ILMIY AXBOROT
372
2022/№3
UDK:811.512.133’367.625
DOI:
10.56292/SJFSU/vol28_iss3/a71
BADIIY MATNNING ASSOTSIATIV MAYDON TAHLILI
(Nazar Eshonqul hikoyasi misolida)
ANALYSIS OF ASSOCIATIVE FIELD OF ARTISTIC TEXT
(Оn the example of Nazar Eshanqul's story)
АНАЛИЗ АССОЦИАТИВНОГО ПОЛЯ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТЕКСТА
(На примере рассказа Назара Эшанкула)
Nasirov Muslimjon Maxsutali o‘g‘li
1
1
Nasirov Muslimjon Maxsutali o‘g‘li
−QDPI, O‘zbek tili kafedrasi o‘qituvchisi.
Annotatsiya
Maqolada badiiy matn yaratilishidagi verbal assotsiativ birliklar Nazar Eshonqul hikoyasi misolida antroposentrik
nuqtayi nazardan tahlil qilingan. Maqola davomida lingvopoetik, assotsiativ, analiz hamda sintez tahlil metodlaridan
foydalanilgan. Olamning lisoniy manzarasi hamda ijodkor badiiy tafakkuridagi verbal assotsiatsiyalarning o‘zaro aloqasi
o‘rganilib, badiiy matnning assotsiativ maydoni hosil qilingan.
Аннотация
В статье глагольные ассоциативные единицы при создании художественного текста интерпретируются
с антропоцентрической точки зрения на примере повести Назара Эшанкула. В статье использованы
лингвопоэтический, ассоциативный, аналитический и синтетический методы анализа. Анализируется взаимосвязь
языковой картины мира и словесных ассоциаций в творческом художественном мышлении для создания
ассоциативного пространства художественного текста.
Abstract
In the article, the verbal associative units in the creation of a literary text are interpreted from an anthropocentric point
of view on the example of Nazar Eshanqul’s story. Linguopoetic, associative, analytical and synthesis analysis methods were
used throughout the article. The interrelationships between the linguistic picture of the world and the verbal associations in
creative artistic thinking are analyzed to create an associative space for the literary text.
Kalit so‘zlar: antroposentrik tilshunoslik, assotsiativ tilshunoslik, stimul so‘z, assotsiat, assotsiativ maydon, maydon
yadrosi, badiiy matn, lingvistik omillar, ekstralingvistik omillar.
Ключевые слова: антропоцентрическая лингвистика, ассоциативная лингвистика, слово-стимул,
ассоциация,
ассоциативное
поле,
ядро
поля,
художественный
текст,
лингвистические
факторы,
экстралингвистические факторы.
Key words: anthropocentric linguistics, associative linguistics, stimulus word, association, associative field, field core,
literary text, linguistic factors, extralinguistic factors.
KIRISH
Antroposentrik tilshunoslikning tilni undan foydalanuvchi shaxs omili bilan bog‘liq holda
o‘rganuvchi mustaqil tarmoqlaridan biri assotsiativ tilshunoslikdir. Assotsiativ tilshunoslikda til
nafaqat o‘zaro munosabatdagi birliklar yig‘indisidan tashkil topgan tizim sifatida, balki bir-biri bilan
assotsiativ bog‘langan verbal tarmoq sifatida ham tasavvur etiladi. “Assotsiatsiya” so‘zi lotin tilidan
olingan bo‘lib, “associato” - “qo‘shish”, “biriktirish” degan ma’nolarni anglatadi. Tildagi
assotsiatsiyalarga ilk bor nemis olimi V.Humbolt munosabat bildirgan. [2,11]
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, verbal assotsiatsiyalarga xos xususiyatlardan biri ularning
turli nutqiy tuzilmalarning yaratilishiga yo‘l ochishidir. Boshqacha aytganda, har qanday nutqiy
tuzilma uchun o‘zaro assotsiativ bog‘langan til birliklari tayanch vazifani o‘taydi. Har qanday til
birligi, u qanday grammatik shakl yoki ma’noga ega bo‘lmasin, inson xotirasida turli omillarga
bog‘liq holda qandaydir leksik birliklar yoki boshqa sath birliklarini yodga tushiradi, ular bilan
assotsiativ bog‘lanadi. [3,28]
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
D. Lutfullayeva “Assotsiativ tilshunoslik nazariyasi” nomli monografiyasida tilga assotsiativ
yondashuvning mohiyati, shakllanish tarixi, assotsiativ munosabatlar, verbal assotsiatsiyalarning
hosil bo‘lishi, lingvistik mohiyati, verbal assotsiatsiayalar tasnifini ochib bergan. Ushbu tadqiqotning
“Verbal assotsiatsiyalarning matn hosil qilishdagi o‘rni” nomli bobi bevosita bizning maqolamiz bilan
bog‘liqdir. Bundan tashqari ushbu asarda matnning assotsiativ maydoni E.Vohidov va A.Navoiy
asarlari misolida tahlil qilingan.
ILMIY AXBOROT
373
2022/№3
D.Xudoyberganova assotsiatsiyalarning hosil bo‘lishini so‘z ma’nosi va so‘zga xos
xususiyatlar bilan bog‘laydi. Uning fikricha, “inson o‘z xotirasida so‘zlarning ma’nolari bilan birga
ularning obyektiv olamdagi sezgi a’zolari orqali his etgan xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni ham
saqlaydi. Shu sababli muayyan so‘z uni eshituvchi odam xotirasida ma’lum assotsiatsiyalarni
paydo qiladi”.[3,101]
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ munosabatdagi birliklar tahlili orqali ijodkorning
voqelikni idrok etishi va u haqidagi tasavvurlari, leksik zahirasi, zahira ko‘lami hamda tarkibi,
ijodkorning so‘z tanlash mahorati haqida qimmatli bilimlarga ega bo‘lishi mumkin. Bu holat
insonning psixologik tasavvuri asosida xotirada bir-birini yodga tushiruvchi assotsiatsiyalarni
nafaqat psixologlar, balki tilshunoslar ham chuqur o‘rganishlari lozimligini ko‘rsatadi.[2, 64] Badiiy
matnlarni assotsiativ tilshunoslik nuqtayi nazaridan tahlil qilinganda asosiy e’tibor assotsiativ
munosabatlarni yuzaga keltiruvchi lingvistik va ekstralingvistik omillar va assotsiatlarning stimul
so‘z bilan bog‘lanishidagi o‘ziga xosliklarga qaratiladi.
Quyida tahlil uchun tanlangan Nazar Eshonqul hikoyasining sarlavhasi stimul so‘z sifatida
ajratib olindi va matn tarkibidagi assotsiatlar ajratildi. Shu asosda hikoyaning assotsiativ maydoni
hosil qilindi. Verbal assotsiatsiyalarning matnning fon mavzusini ochishdagi ahamiyatli jihatlari
yoritildi. Nazar Eshonqulning "Tobut"[4,117] hikoyasini tahlil qilish davomida stimul so‘z sifatida
badiiy matnning sarlavhasini olamiz hamda aynan shu matn tarkibidan unga javob reaksiyasi
bo‘lishi mumkin bo‘lgan assosiatlarni ajratib chiqamiz. Demak, stimul so‘z: “Tobut”; javob
reaksiyalari (assotsiatlar): “o‘lim”, “o‘lat”, “balo”, “jon taslim qilishdi”, “emlash o‘tkazish”,
“kasalxona”, “vrach”, “yuqumli kasallik”, “tibbiyotimiz”, “hakimlar”, “vahimali”, “tahlikali”, “vahm tolib
turgandi”, “lahad”, “o‘lik”, “tangri”, “do‘zax”, “o‘likxona”, “o‘lim elchisi”, “sukunat”, “musibat”,
“zambillar”, “arvoh”, “qabriston”, “qo‘rquv”, “mungli”, “hasrat”, “tavba-tazarru qilmoq”, “gunoh”,
“murda”, “tobut”, kabi birliklar. Endi assotsiativ munosabatni yuzaga keltirgan omillarni guruhlarga
ajratib chiqamiz. Dastlab lingvistik omillarga to‘xtalib o‘tamiz:
1.
Leksemalarning semantik jihatdan o‘zaro bog‘liqligi: o‘lim, o‘lik, murda, qabriston,
o‘likxona, tobut
2.
Leksemalarning uslubiy belgisiga ko‘ra aloqasi: hakimlar
3.
Leksemalarning yasalishdagi umumiyligi: kasalxona, o‘likxona, o‘lik, o‘lim
Ushbu matnning hosil bo‘lishidagi ekstralingvistik omillarning rolini ko‘rib chiqib, ularni
quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin:
1.
Predmet (keng ma’noda)larning makondagi aloqadorligi: qabriston, lahad, vrach
2.
Predmet va uning belgisi munosabati: vahimali, tahlikali, vahm to‘lib turgandi
3.
Insonning voqelikka munosabati: balo, jon taslim qilmoq, do‘zah, o‘lim elchisi,
mungli, hasrat, tavba-tazarru qilmoq
4.
Faoliyat egasi va uning mahsuloti aloqadorligi: lahad, qo‘rquv
5.
Predmetlar orasidagi sabab-natija munosabati: sukunat, musibat
6.
Predmetlarning tashqi o‘xshashligi: zambillar
SH.Iskandarova, “birlashtiruvchi semasiga ko‘ra umumiy bo‘lgan, ammo turli sathlarga
mansub birliklar (grammatik va leksik birliklar) yig‘indisini funksional-semantik maydon” deb
nomlagan [1; 105]. Assotsiativ maydon ham ko‘p jihatdan funksional-semantik maydonga yaqin
turadi. Badiiy matnning assotsiativ tahlilida matnning assotsiativ maydoni masalasi muhim o‘rin
tutadi. Matnning assotsiativ maydoni tushunchasini ilmiy muomalaga SH.Balli kiritgan bo‘lsa, rus
tilshunosi Y.N.Karaulov ushbu tushunchaning tilshunoslikdagi mohiyatini yana-da kengroq yoritib
bergan. U matndagi so‘z va so‘z birikmalari ketma-ketligi orqali assotsiativ maydonni belgilash
tartibi hamda ushbu assotsiativ maydon asosida matn yaratish metodikasini ishlab chiqqan.
Assotsiativ maydon matnning assotsiativ strukturasini belgilaydi. Matnning assotsiativ strukturasi
asosida matn, uning muallifi hamda ushbu matnning kitobxon tomonidan idrok etilishi jihatlari
haqida yangi bilimlarga ega bo‘lish mumkin.
Ushbu hikoyaning assotsiativ maydonini hosil qilishda asosiy e’tibor javob reaksiyalarini
stimul so‘z - tobut bilan qay darajada bog‘lana olishiga qarab maydon yadrosi va chetki qismlariga
joylashtirishga qaratildi. Shunga alohida e’tibor qaratish kerakki, stimul so‘z bilan bevosita
bog‘langan birliklar boshqa birliklarning stimul so‘z bilan bog‘lanishiga ko‘prik vazifasini o‘taydi,
ILMIY AXBOROT
374
2022/№3
natijada maydondagi barcha birliklarning stimul so‘z bilan bevosita yoki bilvosita bog‘lanishiga olib
keladi. Quyidagi chizmadan ko‘rinib turibdiki, "Tobut" stimul so‘ziga beriladigan eng yaqin
assosiatlar sifatida "o‘lik", "o‘lim", "murda", "jon taslim qilmoq", "vahimali", “vahm to‘lib turgandi”,
"lahad", “musibat”, “arvoh”, “o‘likxona”, “qabriston” “tobut”, “zambillar” kabi assotsiatlar maydon
yadrosini hosil qilib, stimul so‘zga yaqin joylashtirilsa, “o‘lat”, “balo”, “emlash o‘tkazish”,
“kasalxona”, “vrach”, “yuqumli kasallik”, “tibbiyotimiz”, “hakimlar”, “tangri”, “do‘zax”, “o‘lim elchisi”,
“tavba-tazarru qilmoq”, “gunoh” kabi birliklar stimul so‘z ma'nosidan biroz uzoqroq bo‘lganligi
sababli assotsiativ maydonda ham chetki qismga joylashtiriladi. Maydonning chetki qismiga
joylashtirilgan assotsiatlar ham stimul so‘z bilan bilvosita aloqaga kirisha olganligi sababli matnning
assotsiativ maydonini shakllantirishga xizmat qilaveradi. Masalan “do‘zax” assotsiati stimul so‘z
bilan quyidagicha aloqaga kirishadi: “DO‘ZAX” - “gunoh” - "tavba-tazarru qilmoq" – “jon taslim
qilmoq” – “o‘lim elchisi” – “o‘lim” – “TOBUT”. Yoki bo‘lmasa, “varch” assotsiati stimul so‘z bilan
quyidagicha bog‘lanishini ko‘rishimiz mumkin: “VRACH” - “hakim” - “tibbiyot” - “emlash o‘tkazish” -
“yuqimli kasallik” – “o‘lat” – “kasalxona” – “o‘likxona” – “o‘lik” – “TOBUT”. Ushbu maydondagi
“arvoh” assotsiati stimul so‘z bilan “qabriston” so‘zi orqali bilvosita bog‘langanligini ko‘rishimiz
mumkin. Assotsiatlarning stimul so‘z bilan bilvosita bog‘lanishida lingvistik va ekstralingvistik
omillar muhim ahamiyat kasb etmoqda.
“Tobut” hikoyasining assotsiativ maydonini quyidagi chizma ko‘rinishida tasvirlash
mumkin:
XULOSA
Ko‘rinadiki, ushbu assotsiativ maydonning yadro qismdagi assotsiatlar o‘zlari boshqa
mikromaydon hosil qilgan holda boshqa birliklarning ham stimul so‘zga bilvosita bog‘lanishini
ta’minlayapti. Ushbu assotsiatlar o‘rtasida bir-birini yodga solish mexanizmi ko‘rinib turibdi. E’tibor
berilsa, matn tarkibida “vahm to‘lib turgandi”, “o‘lim elchisi”, jon taslim qilmoq“ kabi obrazli ifodalar
ham mavjud. Ular matnning ta’sir kuchini yana-da oshirgan, o‘ziga xos badiiy tasvirni hosil qilib,
matnning semantik yaxlitligini ta’minlashga xizmat qilgan.
ADABIYOTLAR
1.
Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni): Filo. fan. dok. … diss.
avtoref. –T.: 1999. –B 43 (Iskanderova Sh. Studying the lexicon of the Uzbek language as a meaningful field (personal
microfield): Filo. science. doc. ... diss. autoref. -T.: 1999. –P 43)
2.
Lutfullayeva D. Assotsiativ tilshunoslik nazariyasi. Monografiya –T.: Meriyus, 2017. (D.E.Lutfullayeva. Theory of
associative linguistics. Monograph –T.: Meriyus, 2017)
3.
Xudoyberganova D. O‘zbek tilidagi badiiy matnlarning antroposentrik talqini: Filol.fan. dok. Diss. –T.: O‘z RFATAI. 2015.
–B 101(Khudoiberganova D. Anthropocentric interpretation of literary texts in Uzbek language: Philology. doc. Diss. – T.: Own
RFATAI. 2015. –P 101)
4.
Eshonqul N. Maymun yetaklagan odam. –T.: Yangi nashr, 2019. (Eshanqul N. The man led by the monkey. –T.: New
edition, 2019)
| 