|
Elektr zanjirlar nazariyasuda qo`llaniladigan asosiy fizik kattaliklar
|
| bet | 1/2 | | Sana | 11.03.2024 | | Hajmi | 18.37 Kb. | | #170050 |
Bog'liq 1-mavzu amaliy Reja Media va axborot savodxonligi talablari va afzalliklari, Jizzax davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik fakulteti geo, ReadMe UzTransLit, Krossvord, 6-мавзу (2), “Iqtisodiyotda axborot kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar” (2), 12-мавзу матни, 1 maruza, Mavzu111, 2-мавзу матни, Kirish qismi, Креатив фикрлаш ОН-1, AQLIY TARBIYA, 102-guruh Saxibova Dilrabo, 1-ma\'ruza
Elektr zanjirlar nazariyasuda qo`llaniladigan asosiy fizik kattaliklar.
Reja:
1. Elektr zaryad.
2. Tok va uni tashkil etuvchilari.
3. Elektr kuchlanish, elektr potensiallari ayirmasi.
4. Elektr quvvat va energiya
1. Elektr zaryad.
Elektr va magnit maydonlari, tarixiy ma’lumotlardan ham ko‘rinadiki, ko‘p yillar alohida-alohidahodisa, voqiylik sifatida o‘rganib kelingan. Elektr maydonini qadimgi Yunonistonda ham jismlarni zaryadlanib qolishi tajribalari orqali kuzatishgan. Ammo bu kuzatuvlardan nazariya asoslarini va qonuniyatlari yaratilmagan.hattoki «atom» - bo‘linmas zarrachadir degan noto‘g‘ri tasavvur ikki yarim ming yildan ko‘p mavjud bo‘ldi. XIX asr oxiri XX asrda elektr va magnit maydonini nazariyasini yaratish, amalda qo‘llash bo‘yicha misli qurilmagan inqilobiy kashfiyotlar va yangiliklar yaratildi. Ayniqsa elektromagnit maydoni ta’sirida jismlarga ishlov berish, ularning xossalarini o‘zgartirish insoniyat uchun foydali yangiliklar yaratilishiga olib keldi.
Elektr maydonining o‘ziga xosliklari ham mavjud. Ushbu maydonning kuch chiziqlari uzluksiz bo‘lishi bilan bir qatorda (ya’ni elektr maydoni berk halqa tarzida tarqaladi) uni aniq qutblarga ajratish mumkin. Istalgan kattaliklardagi zarrachalarda musbat va manfiy qutblarni yaqqol ajratib,hatto ularning o‘zaro ta’sirlashishini ham kuzatishimiz mumkin. Ushbuhodisani 1-rasmda ko‘rsatishga harakat qilamiz.
Ushbu rasmning a) va b) tasvirlaridan ko‘rinadiki, bir xil ishorali zaryadlarning elektr maydon kuch chiziqlari bir-biridan itariladi. Rasmning v) tasvirida turli xildagi ishorali zarrachalarning elektr maydon kuch chiziqlari bir-biriga tortiladi, ya’ni musbat ishorali zaryaddan chiqib manfiy ishorali zaryadda yakunlanadi. Elektr maydonining bu xossasidan amalda ko‘p foydalaniladi. Masalan, galvanik elementlar, elektrolizli qurilmalar, elektr kinetik ta’sirli hamda elektron nurli qurilmalar va boshqalar.
2. Tok va uni tashkil etuvchilari.
Zaryad tashuvchilarning bir tomonga yo‘naltirilgan harakatlanishi hodisasi va (yoki) elektr maydonining vaqt bo‘yicha magnit maydoni hosil qilgan holda o‘zgarishihodisasini to‘la elektr toki deb ataladi.
To‘la elektr toki uchta asosiy turga bo‘linadi:
1) o‘tkazuvchanlik toki;
2) kuchish toki;
3) siljish toki.
Ta’rif: O‘tkazuvchanlik elektr toki deb, erkin elektr zaryadi tashuvchilarining modda ichida yoki bo‘shliqda yo‘naltirilgan harakati hodisasiga aytiladi.
Elektr toki skalyar kattalikdir: td q d i
S sirtdagi har xil elementlarda zaryadlangan zarrachalarni harakatlanish yo‘nalishi xilma - xil bo‘lishi mumkin. Sirt cheksiz kichraytirilib borganda, ya’ni ΔS→0, holat tobora turg‘unlashib boradi. Bayon etilganlar asosida ko‘rib chiqish uchun vektor kattalik – tok zichligi tushunchasi kiritiladi. Ushbu vektor miqdor jihatdan Δi tokni o‘zi oqib o‘tayotgan dS sirt elementiga nisbatining limitiga teng bo‘lib, zaryadlangan zarrachalar harakatlanish yo‘nalishi va dS sirt elementiga perpendikulyar yo‘nalgandir. Limit nolga intilganda 15
(3.1) Sd i d Si I S 0 lim
Ushbu vektorning yo‘nalishi musbat zaryadlangan zarrachalar harakatlanishi bilan mos tushadi va aksincha, manfiy zaryadlangan zarrachalar harakatlanishiga teskari yo‘nalgandir.
Ba’zi moddalar elektr o‘tkazuvchanlik deb ataluvchi xossaga ega bo‘ladilar va vaqt davomida o‘zgarmas bo‘lgan elektr maydoni ta’siri ostida vaqt bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lgan elektr tokini o‘tkazadilar.
Ko‘chirish elektr toki deganda, elektr zaryadini bo‘shliq fazoda zaryadlangan zarrachalar yoki jismlarning harakatlanishi orqali ko‘chirish hodisasiga aytiladi.
Tokning ushbu turi o‘tkazuvchanlik elektr tokidan shu bilan farqlanadiki, uning zichligini I = E nisbat orqali ifodalab bo‘lmaydi. Elektr zaryadli zarrachalar yoki zaryadlangan jisimlarning elektr maydonida erkin harakatlanishi holatida esa, ularning tezligi elektr maydoni Ye kuchlanganligiga proparsional bog‘liq bo‘lmaydi.
Fazoda dl, dS kesimga ega to‘g‘ri burchakli V paralelepiped olib (3.1- rasm). Faraz dl qilaylikki, dl qirrasi tezlik V vektoriga parallel bo‘lsin. Parallelipepid ichidagi zaryad miqdori dq = dl dS ga teng.
Parallelepiped ichidagi barcha zaryad dS sirtdan dt vaqt oraligida oqib o‘tadi va bunda zaryadlangan elementar zarrachalar dl masofani o‘tadi. Ushbu dt vaqt V dS dl
|
| |
