O‘ZBEK AMALIY FILOLOGIYASI ISTIQBOLLARI
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
171
-GAN/-KAN/-QAN ZAMON SHAKLINI KORPUSDA
ANNOTATSIYALASH
Elyor Xonnazarov G‘ofurovich
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti.
xonnazarov90@mail.ru
Annotatsiya. Ushbu maqolada -gan/-kan/-qan zamon shaklining o‘zbek
tilining ta’limiy korpusi matnlarida qo‘llanilish holatlari
tahlil qilingan va uning
annotatsiyasi yuzasidan ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar: o‘tgan zamon, grammatik shakl, allomorf, annotatsiya, o‘tgan
zamon sifatdoshi, analizator
Abstract. This article analyzes the cases of application of the tense form -
gan/-kan/-qan in the texts of the educational corps of the Uzbek language and
provides information on its annotation.
Key words: the past tense, grammatical form, allomorph,
annotation, past
participle, analyzer
O‘tgan zamonning -gan (-kan, -qan) qo‘shimchasini annotatsiyalash
jarayonida uning turli kontekstlarda anglatadigan xilma-xil ma’nolarini aniqlash,
bu xususiy ma’nolardan shaklning umumiy ma’nosini tiklash muhim
ahamiyatga
ega. Ushbu shaklning o‘tgan zamonning ichki tasnifida qaysi guruh tarkibiga
kirishi borasida o‘zbek tilshunosligida xilma-xil fikrlar bildirilgan. Xususan,
Abdurauf Fitrat -gan (-g‘an) shaklidagi fe’lni eshitilgan fe’l deb nomlaydi [Fitrat,
2019: 154]. -gan (-g‘an) shaklining bunday atalishi uning ko‘rilgan harakat-
holatlarni ham
ifodalashidan kelib chiqilsa, shakl mohiyatiga mos kelmaydi.
Ehtimol, A.Fitrat -gan shaklining ayrim qo‘llanishlarini turk tilidagi -miş shakliga
tenglashtirgan holatda shunday xulosa qilgan bo‘lishi mumkin. O‘tgan zamon
shakllarini monografik planda o‘rgangan A. Sulaymonov -gan (-kan, -qan) shaklini
uzoq o‘tgan zamon fe’li [Сулаймонов, 1962: 12] hosil qilishini aytadi.
A.Sulaymonovning fikri ham bahsli bo‘lib, -gan (-kan, -qan) shakllari yaqin o‘tgan
zamondagi harakat-holatlarni ham ifodalay oladi. Tilshunos A.G‘ulomov mazkur
shaklni tarixiy o‘tgan zamon fe’li hosil qilishini aytadi [Ғуломов, 1954: 25].
A.Hojiyev esa umuman zamon shakllarining yuqoridagi
singari maxsus nomlar
bilan atalishiga qarshi chiqadi. Uning fikricha, o‘tgan zamon fe’l turlarining har
biri uchun, ularning bir-biridan farqli xususiyatini aniq
ifodalay oladigan maxsus
nomlar topish mumkin emas [Ҳожиев, 1973: 133]. Olim fikrini bu shakllarning
birdan ortiq ma’noga ega ekanligi, ularni bir xususiyati
bilan nomlash esa shakl
haqiqiy tabiatiga mos kelmasligi bilan asoslaydi. Keyinchalik N.Musulmonova
zamon va mayl shakllaridagi kategorial, yondosh va hamroh ma’noni o‘rganish
natijasida ham yuqoridagi tasniflarda keltirilgan aniqlik,
tarixiylik, eshitilganlik
kabi ma’nolar zamon kategoriyasiga tegishli emasligini, balki “o‘tgan zamon”
