahira me’yorini o'zgartirish siyosatidir. Majburiy zahiralar-bu kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zahira normasi ikki asosiy
funksiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklarining Markaziy bankda ushlab turishga majbur bo’lgan zahiralar eng quyi normani o‘matadi va shu vosita yordamida ulaming kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor qanchalik yuqori bo’lsa, ortiqcha zahiralari shunchalik kam va tijorat banklarining kredit berish yo’li bilan «pullami barpo etish» shunchalik qobiliyati past bo’ladi. Ilk majburiy zahira normalari AQSh da 1865 yildajoriy qilingan edi. Agar Markaziy bank majburiy bank zahirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zahiralari ortadi, bu esa pul taklifining multiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu me’yor 25 foiz boMsa, unda bankka qo'yilgan 800 so'mdan 200 so'm majburiy bank me’yorini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 so'mni qarzga berishi mumkin bo'ladi. Endi faraz qilaylik, me’yor 10 foiz ga tushiriladi, unda bank 720 so'mni qarzga berish imkoniyatiga ega bo'ladi va boshlangMch pul taklifini 720 so'mga oshiradi. Majburiy bank zahira me’yorini ko'tarish yordamida pul taklifini kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zahiralari qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit siyosatini o'tkazishda bu vosita butun bank tizimining asoslariga ta’sir etadi. Turli mamlakatlarda qo'llanilayotgan majburiy zahira normalari turlichadir. Yuqori inflyatsiya darajasi sharoitida Janubiy Koreyada bu norma -100 foiz bo'lgan bo'lsa, Italiyada -25 foizni, Yaponiyada bor yo'g'i -2.5 foizni tashkil etadi.
Bunday pasayish pul multiplikator miqdorining kattalashishiga va albatta iqtisodiyotda pul taklifining ko'payishiga olib keladi. Tijorat banklarining ortiqcha rezervlari ko'payishi ularning aktiv operassiyalarini ko'paytiriadi va bu iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
Pul-kredit siyosati vositalari albatta alohida-alohida ishlatilishi shart emas. Aksincha, ko'pincha bir necha vosita birdaniga qo'llanilishi, ya’ni kompleks siyosat o'tkazilishi ham amaliyotda tez-tez uchrab turadi. Xo'sh, pul-kredit siyosatining oqibatlari qanday?
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YalM ,bandlik va baholar darajasiga bevosita ta’sir ko'rsatadi. Faraz qilaylik, iqtisodiyotda ishlab chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida ko‘rib chiqqan vositalar yordamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi o‘sadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu investitsiyalarga bo'lgan talabni oshiradi va o'z navbatida, YalM miqdorining ko'payishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma’lum davrda o'z maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi to'xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi. Pul-kredit siyosatining oqibati to'g'risida gapirganda, bu siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qisqa muddatli davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YalM miqdori o'sishini rag'batlantiriIgan hamda ma’lum darajada samaradorlikka erishilgan bo'lsa, uzoq muddatli davrda bu choralaming samaradorligi pasayishi mumkin.
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi jarayonlarini o'rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi iqtisodchilar o'rtasida esa ko'p yillardan beri tortishuvlar bo'lib kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal YalM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’siming ahamiyatiga har xil baho beradilar. Keynschilar fikricha, nionetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga monetaristlar fikricha esa, pul taklifi darajasiga asoslanilishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning aralashuvini shart deb hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb biladilar. Keynschilar pul taklifining YAMIga ta’sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi deb hisoblashadi:
- pul taklifining o'zgarishi foiz stavkasining o'zgarishiga olib keladi;
- foiz stavkasining o'zgarishi, o'z navbatida, investitsiyalarga bo'lgan talabni o'zgartiradi;
- investitsiyalarga talab o'zgarishi Yalpi talab (Yalpi xarajatlar) o'zgarishiga olib keladi;
- Yalpi talabning o'zgarishi ishlab chiqarish hajmiga (YalM ga) ta’sir etadi.
Monetaristlar esa pul miqdorining o'zgarishi bilan YaMM o‘zgarishi o'rtasida yaqinroq aloqa mavjud: ya’ni, pul miqdorining o'zgarishi bevosita YaMM o'zgarishiga olib keladi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izohlaydilar. Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb, keynschilar esa, aksincha, beqaror deb hisoblaydilar. Hozirda mavjud bo'lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlaming ijobiy jihatlarini qo'shib, o'zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun monetaristik yondashuv ko'proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli davrlarda davlat o zining foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi. Markaziy Bank bir vaqtning o'zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini o zgartimiasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o'sgan holatlarda maqsad foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash bo'lsa, Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur bo'ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining ko'payib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qo'llash foiz stavkasining ko'tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul-kredit siyosati deb yuritiladi. Agar pulga talab inflyatsiya ta'sirida ko'paysa qattiq pul kredit siyosatini qo'llash maqsadga muvofiq bo'ladi. Maboda pulga talab ishlab chiqarish va daromadlaming o'sishi oqibatida oshsa, bunda yumshoq pul-kredit siyosatini qo'llash o'rinlidir.
Pul-kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri, birinchi paragrafda ta’kidlanganidek, pul taklifi o'zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi o'zgarishining esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga ham) va yalpi xarajatlar o'zgarishining ishlab chiqarish, ya’ni yalpi taklif hajmiga ta'biii ko'rinishida bosqicliiiia-bosqich ro'y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi o'zgarishiga ta'sirchanligi yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi o'zgarishiga ta'sirchanligi past bo'lishi pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muammolami Keltirib chiqaradi. Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog'liq. Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib qo'ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo'Imay qoladi. Chunki almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zahiralarini ko'paytirib yoki kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko'rsatadi. P ul-kredit va fiskal siyosatlarni m uvofiqlashtirish bilan b o g 'liq qiyinchiliklar ham mavjud. Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo'llab-quvvatlashmoqchi bo'lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi ko'proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bogMiq boMadi. Chunki, bu moMjallanayotgan xarajatlar qimmatli qog'ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga boMgan talab oshadi va natijada foiz stavkalari koMariladi. Bu esa investissiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qoMlab- quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda ko'paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. Markaziy bank va tijorat banklari funksiyalarini tushuntirib bering.
2. Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?
3. Ochiq bozordagi operatsiyalarning pul taklifiga ta’siri mexanizmini tushuntirib bering.
4. Qayta moliyalash stavkasining o'zgartirilishi pul taklifiga qanday ta’sir etadi?
5. Majburiy zahiralash normasi qaysi maqsadlarda qo'llaniladi va uning pasaytirilishi oqibatlari qanday?
6 . Pul-kredit siyosatining yetkazish mexanizmini tushuntirib bering.
7. Yumshoq va qattiq pul-kredit siyosati tushunchalariga izoh bering.
8. Fiskal va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirishning muhimligi nimalar bilan izohlanadi?
Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlarini va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi. IS-LM modeli birinchi marta 1937-yilda J.Xiks tomonidan keynsning makroiqtisodiy konsepsiyasini izohlash uchun taklif etildi hamda 1949 yilda A. Xansenning “Monetar nazariya va fiskal siyosat” nomli kitobi nashr qilinganidan so'ng u kengyoyildi. Shu sababli bu model Xiks modeli yoki Xiks-Xansen modeli deb ham yuritiladi. IS - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovariar, ham pul bozorida birgalikda muvozanat o'rnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovariar bozori deganda ham iste’mol, ham investitsion tovariar bozori tushuniladi. Garchand iste’mol va investitsion tovarlarga talab turli omillar bilan belgilansa- da, IS - LM modelida ular bir butun deb qaraladi. Pul bozori deganda xazina veksellari va tijorat qog'ozlari ko'rinishidagi qisqa muddatli kredit vositalarining oldi - sotdi mexanizmi tushuniladi. Bu bozorni obligatsiyalar bozoridan farqlash zarur. Pulning obligatsiyalarda ifodalangan nisbiy bahosi - bu obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkasidir. “IS - LM modeli (investitsiyalar - jamg'armalar, ljkvidlilikni afzal ko'rish - pul) - Yalpi talab funksiyasini belgilovchi iqtisodiy omillarni aniqlash imkonini beruvchi tovar-pul muvozanati modeli’”. AD-AS modelida tovar va pul bozorlarining aloqasi e’tiborga olingan edi. Ya’ni tovariar va xizmatlar baholari ko'tarilishi pulga bo'lgan talabni oshirishi va buning o'z navbatida foiz stavkasi ko'tarilishiga olib kelishi, oqibatda esa investitsiya xarajatlari va umuman yalpi xarajatlar kamayishi AD-AS modelida ko'zda tutilgan edi. IS-LM modeli AD-AS modelini qisqa muddatli davrga aniqlashtiradi va bu modelda har ikkala bozor ham yagona makroiqtisodiy tizim sektorlari sifatida namoyon bo'ladi. Model bu sektorlarda tarkib topgan sharoitlarga bog'liq tarzda foiz stavkasi “R” bilan daromad darajasi “Y” ning muvozanatli darajasini belgilaydi.
IS-LM (investitsiya - jamg'armalar, Iikvidlilikning afzalligi - pul) modeli foiz stavkasi “R” bilan daromadlar “Y” ning bir vaqtning o'zida har ikkala bozorda muvozanatni ta’minlaydigan kombinatsiyalarini topish imkonini beradi. Modelning asosiy tenglamalari quyidagilar:
1.Y = C + I + G + Xn — asosiy makroiqtisodiy ayniyat.
2. С = a + b (Y-T) — iste’mol funksiyasi, bu yerda T = Ta + tY.
3 .I = e - dR — investitsiya funksiyasi.
4. Xn = d - m'Y - nR — sof investitsiya funksiyasi.
5. M/P = kY - hR — pulga talab funksiyasi.
IS-LM modelida ko'rilgan barcha tenglamalar bajarilsa muvozanatga erishiladi. Modelning endogen o‘zgaruvchilari - Y, С, I, Xn va foiz stavkasi - R. Modelning ekzogen o'zgaruvchilari - G, Ms va chegaraviy soliq stavkasi - 1. a, b, c, d, m“, n, к va h empirik koeffitsientlar boMib, musbat va nisbatan barqarordir. Y haqiqiy IS egri chizig'i tovariar, xizmatlar bozorida foiz stavkasi “R” va daromadlar darajasi “Y” ning kombinatsiyalarini xarakterlovchi, bir vaqtning o'zida asosiy makroiqtisodiy ayniyat, iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari qondiriladigan nuqtalaming geometrik joylashuvini xarakterlaydi. Bu egri chiziqning har bir nuqtasida investitsiyalar va jamg'armalar o'zaro teng boMadi. IS-egri chizig'ini Keyns xochi va investitsiya funksiyasi grafigi yordamida keltirib chiqaramiz (25-,26-, va 27-chizmalar). Foiz stavkasining R1 dan R2ga qadar ko'tarilishi investitsiyalar miqdorining I1 dan I2 ga qadar kamayishiga olib keladi. Bu haqiqiy xarajatlar egri chizig'ining E1dan E2 ga qadar pastga tomon E = 1 ga teng miqdorda surilishiga olib keladi. Oqibatda daromadlar miqdori Yj dan Y2 qadar Y = E x m miqdorga pasayadi, bu yerda (m = l/(I-b(l-T)+m’)). Demak, tovariar va xizmatlar bozorida daromadlar darajasi va foiz stavkasi dinamikasi o'rtasida teskari bog'liqlik mavjud. R o'zgarmagan holda IS egri chizig'ining o'ngga yoki chapga siljishi quyidagi omillar ta’sirida ro'y beradi:
- iste’mol xarajatlari darajasi;
- davlat xaridi darajasi;
- sof soliqlar (soliqlar - subsidiyalar - transfertlar);
- investitsiyalar hajmining (R ning mavjud stavkasida) o'zgarishi.
IS tenglamasi avvolo iste’mol, investitsiya va sof eksport funksiyalari tenglamalarini asosiy makroiqtisodiy ayniyatga qo'yib, R va Y ga nisbatan yechish yo'li bilan topiladi. R ga nisbatan topilgan IS tenglamasi:
R = ((a + e + g) / (d + n)) - ((1 - b (1 - 1) + m') / (d + n)) Y +
+ (1 / (d + n)) G - (b / (d + n)) Ta
Bu yerda: T = Ta + 1 Y

LM egri chizig'i o'zgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni aks ettiradi. LM egri chizig'ining har bir nuqtasida pulga talab (Md) pul taklifiga (Ms) teng bo'ladi (liquidity Preferense = Money Supply). Pul bozorida bunday muvozanatga daromadning (Y) oshishi bilan foiz stavkasi (R) ko'tarilsagina erishiladi. Ma’lumki, pulga talab miqdoriga foiz stavkasidan tashqari daromadlar darajasi ham ta’sir ko'rsatadi. Daromadlar yuqori bo'lsa, xarajatlar ham ko'p bo'ladi. Bu esa, o'z navbatida iste’mol va boshqa xarajatlar uchun pulga talabning oshishiga olib keladi. Shunday qilib, daromadlar darajasining yuqoriroq bo'lishi pul talabini oshiradi. Boshqacha aytganimizda, daromadga va pulga talab dinamikasi o'rtasida to'g'ri bog'liqlik mavjud. Pulga talab funksiyasini quyidagicha yozamiz:
M / R = f(R;Y)
Pul bozori holatini belgilovchi ko'rsatkichlar o'rtasidagi bunday o'zaro munosabatlami 28-, 29 - chizmalarda tasvirlaymiz. 28-chizmadan ko'rinib turibdiki, pulga bo'lgan talab foiz stavkasi pasayishi bilan, shuningdek, daromadlar ko'payishi natijasida ham oshadi. Daromadlaming oshishi natijasida pulga talab egri chizig'i M ji yuqori surilib, M j2 holatini egallaydi va unda pul bozoridagi muvozanat nuqtasi RI holatidan R2 holatiga o'tadi. Shunday qilib, yuqoriroq daromad yuqoriroq foiz stavkasiga olib keladi. Buni LM egri chizig'i aks ettiradi. U pul bozorida foiz stavkasi va daromad o'rtasidagi munosabatlami ko'rgazmali tarzda ifodalaydi. Daromad darajasi qancha baland bo'lsa, pulga boMgan talab shuncha yuqori va shunga muvofiq tarzda muvozanatli foiz stavkasi ham shuncha yuqori bo'ladi. LM egri chizigM o'ziga xos konfiguratsiyaga ega: gorizantal qism va vertikal qism. LM egri chizigMning gorizantal qismi foiz stavkasining (R) minimal darajasidan pasaya olmasligini anglatsa, vertikal qism foiz stavkasining (R) maksimal darajasi chegarasidan tashqarida hech kim o'z mablag'larini likvid (pul) shaklida ushlab turmasligini va ulami qimmatli qog'ozlarga aylantirishini anglatadi. LM egri chizigM o'ziga xos: gorizontal va vertikal konfiguratsiyaga ega. LM egri chizigMning gorizontal kesmasi foiz stavkasining Rmin. darajadan pastga tushishi mumkin emasligini ko'rsatadi. Egri chiziqning vertikal kesmasi esa foiz stavkasining maksimal Rmax. daraja chegarasidan tashqarida hech kim jamg'armalarini likvid (pul) shaklida ushlab turmasligini va ularni qimmatli qohozlarga aylantirishini anglatadi. Baholaming o'zgarishi hamda pul taklifi hajmidagi o'zgarishlar LM egri chizig'ining o'ngga yoki chapga siljishiga olib keladi. LM egri chizigM tenglamasi pulga talab funksiyasini “R” va “Y” ga nisbatan yechish yo'li bilan topiladi. “R” ga nisbatan LM egri chizigM tenglamasi quyidagicha:
R = (к / h)Y - (1 /h ) (M / Р)
“Y” ga nisbatan LM egri chizig'i tenglamasi quyidagicha:
Y = (1 / к) (M / P) + (h / k) R
K li koeffitsienti LM egri chizigMning Y o‘qiga nisbatan ogMsh burchagini xarakterlaydi hamda fiskal va pul-kredit siyosatining nisbiy samaradorligini baholaydi.
IS va LM egri chiziqlarining o'zaro kesishishi pul taklifining investitsiyalar va jamg'armalami o'zaro tenglashtiruvchi foiz stavkasining shakllanishi uchun yetarli ekanligini anglatadi. IS egri chizig'i rejalashtirilgan xarajatlarga bog'liq bo'lganligi uchun uning o'zgarishi fiskal siyosatdagi o'zgarishlami xarakterlaydi. LM pul taklifiga bog'liq
bo'lganligi uchun undagi o'zgarish monetar siyosat tadbirlari natijasini ko'rsatadi. Bundan xulosa shuki, IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning iqtisodiyotga birgalikda ko‘rsatadigan ta’sirini baholash imkonini beradi. Davlat xarajatlarining o'sishi yoki soliqlaming kamayishi IS egri chizig'ini o'ngga siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlaming oshishi esa bu egri chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek, pul taklifining oshishi LM egri chizig'ini o'ngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli ma’lum makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarini ko'rib chiqish imkoniyatini beradi. Zero, bir bozorda bo'lgan o'zgarish ikkinchi bozorga ham ta’sir etadi. Masalan, deylik, Markaziy bank ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi. Natijada pul taklifining ko'payishi (LM egri chizig'ini o'ngga siljishida aks etib) foiz stavkasining pasayishini keltirb chiqaradi. Monetar impuls ta’sirida, ya’ni, foiz stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari ko'payadi va IS egri chizig'i ham o'ngga siljib yangi nuqtada muvozanat o'matiladi. Agar modeldagi muvozanat LM egri chizigMning gorizontal (keyns) kesmasida yuzaga kelsa, pul massasining ko'paytirilishi investitsiyalar, ishlab chiqarish va bandlilikning o'sishiga olib kelmaydi va bu iqtisodiy tizimda aloqalar buzilganligidan dalolat beradi. Bunda pul taklifining o'sishi tovarlar bozoriga ta’sir ko'rsata olmaydi, chunki pul bozorida foiz stavkasini kamaytirish imkoniyati qolmaydi. Bunday vaziyat likvidlilik tuzog’i nomini olgan. “Likvidlilik tuzog’li vaziyatida kredit (monetar) siyosat Yalpi talab va milliy daromadni rag'batlantirish vositasi sifatida kutilgan samarani keltirib chiqannaydi va shu sababli, keynschilar fikriga ko'ra, (ixtiyorimizda) faqat bir dastak - soliqlar va hukumat xarajatlari orqali Yalpi talabga bevosita ta’sir ko'rsatadigan fiskal siyosatgina qoladi” Agar modeldagi muvozanat IS egri chizig'i LM egri chizig'ining vertikal kesmasidan kesib o'tga-da yuz bergan bo'lsa, pul taklifini oshirish milliy daromadning o'sishigava foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Aksinsa, davlat xarajatlarining oshirilishi esa, keynschilar fikriga ko'ra, bu kesmada Yalpi talabga va milliy daromar hajmiga ta’sir ko'rsatmaydi. Agar IS egri chizig'i vertikal ko'rinishda bo'lsa, ya’ni investitsiyalarga talab foiz stakasi o'zgarishiga ta’sirchan (elastik) bo'lmasa, masalan, investorlar bozor konyukturasi kelajagi noaniqligi sababli o'z investitsiyalari istiqboliga tushkun baho bersalar investitsion tuzoq yuzaga keladi. Investitsion tuzoq shuni anglatadiki, IS egri chizig'i vertikal bo'lganda LM egri chizig'ining siljishlari real daromad miqdorini o'zgartirmaydi. Bu holatda pul-kredit siyosati Yalpi talalab va milliy daromad hajmiga hech qanday ta'sir ko‘rsatmaydi, fiskal siyosat esa samarali bo'ladi. Dfemak, pul-kredit siyosati foiz stavkalari yuqori boMganda samarali kechadi. Fiskal siyosat esa foiz stavkasi minimal, ya’ni LM egri chizig’i gorizontal, IS egri chizig’i esa vertikal ekanligida samaraliroq boMadi. Model yordamida makoiqtisodiy siyosat variantlarini tanlash, shuningdek, usullami muvofiqlashtirilgan holda qo’llash va siqib chiqarish samaralarini kamaytirish yoMlarini tahlil etish mumkin.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. IS-LM modeli qanday maqsadga xizmat qiladi va unga ehtiyojni qanday asoslab berish mumkin?
2. IS-LM modelining asosi bo‘ Igan tenglamalarni sanang va ularga tavsit bering. 3. IS egri chizig'ining mohiyati nimada va u qanday keltirib chiqariladi?
4. LM egri chizig'ining asosiy o'zgaruvchilari nimalardan iborat va u qanday keltirib chiqariladi?
5. IS egri chizigM tenglamasidagi qaysi parametr fiskal va pul-kredit siyosatining nisbiy samaradorligini belgilaydi, nima sababdan?
6. Modelda makroiqtisodiy siyosat yuzaga kelishining shartlari qanday?
7. “Likvidlilik tuzog'i” qanday vaziyatda yuzaga keladi va makroiqtisodiy siyosatga qanday ta’sir ko'rsatadi?
8. “Investitsion tuzoq” atamasi qo'llaniladigan makroiqtisodiy vaziyatni tavsiflab bering
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi juda serqirra jarayon bo'lib, u o'z ichiga iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o'zgarishlar, aholi hayotining sifati va shart-sharoitlarining ta- komillashuvini oladi. U hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo'yicha ro'y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o'z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o'zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadi- gan jarayon bo'lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo'lgan iqtisodiy o'sish ko'proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo'lib, o'z ifodasini real YalM hajmining oshishi hamda aholi jon boshiga nisbatan ko'payishida topadi.
Iqtisodiy o‘sishga tarixiy jihatdan yondoshilganda, u bir xil sur’atlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o'sish sur'atlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto qisqarish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo'lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda barqaror iqtisodiy o'sish. ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo'ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o'sish nafaqat miqdor. balki muayyan sifat o'zgarishlari shaklida ham namoyon bo'ladi. Prezidentimiz I. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek: «Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda... uning me- zonlariga va eng awalo, sifat ko'rsatkichlariga ko'proq e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o'sishlar iqtiso- diyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o'zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so'z bilan aytganda, amaliy hay- otimizni yaxshilashga olib kelishi lozim»1. Shunday ekan, iqtisodiy o'sish bevosita yalpi ichki mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko'payishi hamda sifatining yaxshilanishida va taridbining takomillashuvida ifodalanadi. Iqtisodiy o'sishni YalM mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real YalM miqdorining ortishi orqali o'lchash buning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog'liq bo'ladi. Odatda, biron-bir mamlakat iqtisodiy o'sishini YalM mutloq hajmining ortishi orqali o'lchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real YalM miqdorining ortishi orqali o'lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo'llaniladi. Mamlakatning iqtisodiy o'sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko'rsatkichlar (real YalM va aholi jon boshiga real YalMning o'sishi) miqdoriy ko'rsatkichlar bo'lib, ular bir- inchidan, mahsulot sifatining oshishini to'liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o'sishini to'liq tavsiflab berolmaydi; ikkinchidan, real YalM va aholi jon boshiga YalMning o'sishi bo'sh vaqtning sezilarli ko'payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko‘rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o'sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta'sirini hisobga olmaydi.
Iqtisodiy o'sish sur'atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan qo'llaniluvchi «70 qoidasi» yordamida ham ochib berish mumkin. Bu qoidaga ko'ra. milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YalM hajmini 2 baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik o'sish sur'atiga bo'lish kerak boMadi. Masalan, mamlakatimizdagi o'sish sur'atining 7.7% darajasida YalMni 2 baravar oshirish uchun 9.1 yil talab etiladi (70:7,7). Xolbuki, iqtisodiy o'sishning 2000 yildagi 4.0% darajasida bu ko'rsatkichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin edi. Keyingi yillarda iqtisodiy o'sish sur’atining yanada oshirilishi bu muddatning ahamiyatli ravishda qisqarishiga olib keladi. Ijtimoiy mahsulotning o'sish sur'ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o'zgarishi o'rtasidagi nisbat iqtisodiy o'sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi. Ekstensiv iqtisodiy o‘sishga ishlab chiqarishning avvalgi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko'payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko'paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o'rnatilgan uskunalarning quvvati. miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo'yicha xuddi o'shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o'zgarmay qoladi. Iqtisodiy o'sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish, yanada ilg'or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo'llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish yo'li bilan erishiladi. Intensiv yo'l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o'sishida, mahsulot sifatining oshishida o'z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo'lgan yana bir korxona qurishga hojat yo'q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekon- struksiya qilish va texnika bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida- alohida mavjud bo'lmaydi, balki muayyan uyg'unlikda. bir-biri bilan qo'shilgan tarzda bo'ladi. Shu sababli ko'proq ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o'sish turlari haqida so'z yuritiladi. Iqtisodiy o'sish murakkab va ko'p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko'rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko'rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko'rsatkichlar tizimida naflilik (moddiy-ashyoviy) va qiymat ifodasidagi ko'rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o'sishning naflilik (moddiy-ashyoviy) ko'rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), biroq ularni universal holda qo'llab bo'lmaydi (iqtisodiy o'sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko'rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko'rsatkichlar keng qo'llaniladi, ammo ularni har doim ham inflyatsiya ta’siridan to'liq «tozalash» mumkin bo'lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o'sish sur’atlari qiyosiy yoki o'zgarmas narxlarda hisoblanadi. Chunki bunda ijtimoiy naflilikning umumiy ko'rsatkichi bo'yicha o‘sish darajasini aniqlash mumkin bo'ladi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o'sishning asosiy ko'rsatkichlari quyidagilar hisoblanadi:
1) YalM va milliy daromadning mutloq hajmi va uning o'sish sur’ati;
2) YalM va milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to'g'ri keladigan miqdori va uning o'sish sur’ati;
3) YalM va milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga to'g'ri keladigan miqdori va uning o'sish sur’ati.
Yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiy o'sishni aniqlashda har uchala ko'rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha bo'ladi. Masalan, agar diqqat markazida iqtisodiy salohiyat muammosi tursa, birinchi ko'rsatkichdan foydalanish ko'proq mos keladi. Alohida mamlakat va mintaqalardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, ko'proq ikkinchi ko'rsatkichdan foydalaniladi.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko‘rsatkichga ustuvorlik beriladi. Iqtisodiy o'sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi ko'rsatkichlari ham mavjud bo'lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligining o'sishi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o'rtasidagi nisbat;
g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi. ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi. Iqtisodiy o'sishning jahon amaliyotida keng qo'llaniladigan boshqa ko'rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo'yicha hisoblab chiqilgan YalM ko'rsatkichi asosida tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko'rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar - taklif omillari deb ham atalib, iqtisodiyotning o'sish layoqatini belgilab beradi: 1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati; 2) ishchi kuchi resurslari miqdori va sifati; 3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi; 4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti. Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali iqtisodiy o'sishni tavsiflash mumkin. Ma’lumki, yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy resurslar sarflarining funksiyasi hisoblanadi, ya'ni:
Y = f ( L , K , N ) . bu yerda:
Y — yalpi milliy (ichki) mahsulot;
L — ishchi kuchi sarflari;
К — kapital sarflari;
N — tabiiy resurslar sarflari. Bu funksional bog'lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o'sishni belgilab beruvchi bir qator xususiy ko'rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:
1)mehnat unumdorligi (Y/L) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli mehnat sarflariga nisbati;
2) mehnat sig‘imi (L/Y) — jonli mehnat sarflarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
3) kapital samaradorligi (Y/K) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
4) kapital sigMmi (K/Y) — kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
5) tabiiy resurslar samaradorligi (Y/N) — mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlariga nisbati;
6) mahsulotning resurslar sigMmi (N/Y) — tabiiy resurslar sarfining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) — ishlab chiqarish jarayonida qo’llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga nisbati. Iqtisodiy o'sishni tahlil qilishda yuqorida ko'rib chiqilgan ko'rsatkichlardan tashqari yana keyingi qo'shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi ko'rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko'rsatkichlar, boshqa omillar sarfi o'zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo'shimcha o'sishi ta'sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo'shimcha o'sishi hajmini belgilab beradi: 1) keyingi qo'shilgan mehnat unumdorligi ( Y/ L); 2) keyingi qo'shilgan kapital unumdorligi ( Y/ K); 3) keyingi qo'shilgan tabiiy resurslar unumdorligi ( Y/ N). Bu ko'rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o'sishida har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi: Y = ( Y/ L) L + ( Y / K) K + ( Y / N ) N .
Iqtisodiy o'sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to'liq jalb qilingan bo'lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o'sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo'ladi.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir ko'rsatuvchi taklif va taqsimlash omillari o'zaro bog'liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan. resurslar miqdorining o'sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o'sish uchun imkoniyat yaratadi. To'liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o'sishni ro'yobga chiqaradi. Iqtisodiy o'sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o'z o'miga ega bo'lsa-da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur. Mehnat unumdorligining o'sishiga olib keluvchi omillarni to'laroq qarab chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o'sishni ta'minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o'z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan-texnika taraqqiyoti deyilganda pirovaid mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg'unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullaming topilishi ham tu- shuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital qo'yilmalar (investitsiyalar) mustahkam o'zaro bog'liq, texnika taraqqiyoti ko'pincha yangi mashina va uskunalaiga investitsiyalar qo'yilishga olib keladi. Masalan, atom enetgjyasidan foydalanish bo'yicha texnologiyani qo'llash uchun atom elektrostansiyalarini qurish zarur bo'ladi. Bir qarashda texnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli m'y berish tavsifiga ega bo'ladi. Gaz va yoqilg'i dvigatellari, konveyer va yig'ma liniyalar bizning hayotga o'tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib keldi.
1) resurslarning ko'proq hajmini jalb etilishi;
2) ulardan ancha unumli foydalanish yo'li bilan.
Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo'llash. ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi. Mehnat unumdorligining o'sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir ishlovchiga to'g'ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning hajmi mutloq ko'payishi mumkin. ammo ishchi kuchi soni tezroq o'ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik darajasi kamayadi. Ta'lim va malakali tayyorgarlik mehnat unumdorligini oshiradi va natijada ancha yuqori ish haqiga ega bo'lish imkoni- yatini beradi. Inson kapitaliga investisiyalar qo'yish mehnat unumdorligini oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. O'z- o'zidan aniqki, ishchi kuchi sifatining eng oddiy ko'rsatkichi ta'lim darajasi hisoblanadi. Hozirgi davrda respublikamiz iqtisodiyotida band bo'lganlarning 30%ga yaqini oliy va o'rta maxsus ma’lumotga ega. Lekin oliy va yoki o'rta maxsus ma’lumotga ega bo'lganlar, aniq sohalardagi bilimlari darajasi bo'yicha boshqa rivojlangan mamlakatlardagi ishchilardan ancha orqada va ko'pchiligi o'z mutaxassisligi bo'yicha faoliyat turida band emas. Shu sababli keyingi yillarda respublikamizda maktab, oliy va o'rta maxsus bilim yurtlarida ta’lim berishning progressiv tizimlari joriy qilinmoqda, kasb-hunar kollejlarini rivojlantirishga alohida e'tibor berilmoqda. Kadrlar tayyorlashning milliy das-turida qo'yilgan vazifalarni amalga oshirishda ham ijobiy nati- jalarga erishilmoqda. Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida amalga oshirilayotgan «tarkibiy o'zgarishlar iqtisodiy o'sishning hal qiluvchi omiliga aylanib bormoqda».
Amaliy hayotda iqtisodiy o‘sishni susaytirib turuvchi omillar ham mavjud bo'ladiki, ular mehnat muhofazasi, atrof mu- hitning ifloslanishi kabi holatlar natijasida kelib chiqadi. Keyingi yillarda respublikamizda davlat tomonidan atrof- muhit ifloslanishining oldini olish, xodimlar mehnat sharoitini yaxshilash va sog'Iig'ini muhofaza qilishni tartibga solishda muhim tadbirlar amalga oshirildi. Bu o'z navbatida iqtisodiy o'sish sur’atiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Chunki bunday tadbir- larni amalga oshirish tegishli xarajatlarni taqozo qiladi. Shu orqali mehnat unumdorligini oshirish uchun zarur bo'lgan mablag'lar boshqa tomonga jalb qilinadi.
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar
1. Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiy o'sish tushunchalarining ta’riflni bering hamda ularning umumiy tomonlari va farqlarini ko'rsating.
2. Iqtisodiy o'sishning ekstensiv va intensiv turlari qanday aniqlanadi? Nima uchun real hayotda sof ekstensiv yoki sof intensiv iqtisodiy o'sish turlari uchramaydi?
3. Mamlakatning iqtisodiy salohiyatiga, aholisining turmush darajasiga va ishlab chiqarishining samaradorligiga baho berishda iqtisodiy o'sishning qanday ko'rsatkichlaridan foydalaniladi?
4. Iqtisodiy o'sishga ta’sir qiluvchi taklif, taqsimlash va talab omillarini tushuntiring hamda ularning ahamiyatini baholang.

Download 210.12 Kb.