Auditorlik kasbining rivojlanish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Qadimgi
Misr
hamda
Qadimgi
Rim
davlatlarida
soliqlarning
qay
darajada
undirilayotganligini tekshiruvchi maxsus mutaxassislar bo’lgan. O’rta asrlarda,
feodalizm davrida Evropada feodallar fermerlarning qancha miqdorda daromad
olayotganligini tekshirish maqsadida mustaqil taftishchi (auditor)larni yollashgan.
Mustaqil auditorlik kasbi 19-asrda Evropaning aktsioner jamiyatlarida yuzaga
kelgan. Bu aktsiyadorlik jamiyatlarning hisobotlarini ob’ektiv baholash va
korxonaning
moliya-xo’jalik faoliyati haqida ishonchli
ma’lumot
olish
zaruriyatidan kelib chiqqan.
Buxgalter-auditor Buyuk Britaniyada 19-asrning o’rtalarida vujudga kelgan.
1862 yilda Angliyada majburiy audit to’g’risida qonun qabul qilingan, Frantsiyada
1867 yilda, AQShda 1937 yilda Buyuk depressiyadan so’ng ushbu turdagi
qonunlar qabul qilingan.
Rossiyada auditorlik kasbi Petr I davrida vujudga keldi. Bu davlatda
auditorlik kasbi, eng avval armiya sohasida paydo bo’lgan. Auditor armiyada
mulkiy masalalarni hal qilish uchun kerak bo’lgan. Ilk auditorlik firmalari
Rossiyada 1987 yilda tuzilgan.
Turli mamlakatlarda auditorlik kasbi turlicha nomlangan. Masalan: AQShda
audit
bilan
shug’ullanadigan
professional-jamoatchi
buxgalterlar
(public
accountant), Frantsiyada buxgalter-ekspert (expert comptable) yoki schetlar
bo’yicha komissarlar (commissaire aux comptes), Germaniyada esa xo’jalik
nazoratchilari (Wirtschaftsprufer) deb nomlangan.
Auditorlik faoliyatining keyingi rivojiga 1929-1933 yillardagi iqtisodiy
inqiroz kuchli turtki berdi. Aktsiyadorlik jamiyatlarining bankrotga uchrashi ular
faoliyatini nazorat qilish, tuzgan hisobotlarining mustaqil professionallar
tomonidan tekshirilishi va tasdiqlash tartibini qat’iylashtirishni talab qildi.
Masalan, Germaniyada 1931 yilda aktsiyadorlik jamiyatlarining hisobot va
balanslarini majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida qaror qabul
qilindi. AQShda 1934 yilda qimmatli qog’ozlar va birja muomalalari bo’yicha
komissiya tuzildi va ushbu komissiya AQSh kompaniyalari buxgalteriya hisobi va
hisobotlarini muvofiqlashtirishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Shu
vaqtdan boshlab birjada ro’yxatdan o’tgan barcha aktsiyadorlik jamiyatlari hisobot
yili tugagach, 3 oy mobaynida o’z hisobotlarini auditor tasdiqlaganidan keyin
nashr etishgan.
Auditorlik ishlarining rivojlanishi tufayli yirik transmilliy kompaniyalar va
firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud.
O’zbekistonda auditorlik amali xonliklar davridayoq mavjud bo’lgan. U
paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi
kabilarni olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, u vaqtdagi audit tushunchasi hozirgi
auditorlik faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan.
O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi.
Bozor munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida
auditning vujudga kelishiga olib keldi. Auditorlik faoliyatining O’zbekistondagi
hozirgi holati rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda.
Germaniyada auditorlik faoliyati «Auditorlarning professional ustavi
to’g’risida»gi qonunga (24.07.1961 y) muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga
muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan
va tegishli imtihonni topshirish orqali o’zining shaxsiy va professional layoqatini
tasdiqlagan shaxs tan olinadi.
Auditor professional faoliyatining mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik
tekshiruvlarini amalga oshirish; kafolat berish, soliq masalalari bo’yicha konsalting
xizmati ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi
va vasiylik faoliyatidan iborart.
Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan
bog’liq savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish
uchun Federal erlar oliy ma’muriyatining vakillaridan rais tayinlanadi. Barcha
komissiya a’zolari e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais
qaror qabul qiladi.
Auditorlik faoliyatini professional boshqarish uchun Auditorlar Palatasi
tashkil etilgan. Auditorlar faoliyatini nazorat qilish Palata va sud organlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va
24 yanvar 1994 yildagi hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Bu
yo’nalishdagi
asosiy ishlar professional
tashkilot
– schetlar bo’yicha
komissarlarning milliy kompaniyasi tomonidan bajariladi.
Kompaniyaning asosiy maqsadi – auditorlarning o’z professional faoliyatini
amalga oshirishlari ustidan nazorat o’rnatish, a’zolarining obro’-e’tiborini va
mustaqilligini himoya qilishdan iborat. Kompaniya auditorlarni ikki darajada
birlashtiradi. Mintaqaviy darajada professionallik faoliyatini tashkil etish va
tartibga solish bilan mintaqaviy kompaniyalar shug’ullanadilar. Ular auditorlarni
ro’yxatga oladigan mintaqaviy komissiyalar va mintaqaviy sud-intizom Palatalari
bilan hamkorlikda ish olib boradilar. Milliy darajada esa, Kompaniya ro’yxatga
olish bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi bilan hamkorlik qiladi.
Xorijda mustaqil auditorlar yakka holda faoliyat ko’rsatishlari mumkin.
Ammo ular ko’p hollarda firmalar va tashkilotlarga birlashib (bu samaraliroq
bo’lganligi uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va
zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda diplomli buxgalterlar firmalari (Angliyada CA
firms) yoki diplomli jamoatchi buxgalterlarning firmalari (AQShda CPA firms) va
boshqalar to’g’risida ma’lumotlar uchraydi.
G’arb mamlakatlarida o’n minglab auditorlik firmalari (faqat AQShning
o’zida qirq besh mingdan ko’p) faoliyat ko’rsatadilar. Bular xilma-xil bo’lib, bir
kishidan yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar
90-95%). Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va xalqaro audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari
ham mavjud. G’arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati
bozorida
hukmronlik
o’rnatilishi
va
o’tgan
XX
asrda
kapitalning
baynalminallashishi ham auditorlik firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi
transmilliy auditorlik korporatsiyalari, monopolistlar vujudga keldi va kuchli
mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin). Bunga misol
«katta sakkizlik» bo’lib, u keyinchalik tegishli o’zgarish (transformatsiya)lardan
so’ng, avval «oltilik»ka aylangan va 2000 yildan boshlab esa «katta to’rtlik» deb
atalmoqda. Ko’plab mamlakatlarning obro’li professional va ishchan nashrlari
vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion firmalarning (milliy hamda
transmilliy) ro’yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu ro’yxatlarning ko’pchiligi
ularning faoliyati to’g’risidagi har xil statistik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu
ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi.
Bunday nashrlar ko’p hollarda ularning mualliflariga auditorlik-konsultatsion
firmalarni ma’lum ko’rsatkichlar bo’yicha tabaqalashtirishga imkon beradi.
Ko’pincha auditorlik firmalarini bunday tabaqalashtirish yillik daromad hajmi yoki
auditorlar soni va h.k. bo’yicha amalga oshiriladi. Hozirda etakchi auditorlikkonsultatsion firmalarga aylangan, transmilliy korporatsiyalar bo’yicha, bunday
ro’yxatlarda, odatda, ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar soni ham
ko’rsatiladi. Albatta, ushbu ko’rsatkichlar ko’pincha na-faqat statikani, balki
shunga o’xshash reyting ko’rsatkichlarida kel-tiriladigan dinamikani ham
tavsiflaydi. Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan Evropa va Amerika mamlakatlarida
auditorlik faoliyati ko’p asrlik tajribaga ega. Audit rivojlangan huquqiy iqtisodiyot
va zamonaviy huquqiy jamiyat sifatida aynan Evropada shakllangan.
Auditning xalqaro nazariyasi va amaliyoti raqobatli kurash sharoitida yuzaga
kelgan. Xalqaro amaliyotda bularning barchasi tegishli tadqiqotlar va keng
ommaviy muhokamalar bilan birga olib borilgan. Natijada, hozirgi davrga kelib
auditning mustahkam xalqaro huquqiy asosi yaratildi, uni tashkil etishning batafsil
shakllari ishlab chiqildi, auditorlar uchun keng ko’lamdagi uslubiy materiallar
nashr qilinmoqda va doimiy ravishda to’ldirib borilmoqda. Ularda auditorlik
faoliyatining asosiy tushunchalari, terminlari va kategoriyalari ta’riflangan va
turkumlangan.
Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlarining to’plangan tajribalarini
o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, u yaqqol ifodalangan milliy xususiyatlarga ega.
Shu bilan birga, xorijiy manbalardagi qoidalar O’zbekistonda auditorlik
faoliyatining barpo bo’lishi va rivojlantirilishi uchun foydali hamda qiziqarli
ekanligini ta’kidlash joizdir. Chunonchi, bizning respublikamizda ham xalqaro
tajribani hisobga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
tomonidan 1999-2013 yillarda 21 ta auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS)
ishlab chiqildi va Adliya vazirligida ro’yxatdan o’tkazilib, auditorlik amaliyotida
qo’llanilmoqda hamda ularni ishlab chiqish davom etmoqda.
Xorijiy olimlar auditning dastavval G’arbda ham faqat buxgalteriya hujjatlari
va
hisobotlarini
tekshirish
va
tasdiqlashdan
iborat
faoliyat
sifatida
shakllanganligini tan oladilar. Auditorlar asosan dastlabki hujjatlarni, buxgalteriya
hisobi registrlarini hamda ular asosida tuzilgan moliyaviy hisobotlarni tekshirgan
va tasdiqlagan (yoki tasdiqlamagan). Masalan, Roy Dodj fikricha, auditorlik
faoliyati so’nggi 25 yilda uch evolyutsion bosqichni bosib o’tgan: birinchi -
tasdiqlovchi audit; ikkinchi - sistemali yo’naltirilgan audit; va nihoyat so’nggisi,
uchinchisi - riskka asoslangan audit Demak, keyinchalik auditorlik faoliyati ma’lum bir tizimga solingan (aniq
maqsadga yo’naltirilgan). Bunda amaliyotdagi professional auditorlar buxgalteriya
hujjatlari va yozuvlarini tuzuvchi hamda qo’llovchi kishilar orasidagi (o’z
mijozlari biznesining tashkilotchilari va ijrochilari o’rtasidagi) munosabatlarni
o’rgana boshlaganlar. Ular xatolarning oldini olish maqsadida har bir mijozkorxona boshqaruv tizimining va birinchi navbatda ichki nazorat tizimi, xususan,
ichki auditning samaradorligini oshirishga asosiy e’tiborni qarata boshladilar.
Agar mijoz korxonadagi ichki nazorat ma’lum darajada bo’sh bo’lsa, butun
tekshiriladigan davr uchun hisobotdagi ko’plab xatolar va noaniqliklarni bartaraf
etishga yordam bermasa, u holda amaliyotchi auditorlar tizimli yo’naltirilgan audit
tamoyillariga rioya qilgan holda ko’rsatilgan kamchiliklarni tugatish bo’yicha
mijozga keng ko’lamdagi tavsiyalar berib, unga konstruktiv yordam ko’rsatadi. Bu
esa hisobning aniqligi va hisobot ma’lumotlarining ishonchliligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi. Shunday qilib, auditorlik faoliyatiga tizimli yondashuv audit sifatining
kafolatiga aylangan.
Va nihoyat, xalqaro amaliyotda – risk (tavakkalchilik)ka asoslangan audit
vujudga kelgan. Bu nafaqat tasdiqlovchi audit, balki maqsadli-tizimli audit ham,
ammo ko’proq statistik yoki nostatistik tanlab tekshirishga asoslangan jarayondir.
Bizning respublikamizda auditorlik faoliyatiga statistik usullarni tadbiq qilish,
aniqrog’i, auditorlik statistikasini fan tarmog’i sifatida shakllantirishga ilmiy negiz
mavjud va uni rivojlantirish istiqbolga ega.
G’arb mamlakatlarida, masalan, AQShda, buxgalteriya hisobining umumqabul
qilingan tamoyillari – BXUP – (GAAP – Generally Accepted Accounting
Principles) tizimiga rioya qilish barcha buxgalterlar va auditorlar uchun majburiy
hisoblanadi. AQShning o’zida buxgalteriya hisobi standartlari uzoq vaqt ommaviy
muhokama qilinganidan so’ng, mustaqil kengash – Financial Accounting
Standards Board (FASB) tomonidan tasdiqlanadi.
Buxgalteriya hisobi standartlari bilan birga audit standartlari ham qo’llaniladi.
AQShda ular auditning umumqabul qilingan standartlari – AUS (GAAS –
Generally Accepted Auditing Standards) deb ataladi. Ular auditorlik tekshiruvlarini tashkil etish va o’tkazishda hamda uchraydigan muammolarni hal etishda
qo’llaniladi. Standartlar Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti – AQBI
(AICPA – American Institute of certified Public Accountantsning maxsus bo’limi
tomonidan ishlab chiqilgan. Ular mamlakatdagi barcha buxgalterlar uchun
majburiy hisoblanadi. Standartlarga rioya qilinmagan hollarda sudlar va auditorlar
ustidan nazorat qiluvchi boshqa organlar ular faoliyatini to’xtatishga haqlidir. XX asrning ikkinchi yarmi hamda XXI asrning dastlabki yillari jahon
mamlakatlari o’rtasida o’zaro hamkorlik va integratsiya jarayonlarining kuchayishi
bilan izohlanadi. Xalqaro maydonda iqtisodiy munosabatlarning tobora
chuqurlashib borishi jahonning turli mintaqalarida erkin iqtisodiy zonalarning
vujudga kelishiga va transmilliy korporatsiyalar faoliyatining kuchayishiga turtki
berdi.
Biznes va aloqalarning jahon mamlakatlari bo’ylab baynalmilallashuvi
buxgalteriya hisobi va audit tizimining ham xalqaro ko’rinishga ega bo’lishiga olib
keldi. Shunday bir sharoitda transmilliy korporatsiyalar va ularning jahonning
boshqa mamlakatlaridagi bo’linmalari o’rtasida hisob va audit tizimini yuritishda
yangicha tartib ishlab chiqilishini taqozo qildi. Turli mamlakatlarda auditorlik
faoliyatiga turlicha yondoshilishiga qaramasdan, jahon xo’jaligi va moliya
bozorlarining baynalmilallashuvi kuchayib borayotganligini aks ettiruvchi
unifikatsiyalangan qoidalarni ishlab chiqish zarur.
Ma’lumki, xalqaro audit standartlari jahon mamlakatlarida turlicha
qo’llaniladi. Bunga asosiy sabab, ushbu mamlakatlarda buxgalteriya hisobi va
auditning turlicha modellari amal qilishidadir.
Jahon mamlakatlarda buxgalteriya hisobi va audit tizimining turlicha
yuritilishi hisob va audit sohasida standartlarni muvofiqlashtirish va tatbiq etishni
taqozo etdi. Xususan, bu tadbir bilan IAPS shug’ullanadi. IFAC huzuridagi
Xalqaro auditorlik amaliyoti qo’mitasi (IAPS) auditorlik faoliyati kam taraqqiy
etgan davlatlarda ushbu kasbning mavqeini ko’tarish maqsadida xalqaro auditorlik
standartlarini qo’llashni muvofiqlashtirib turadi.
AQSh, Kanada va Buyuk Britaniyaning auditorlik faoliyatida milliy
standartlar amal qilib, xalqaro auditorlik standartlaridan ma’lumot uchun
foydalaniladi.
Avstraliya, Braziliya, Niderlandiya va boshqa davlatlarda xalqaro auditorlik
standartlari milliy auditorlik standartlarini ishlab chiqishda asos bo’lib xizmat
qiladi. O’zbekistonda ham xalqaro audit standartlari asosida auditning milliy
standartlari ishlab chiqilmoqda va amaliyotga tatbiq etilmoqda.
Malayziya va Nigeriyada milliy standartlar ishlab chiqilmaydi, ularning
auditorlik amaliyotida xalqaro standartlar to’lig’icha amal qiladi.
Har bir mamlakatda auditning standartlarini ishlab chiqishda maxsus
tashkilotlar faoliyat yuritadi. Masalan, AQShda standartlarni ishlab chiqish bilan
moliyaviy hisobot standartlarini ishlab chiquvchi kengash (FASB) shug’ullanadi.
Ushbu standartlarning amalda qo’llanilishini nazorat qilish hukumatning Qimmatli
qog’ozlar va birjalar bo’yicha komissiyasi (SEC) zimmasiga yuklatilgan.
FASB va SECning o’zaro hamkorligi tufayli AQShda audit standartlari
qo’llanilishining samarali mexanizmi yaratilgan.
Auditning vatani hisoblangan Buyuk Britaniyada esa buxgalteriya hisobi va
audit siyosati asosan nohukumat tashkilotlar tomonidan olib boriladi. Shu boisdan AQSh va Buyuk Britaniyada qabul qilingan audit standartlari bir-biriga mos
tushmaydi.
Frantsiyada auditning milliy standartlari Milliy kompaniya qo’mitasi
tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu davlatda qabul qilinadigan auditning milliy
standartlari xalqaro standartlarga to’lig’icha mos keladi, ayrim mutaxassislarning
aytishicha, Frantsiyada
qabul
qilinadigan
milliy
standartlar
«Xalqaro
standartlarning frantsuzcha varianti» deb yuritiladi.
Umuman olganda, xalqaro auditorlik standartlari jahon miqyosida audit
tizimini unifikatsiyalashga xizmat qiladi. Respublikamiz iqtisodiyotini yanada
rivojlantirish yo’lida auditorlik faoliyatini xalqaro standartlar asosida tashkil qilish
hamda milliy auditorlik standartlarini qabul qilish jarayonida yuqorida sanab
o’tilgan mamlakatlar tajribasidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
2.
Audit standartlari - o’zining professional faoliyati davomida hamma auditorlar rioya qilishi lozim bo’lgan yagona asos tamoyillardir.
Auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifati darajasini va audit natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari sudda auditorlarning haqqoniy ishlaganligining asosi bo’lib xizmat qiladi. Agar auditor standartdan chekinish qilgan bo’lsa, buning sababini ko’rsatishi lozim. Auditorlik standartlarining quyidagi jihatlari mavjud:
unga rioya qilish orqali auditorlik tekshirishning yuqori sifatli bo’lishi ta’minlanadi;
auditorlik tekshirish amaliyotida yangi ilmiy yutuqlarni qo’llash mumkin;
muayyan vaziyatlarda auditorning hatti-harakatinianiqlaydi.
Butunjahon mamlakatlari o’rtasida bo’ladigan savdo-iqtisodiy va boshqa ko’rinishdagi aloqalar ular o’rtasida bo’ladigan hisob-kitoblarni unifikatsiyalashni taqozo etmoqda. Buning uchun, milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit shaklga keltirish talab qilinadi.
Jahon mamlakatlari o’rtasida milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit holga keltirish uchun yagona qoidalarni ishlab chiqish lozim edi. Bu qoidalar auditorlik amaliyotida auditning xalqaro standartlari maqomini oldi.
Auditorlik faoliyatida me’yoriy hujjatlar sifatida auditning xalqaro standartlarini ishlash borasida ham ma’lum darajada urinishlar bo’lgan.
1948 yilda Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti tomonidan
«Umumlashtirilgan audit standartlari» ishlab chiqildi. Shu kabi mamlakatda auditorlar instituti tomonidan «Ichki auditorlarning majburiyatlari» e’lonqilindi.
1976 yilda ma’lumotga elektron ishlov berish auditi assotsiatsiyasi tuzilib, 1987 yilda «Axborot tizimi bo’yicha umumiy qabul qilingan audit standartlari» ishlab chiqildi.
Dunyoning ko’pchilik davlatlarida milliy kuzatuv auditor-konsultant firma vakolatxonalari mavjud bo’lib, ularning barchasi xalqaro auditorlik standartlari va ularga mos keladigan me’yorlardan keng foydalanadilar. Butun dunyoda auditorlar faoliyatida umumiy standartlar ishlanishiga Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti (AICPA) katta ta’sir va tashabbus ko’rsatib keladi.
AICPA tomonidan auditorlik kasbi, umuman olganda, auditorlik faoliyatiga oid bir nechta standart ishlab chiqildi. Mazkur tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan standartlar 3 ga bo’linadi:
Auditning umumiy malaka va etika standartlari:
Majburiy tayyorgarlik va mahoratlilik. Auditor tekshirish o’tkazishda maxsus texnik tayyorgarlikka va auditorlarning professional xulq sifatlariga ega bo’lishi kerak (The examinition is to be reformed by a person or persons having adequate technical training and proficience as anauditor).
Mustaqillik. Har qanday vazifani bajarishda auditor yoki auditorlar mustaqil bo’lishi shart (In all matters relating to the assignment an independence in mental attitude is to be maintained by the auditor orauditors).
Majburiy malakaviy ziyraklik. Tekshirishni o’tkazishda va xulosani tayyorlashda auditordan professional ziyraklik talab etiladi. (Due professional care is to be exercised in the performance of the examinition and the preparition of the report).
Ob’ektlarning ish standartlari:
To’g’ri rejalashtirish va nazorat. Ishni auditorlik tekshiruvi muvofiq holda rejalashtirilishi lozim, agarda auditorning yordamchilari mavjud bo’lsa, ularning faoliyatini nazorat qilib borish lozim (The work is to be adequately planned and assistans, if any, are to be properlysupervised).
Ichki nazorat tizimini tushunishning etarliligi. Auditor auditorlik tekshiruvining ko’lami va unga sarflanadigan vaqtni to’g’ri belgilash maqsadida ichki nazorat tizimiga etarlicha baho berishi shart (The auditor should obtain a sufficient understanding of the internal control structure to plan the audit and to determine the nature, timing, and extent of tests to beperformed).
Zarur dalillarning etarli miqdori. Auditorlik hisoboti haqida fikr tayyorlash uchun tekshirish, so’roq, kuzatish va tasdiq usullari orqali etarli hajmda dalillar yig’ish (Sufficient competent evidentual matter is to be obtained through inspection, observation, inquires and confirmations to afford a reasonable basis for an opinion regarding the financial statements underexamination).
Xulosa standartlari:
Hisobotning GAAP bilan mos tushishi. Xulosada moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan tamoyillarga mos kelishi haqida ma’lumot keltirib o’tiladi (The report shall state whether the financial statements are presented in accordance with generally accepted accountingprinciples).
GAAP qoidalariga amal qilinmaydigan holatlar. Xulosada o’tgan yillar nuqtai nazaridan hisobot yilida ko’zda tutilmagan holatlar mavjudligi aniqlanishi kerak(Thereport shall identify those circumstances in the current period in relation to the preceding period).
Ma’lumotlar bilan yoritib berishning etarliligi. Moliyaviy hisobotdagi axborot to’liq adekvat holda yoritib berilishi lozim, agarda xulosada boshqa holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa. (Informative disclosures in the financial statements are to be regarded as reasonably adequate unless otherwise stated in thereport).
Moliyaviy hisobot haqida fikrning to’liq bayon etilishi. Xulosa moliyaviy hisobotning to’liqligi haqida fikrni yoki fikrning mavjud emasligi haqida tasdiqni o’z ichiga olishi kerak. Agarda yakuniy xulosa berilmagan bo’lsa, mos keluvchi tamoyillar bilan inobatga olish kerak. Auditorning ismi moliyaviy hisobot bilan bog’liq barcha hollarda xulosada auditorlik tekshiruvining aniq shakldagi turi bayon qilinishi shart, agarda bu ko’zda tutilgan bo’lsa, shuningdek, auditor o’z zimmasiga oladigan mas’uliyatning darajasi haqida fikr bildirib o’tishi kerak (The report shall either contain an expression of opinion regarding the financial statements, taken as a whole, or an assertion to the effect that an opinion coannot be expressed. When an overall opinion cannot be expressed, the reasons therefore should be stated. In all cases where the auditor`s name is assotiated with the financial statements, the report should contain a clearcut indication of the character of the auditor`s examination, if any, and the degree of responsibility he istaking).
AICPA tomonidan qabul qilingan umumqabul qilingan standartlar auditorlik faoliyatining umumiy tamoyillarini, auditorlik kasbining umumiy yo’nalishlarini va auditor faoliyatining asosiy jihatlarini belgilab berdi. Yuqorida sanab o’tilgan standartlar asosida keyinchalik xalqaro auditorlik standartlari ishlab chiqildi.
Auditning barcha standartlari quyidagi qismlardan tashkil topadi:
Umumiyqoidalar;
Standartda foydalaniladigan asosiy tushuncha vaqoidalar;
Standartningmohiyati;
Amaliyilova.
Umumiy qoidalarda quyidagilar aks ettiriladi:
mazkur standartni ishlab chiqishning maqsadi va Zarurligi
standartlashtiriladiganob’ekt;
standartning qo’lanilish (amal qilish)sohasi;
boshqa standartlar bilan o’zaroaloqasi.
Auditning Xalqaro Standartlari – AXS (International Standards of Auduting – ISAs) Buxgalterlarning Xalqaro Federatsiyasi BXF (International Federation Accountants – IFAC) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo’yicha Xalqaro Komitet – AAXK (International Auditing Practice Committe) tomonidan ishlab chiqiladi. IFAC 1977 yil 7 oktyabrda tashkil topgan. Ushbu Federatsiyaga dunyodagi 100 dan ortiq mamlakatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning ham, milliy buxgalterlik jamoat tashkilotlari a’zo bo’lib kirgan.
Auditning Xalqaro Standartlariga muvofiq auditorlik faoliyatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat: halollik, haqqoniylik, mustaqillik, maxfiylik va puxta bilimga egalik (kompetentlilik).
Standartlashtiriladigan har bir ob’ekt bo’yicha 100 ta raqam (pozitsiya) berilgan. Standartlash ob’ektlari 11 ta bo’lgani uchun jami 1100 standart ishlab chiqilishi mumkin. Amaliyotda bunday miqdordagi standartlar uchun ehtiyoj bo’lmaganligi sababli ularning ko’pchiligidan foydalanilmaydi. Masalan,
«Rejalashtirish» (300-399) deb nomlangan standartlash ob’ekti uchta standartdan iborat: 300-«Rejalashtirish», 310-«Biznesni bilish», 320-«Auditda jiddiylik». Demak, rejalashtirish masalalari bo’yicha yana 7 ta standart qabul qilish mumkin. Bundan tashqari, har bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin. Bizga ma’lum bo’lgan manbalar asosida Auditning Xalqaro Standartlarini va ularning qisqacha mazmunini quyidagi jadval ko’rinishida keltiramiz.
Ushbu standartlar xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatining sifati va mavqeini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu standartlar va me’yorlar bir qancha sohalar bo’yicha ishlabchiqiladi:
audit bo’yicha xalqarome’yorlar;
boshqaruv hisobining xalqaro amaliyqoidalari;
jamoat sektori bo’yicha xalqarome’yorlar.
IFAC hisob va auditga doir barcha faoliyatini o’zining komitetlari orqali tashkiletadi va amalga oshiradi. Hozirgi vaqtda bular jumlasiga: auditorlik amaliyoti bo’yicha komitet, o’qitish bo’yicha komitet, etika (axloq) bo’yicha komitet, moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi bo’yicha komitet, rejalashtirish bo’yicha komitet, jamoat sektori bo’yicha komitet va boshqalarkiradi.
Butun dunyo auditorlari mazmunan o’xshash ishni bajarsalarda, har bir mamlakatda auditorlik faoliyatini tashkil etish o’zining milliy xususiyatlariga ega bo’lishi mumkin. Auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari va me’yorlari esa u yoki bu mamlakatning milliy standartlari va me’yorlarini bekorqilmaydi.
Ko’plab mamlakatlar (O’zbekiston 1999 yildan boshlab) o’zlarining milliy standartlarini va boshqa me’yoriy hujjatlarini ishlab chiqmoqdalar. Ular IFACning asosiy talablarini ta’minlash zaruratiga yo’naltirilgan o’z auditorlik uslubiyatiga ega.
Standartlar boshqa normativ hujjatlar kabi quyidagi rekvizitlardan tashkil topadi: standart nomeri, amalga kiritilish sanasi, standartning qo’llanish sohasi, muammo tahlili va boshqalar.
Auditorlik standartlari 4 xil bo’ladi:
Auditning umumiystandartlari;
Auditning ishchistandartlari;
Hisobotstandartlari;
Maxsus standartlar.
Auditning umumiy standartlariga quyidagilar kiradi:
Auditning asosiy tamoyillari
Moliyaviy hisobotlar auditining maqsadi vahajmi
Auditni o’tkazishga rozilik haqida auditorlik tashkilotining xat-majburiyatidir. Auditning ishchi standartlariga quyidagilarkiradi:
Auditni rejalashtirish Auditorlik isbotlash Auditni hujjatlashtirish
Audit davomida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash
Buxgalteriya hisobotida o’zgarishlar bo’lganida auditorning hatti-harakati
Ekspert xizmatidan foydalanish Auditorlik tanlash
Audit o’tkazish natijalari bo’yicha iqtisodiy sub’ekt rahbariga auditorning yozma axboroti.
Hisobot standartlariga quyidagilar kiradi:
Moliyaviy hisobotni tekshirganligi xususida auditorlik hisoboti Buxgalteriya hisoboti to’g’risida auditorlik xulosasini tuzish tartibi
Auditorlik xulosasini imzolash sanasi va buxgalteriya hisoboti tuzilgan va taqdim qilingandan keyingi sanadan yuz beradigan voqealarni aks ettirish.
Maxsus standartlarga quyidagilarkiradi:
Bank auditi bo’yicha maxsusstandartlar
Sug’urta faoliyati auditi bo’yicha maxsus standartlar Bojxona auditi bo’yicha maxsus standartlar.
Bu standartlarda auditorlik tekshiruvini o’tkazish hamda auditorlik xulosasini tuzishning asosiy qoidalari ifodalanadi. Bular yordamida auditor auditorlik tekshiruvining hajmi va ko’lamini, shuningdek, muayyan uslubini tanlashi mumkin. Shu bilan birgalikda audit standartlari auditorlik tekshiruvi sifatini baholovchi mezon bo’lib xizmat qiladi.
Bozor infratuzilmasining unsurlari, avvalambor, auditorlik firmalari faoliyatining o’zimizga xos, milliy andozada ishlab chiqarish zaruriyatini tug’diradi. Shu bilan birgalikda bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga chuqurroq integratsiyalashuvi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro andozalarga moslashtirishni ham taqozo qilmoqda.
Mamlakatimizda asta-sekin auditning milliy andozalari ishlab chiqilmoqda. Auditning milliy andozalarini ishlab chiqishda, avvalo, xalqaro andozalarga murojaat etiladi. Auditning xalqaro andozalari Xalqaro buxgalteriya andozalari bo’yicha qo’mita (XBABQ) tarkibida doimiy qo’mita huquqlariga ega bo’lgan Auditorlikamaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu qo’mita 1973 yilda to’qqiz mamlakat, ya’ni Kanada, Avstriya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShning professional buxgalteriya tuzilmalari tomonidan ta’sis etilgan.
Auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi kengashi nomidan audit standartlarini chop etdi, shuningdek, audit tekshirishlarini o’tkazish bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab chiqdi.
Hozirgi kunda 30 dan ortiq auditorlik faoliyatining xalqaro andozalari ishlab chiqilgan. Respublikamizda esa 10 dan ortiq auditorlik faoliyatining milliy andozalari ishlab chiqilgan. Bozor munosabatlarini erkinlashtirish va uni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy integratsiyani rivojlanish sharoitida moliyaviy axborotlarning jahon miqyosida amaliyotga keng joriy qilish zaruriy va to’xtovsiz jarayonlardan biri hisoblanadi.
Shu bilan birgalikda O’zbekiston suveren davlat sifatida audit bo’yicha hukumatlararo va xalqaro professional tashkilotlarga kirishi hamda auditning xalqaro andozalarini ishlab chiqishda faol ishtirok etishi lozim. Bu esa milliy auditorlik andozalarini xalqaro andozalar bilan muvofiqlashtirish imkonini beradi. Bu tadbirlar oxir-oqibatda respublikamizning jahon iqtisodiy integratsiyasiga tobora chuqurroq qo’shilishiga imkon beradi.
Hozirgi kunda auditning xalqaro standartlari ro’yxati quyidagilardan iborat:
«Xalqaro audit standartlari va turdosh xizmatlarga izoh» - 100-son XAS
«Terminlar glossariysi» - 110-son XAS
«Xalqaro audit standartlarining kontseptual asoslari» - 100-son XAS
«Moliyaviy hisobotlar auditining maqsadi va uni tartibga soluvchi asosiy tamoyillar» - 200-sonXAS
«Audit o’tkazish to’g’risidagi kelishuv xati» - 210-son XAS
«Audit sifatini nazorat qilish» - 220-son XAS
«Hujjatlashtirish» - 230-son XAS
«Aldash va xato» - 240-son XAS
«Moliyaviy hisobot auditi bo’yicha qonunlar va me’yoriy hujjatlarni ko’rib chiqish» - 250-son XAS
«Auditni rejalashtirish» - 300-son XAS
«Biznesni bilish» - 310-son XAS
«Auditda muhimlik» - 320-son XAS
«Tavakkalchilikni va ichki nazorat tizimini baholash» - 400-son XAS
«Kompyuter axborot tizimi sharoitida audit» - 401-son XAS
«Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar xizmatlaridan foydalanuvchi sub’ektlar auditiga doir savollar» - 402-son XAS
«Auditorlik dalillar» - 500-son XAS
«Auditorlik dalillar – aniq moddalarga taalluqli qo’shimcha savollar» - 501-son XAS
«Dastlabki moliyaviy hisobot auditida boshlang’ich qoldiqlar bo’yicha auditorning ma’suliyati» - 510-sonXAS
«Tahliliy amallar» - 520-son XAS
«Auditorlik tanlash va testlashning boshqa tanlash amallari» - 530-son XAS
«Hisob baholashlarning auditi» - 540-son XAS
«Manfaatdor tomonlar» - 550-son XAS
«Kelgusi davr moliyaviy ma’lumotlarini o’rganish» - 560-son XAS
«Uzluksiz faoliyat» - 570-son XAS
«Sub’ekt rahbariyatiga tushuntirish berish» - 580-son XAS
«Boshqa auditorlar ish natijalaridan foydalanish» - 600-son XAS
«Ichki audit xizmati ishini ko’rib chiqish» - 610-son XAS
«Ekspert xizmatidan foydalanish» - 620-son XAS
«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi» - 700-son XAS
«Taqqoslanadigan ko’rsatkichlar» - 710-son XAS
«Tekshirilgan moliyaviy hisobotlarda boshqa axborotlar» - 720-son XAS
«Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisobot» - 800-son XAS
«Istiqbolli moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish» - 810-son XAS
«Moliyaviy hisobotning sharhi bo’yicha kelishuv» - 910-son XAS
«Moliyaviy hisobotga taalluqli amallarni bajarish bo’yicha kelishuv» - 920-son XAS
«Moliyaviy ma’lumotlarning kompilyatsiyasi bo’yicha kelishuv» - 930-son XAS Auditni xalqaro talablarga muvofiq o’zgartirish keyingi vaqtlarda O’zbekiston
uchun tobora dolzarb ishga aylanmoqda. Bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning jahon bozoriga yanada chuqurroq kirib borishi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni, iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik faoliyatini xalqaro standatlarga moslashtirishni taqozo qilmoqda. Bu borada auditorlik faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqilmoqda. Auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi tekshiruv jarayonida aniqlangan xatoliklarni aniqlab, ularni o’z vaqtida bartaraf etish bo’yicha kerakli ko’rsatmalarni berish hisoblanadi. Shu boisdan auditorlik tekshiruvi amaliyotida tekshiruvni amalga oshirishning turli xil shakllarini qo’llashni talba qiladi.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish shakllari uslubiy xarakterga ega bo’lganligi tufayli ko’pincha uni auditni o’tkazish texnikasi ham deb atashadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish muddati, tekshiruvda foydalaniladigan manbalarning hajmi va turi, uni amalga oshirishning usullariga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvini o’tkazishning turli xil shakllari farqlanadi.
Audit o’tkazishning muddatiga bog’liq ravishda auditorlik tekshiruvi quyidagi turlarga bo’linadi:
Qayta auditorliktekshiruvi;
Joriy auditorliktekshiruvi;
Yakuniy auditorliktekshiruvi.
Qayta auditorlik tekshiruvi hali boshlanmagan ishlarni nazorat qilishni ko’zda tutadi. Bunday auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan maqsad keyinchalik har xil xatoliklar va qonunbuzarlik holatlarini oldini olishdan iborat. Korxona va tashkilotlarda oldingi auditorlik tekshiruvi asosan mehnat munosabatlari, moddiy va moliyaviy resurslar bo’yicha o’tkaziladi. Oldingi auditorlik tekshiruvi xodimlarning malaka darajasini oshirish, qonunchilikka rioya qilish, xo’jalik reserslarining maqsadli va samarali ishlatilishinita’minlaydi.
Oldingi auditorlik tekshiruvi odatda ichki auditorlar hamda korxona mutaxassislari tomonidan o’tkaziladi. Keyingi vaqtlarda auditorlik tekshiruvining ushbu shakli tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkazilmoqda.
Oldingi auditorlik tekshiruvi eng ko’p qo’llaniladigan ob’ekt bu investitsiya loyihalari samaradorligini baholashdir. Aynan investitsiya loyihalarining samaradorligi baholanganda ichki auditorlar hali loyiha amalga oshirmasdan oldinunga yo’naltiriladigan xarajatlarning maqsadli ekanligini hamda ularning oqlanuvchanlik darajasini aniqlaydilar.
Joriy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalasi sodir bo’layotgan vaziyatda o’tkaziladi. Auditorlik tekshiruvining bu shakli xatolar va kamchilik yuz bergan vaqtda ularni tezkor ravishda to’g’rilash hamda bu vaziyatda ilg’or tajribalarni qo’llashni tatbiq etishni ta’minlaydi.
Bu shaklning afzalligi shundaki, xatolar yuz bergan vaqtda ularni o’z vaqtida to’g’rilash imkoniyatini beradi. Shuningdek, joriy auditorlik tekshiruvi korxonada
«doimiy» xatolarni aniqlash imkoniyatini ham beradi.
Joriy auditorlik tekshiruvi ichki auditorlar tomonidan ham, tashqi auditorlar tomonidan ham o’tkaziladi. Shuni ta’kidlash lozimki, tashabbuskorlik hamda majburiy tarzda o’tkaziladi. Majburiy auditda joriy auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotlardagi ma’lumotlarning ishonchli ekanligini tasdiqlash uchun qo’llaniladi.
Yakuniy auditorlik tekshiruvi xo’jalik muomalalari sodir bo’lganidan, ish bajarib, tugallanganidan keyin o’tkaziladi. Bu shakldagi auditorlik tekshiruvi ancha kech, ya’ni muomalalar sodir bo’lgandan keyin o’tkazilsada, uning o’rni muhimdir. Yakuniy auditorlik tekshiruvining muhim vazifalaridan biri – bu korxonada yo’l qo’yilgan kamchilik va xatolar xususidagi ma’lumotlarni rahbariyatga berishdir. Bu ma’lumotlar asosida korxona keraklicha xulosalar chiqarishi hamda keyingi rejalarda, loyihalarda audit natijalaridan foydalanishi mumkin.
Majburiy audit, odatda, yakuniy auditorlik tekshiruvi shaklida bo’ladi. Chunki barcha xo’jalik muomalalari o’tgan hisobot davrida sodir bo’lgan hamda auditor xulosa yozayotganda bevosita o’tgan davr uchun yozadi. Yakuniy auditorlik tekshiruvining eng muhim ustunligi shundaki, u audit qilish jarayonida barcha ob’ektlarni qamrab oladi. Chunki auditorlik firmasi yoki auditor xulosa yozishda korxonaning butun faoliyatini o’rganib chiqishi lozim bo’ladi. Auditorlik tekshiruvlari manbalari nuqtai nazaridan ikkiga bo’linadi:
Hujjatli tekshirish;
Haqiqiytekshirish.
Hujjatli tekshirish xo’jalik muomalalarining to’g’ri bajarilganligini aniqlash maqsadida hujjatlar bo’yicha tekshirishning amalga oshirilishini anglatadi. Hujjatli tekshirishning manbalari bo’lib birlamchi va yig’ma hujjatlar, hisob registrlari, tashkilotning biznes-reja hamda hisobotlari va boshqalar hisoblanadi.
Haqiqiy nazorat tekshiriladigan ob’ektning real, amaldagi holatini aniqlash maqsadida inventarizatsiya, laboratoriya analizi va boshqa usullar yordamida o’tkaziladi. Bunday nazorat turi auditorlik amaliyotida korxonadagi mavjud mulkning naqdligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bundan tashqari hujjatli tekshiruv pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, tovar-moddiy zahiralarning haqiqiy holati, asosiy vositalardan foydalanish darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Tekshiruvni amalga oshirish usuli nuqtai nazaridan auditorlik tekshiruvlari quyidlagi turlarga bo’linadi:
kamomad va xatolarning aybdorlariniqidirish;
xo’jaliktortishuvi;
iqtisodiytahlil.
Kamomad va xatoliklarning aybdorlarini qidirish korxonaga moddiy zarar etkazgan shaxslarni va ularning etkazgan zarar summalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshiruv usulining muhim xususiyati shundaki, u nafaqat moddiy zarar summasini qoplashdan iborat bo’lib qolmasdan, balki zarar summalari bo’yicha aybdorlar jinoiy javobgarlikka ham tortilishi mumkin.
Xo’jalik tortishuvi – bu korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan bo’layotgan o’zaro hisob-kitoblarining qonuniyligini aniqlash usulidir. Xo’jalik tortishuvi korxonalar bilan mahsulot etkazib berish munosabatlarida ham, soliq organlari bilan munosabatlarda ham yuzaga kelishi mumkin.
Ko’pincha xo’jalik tortishuvlari «tinchlik yo’li» bilan hal etiladi, agarda u kengroq ko’lamda bo’lsa, sud organlari orqali hal etiladi.
Agar ikki tomon o’rtasida o’zaro bahsli vaziyat vujudga kelsa, bir tomonning tashabbusi bilan auditor xo’jalik tortishuvi usulini qo’llaydi. Bunday tekshiruv natijalari ma’lumotnomalar, tavsiyalar va boshqa hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Iqtisodiy tahlil korxona moliya-xo’jalik faoliyatining samaradorligiga baho berishda keng qo’llaniladi. Iqtisodiy tahlil natijasida ishlab chiqarishning samaradorligi, mulkning likvidligi va boshqa moliyaviy koeffitsientlar aniqlanadi. Iqtisodiy tahlil natijalari jadvallar, grafiklar, formulalar, matnli yozuvlar ko’rinishida rasmiylashtiriladi.
Auditorlik tekshiruvidan oldin audit guruhi boshlig’i tomonidan dastur ishlab chiqiladi va unda quyidagilar ko’rsatiladi:
auditning maqsadi;
tekshirishga qo’yilgan korxonaning asosiy uchastkalari va hisobbo’limlari;
guruh a’zolari o’rtasida vazifalarningbiriktirilishi;
tekshirish boshlanishi va tugatilishining muddati va davom etishmuddati.
Auditning maqsadi auditor korxonaga nima maqsadda kelganligi va tekshirish korxona uchun qanday ahamiyatga ega bo’lishi bilan belgilanadi. Auditor korxona hisob ishlarida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun keladi.
Audit davomida ish olib boriladigan uchastkalar dasturda ko’rsatiladi. Eng avvalo, korxona moliya-xo’jalik faoliyatida va uning moliyaviy natijalarining shakllanishida eng muhim ahamiyatga ega bo’lgan uchastkalar tanlab olinadi.
Agar tekshiriladigan uchastkalar noto’g’ri tanlansa, bunga auditor javobgar hisoblanadi. Har bir tekshiriladigan uchastkada tekshirish turi – to’liq yoki tanlov yo’li bilan belgilanadi.
To’liq tanlash kassa muomalalarida, bank hujjatlari, bo’nak hujjatlari, ta’sischilar bilan hisoblashish haqi, ishlab chiqarish zahiralari, hisoblashishlar bo’yicha olib boriladi.
Agar u alohida olib borilsa, tanlab tekshirish bo’ladi.
Materiallar hujjatlarning etishmasligi tufayli, odatda, to’liq tekshirish qiyinlashadi.
Yangi auditorlarga kassa va bo’nak hujjatlarini, malakali auditorlarga bosh daftar va hisobotni tekshirish yuklatiladi.
Auditorlik tekshiruvining davomiyligi har xil bo’ladi, 2 haftalik tekshirish aniqroq va to’liqroq ma’lumotni berishi mumkin. Har xil sabablar tufayli tekshirish cho’zilishi mumkin.
Tekshirish dasturini tuzish, mutaxassislarni guruhlarga bo’lish, auditorlik xulosasini yozish uchun mijoz korxona haqida ma’lumot bo’lishi kerak. Unda quyidagilar bayon etiladi:
korxonaning tarmoq xususiyati;
korxonaning tashkiliytuzilishi;
ishlab chiqarish aloqalari (mol etkazib beruvchilar, pudratchilarbilan);
moliyaviyaloqalari;
yuridik majburiyati (DSI, davlat maqsadli fondlari oldida majburiyat). Korxona haqidagi ma’lumot bo’lib, quyidagilarhisoblanadi:
Hisob ishlariga aloqador bo’lmagan xodimlar, o’rta zveno ishchilari, oliy boshqaruv xodimlarining berilgan savollargafikrlari.
Asosiy ishlab chiqarish uchastkalari, tsexlar, omborlarni borib ko’rish va ko’zdankechirish.
Ichki va tashqi hisobotlar va nashrlar. Tashqi hisobotilarga – ish bilan bog’liq nashrlar, tarmoq bo’yicha analitik hisobotlar tahlili, asosiy raqobatchi va tarmoqdagi o’rtacha ko’rsatkichlar bilan taqqoslash va hokazolar. Ichki hisobotlar – Ta’sischilar umumiy yig’ilishining bayonnomasi, loyiha-smeta hisobotlari, ichki auditor hisoboti vaboshqalar.
Auditor mijozning tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni bilishishart.
Har bir iqtisodiy sub’ektning individual xususiyatidan kelib chiqib, audit strategiyasi tanlab olinadi. Tekshirish strategiyasida quyidagilar belgilab olinadi:
tekshirish dasturini tuzishda axborotlaryig’ish;
yig’ilgan axborotlarni o’qish;
auditorlik tavakkalchiligini qayta baholash;
tekshirishning mohiyatini, davomiyligini, chegaralarini belgilash. Tekshirish strategiyasi audit rejasi ko’rinishidarasmiylashtiriladi.
|
