I kirish. Kimyoviy analizning mohiyati. II. Asosiy qism

Download 44.24 Kb.
Sana	26.06.2023
Hajmi	44.24 Kb.
	#75714

Bog'liq
I1
BIOS dasturiga kirish yo’llari, 2 5296554648679748488, 4-KURS 1, 3 sinf dar isshlanma matem

I.KIRISH. Kimyoviy analizning mohiyati. II.Asosiy qism. 1.Kimyoviy analiz bosqichlari. 2.Modda miqdori va eritmalar konsentratsiyasi. 3.Analiz usuli va sxemasini tanlash. 4.Tahlily jarayonlar va axborotlar. 5.Analitik kimyo xatoliklari. 6.Analizning qayta takrorlanuvchanligi va to`g`riligi. 7.Analiz natijalarini matematik statistik usullar yordamida aniqlash. 8.Regression va korrelyatsion analiz. III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar. Kimyoviy analizning mohiyati Moddani analiz qilishdan oldin analizdan ko`zga tutilgan maqsad va buyurmachining qo`ygan vazifasi aniq bo`lishi kerak.Ushbu maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda analitik o`z ixtiyorida bo`lgan usullardan eng qulay, aniq, arzon, sezuvchanligi va selektivligi tekshirilayotgan moddani analiz qilish uchun yetarli bo`lgan usulni tanlaydi. Hamma vaqt ham yuqori aniqlik bilan analiz shart emas, zarur bo`lmagan hollarda aniqlikni oshirish uchun intilish analiz vaqtini cho`zishi va uni qimmatlashtirishi mumkinligini hisobga olish kerak. Hisoblashlar va tajribalarning ko`rsatishicha, xatoni 10 marta kamaytirish vaqtning 20 marta oshishiga olib keladi. Shuning uchun ham har bir konkret analiz talablaridan kelib chiqqan holda aniqlik tanlanishi kerak. Analizning tezkorligi xalq xo`jaligi, sanoat ishlab chiqarishi va boshqa sohalar uchun katta ahamiyatga ega.Ishlab chiqarishda texnologik jarayonlar qancha qisqa bo`lsa, analiz vaqti ham shuncha qisqa bo`lsa kerak, aks holda, ko`plab yaroqsiz mahsulotlar ishlab chiqarilishi mumkin.Bu esa iqtisodiyot va xalq xo`jaligiga katta zarar yetkazadi.Xuddi shunday holat tibbiyotda xam kuzatilishi mumkin. Masalan, kasallikni belgilaydigan moddalarni aniqlash qancha tez amalga oshirilsa, og`ir ahvoldagi bemorlarga tashxis qo`yish va ularni qutqarib qolish shuncha tez va oson bo`ladi. Ayrim analiz usullari jada qisqa vaqt ichida natija bera oladi.Masalan, kvantomatrlar 20-30 elementni bir necha sekundda analiz qila oladi. Zamonaviy ionomerlar yordamoda ionlarni bir minutdan qisqa vaqt ichida aniqlash mumkin. Har qanday analizni bajarganda, vaqtning talay qismi moddani analizga qulay bo`lgan holatga o`tkazish uchun sarflanadi. Shu bois, selektivroq usul tanlansa, analiz vaqti ancha qisqarishi mumkin. Bajariladigan har qanday analiz mumkin qadar arzon bo`lishi kerak. Analizning tannarxi muhin kattalik bo`lib, unga reaktiv, jihoz, asbob, analitikning ish vaqti, obyektning narxi va boshqalar ta`sir ko`rsatadi. Qimmat asbob va reaktivlar yordamida qilinadigan analiz ham qimmat bo`ladi. Gravimetriya, titrometriya, potensiometriya, kulonometriya, kolorimetriya va boshqa qator usullar arzon hisoblanadi. Voltampermetriya, spektrofotometriya, va boshqa ayrim usullarda qo`llaniladigan asboblar ancha qimmat bo`lganligi uchun bu usullar yordamida analiz ham qimmat bo`ladi. Analiz vaqtida natijaning to`g`rib o`lishini ta`minlash uchun bir necha parallel tajribalar o`tkaziladi. Parallel tajribalarda olingan natijalar o`zaro bir-biriga to`g`ri kelsa, natijalar qayta takrorlanuvchan hisoblanadi. Moddani analiz qilishdan oldin analizdan ko`zga tutilgan maqsad va buyurmachining qo`ygan vazifasi aniq bo`lishi kerak.Ushbu maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda analitik o`z ixtiyorida bo`lgan usullardan eng qulay, aniq, arzon, sezuvchanligi va selektivligi tekshirilayotgan moddani analiz qilish uchun yetarli bo`lgan usulni tanlaydi. Kimyoviy analiz bosqichlari. Kimyoviy analiz murakkab, ko`p bosqichli jarayon bo`lib, o`z ichiga vazifaning qo`yilishi, analiz usuli va sxemasini tanlash, namuna olish,uni analizga tayyorlash,analizni bajarish ,natijalarni matematik ishlash, ularni taqdim etish va saqlash bosqichlarini oladi.Analizdan kutilgan oxirgi natija moddaning miqdori, taqsimlanishi yoki tuzilishi bilan bog`liq. Modda miqdori va eritmalar konsentratsiyasi. Kimyoda modda miqdorining o`lchov birligi sifatida mol qabul qilingan.Har qanday moddaning bir mol miqdorida Avagadro soniga (6.02045 1023) teng bo`lgan zarrachalar bo`ladi. Bu qiymat sanash mumkin bo`lmagan mikroobyektlarning miqdorini baholash uchun qulaydir.Modda miqdorining belgisi sifatida n qabul qilingan bo`lib , u fo`rmula yordamida (bu yerda m-modda massasi,gr ; M-moddaning malyar massasi, gr/mol) topilishi mumkin.Modda ekvivalentining molyar massasi tushunchasi ham analitik kimyoda keng ishlatiladi. Modda ekvivalentining malyar massasi (bu yerda Э-modda ekvivalentining molyar massasi, B- moddaning negizliligi yoki reaksiyalarda qatnashgan elektronlar soni) fo`rmula bilan ifodalanadi.Moddaning malyar massasi soni jihatdan uning nisbiy molekulyar massasiga teng qilib,grmlarda olinadigan massasidir.Shunday qilib , modda ekvivalentining malyar massasi uning nisbiy molekulyar massasining negizligi yoki tegishli reaksiyada qatnashuvchi elektronlari soniga nisbati bo`yicha aniqlanadi. Masalan, HCl+NaOHNaCl+H2O va H2SO4+NaOHNaHSO4+H2O reaksiya uchun HCL va H2SO4 ekvivalentining malyar massasi M=Э, H2SO4 + 2NaOHNa2SO4+H2O reaksiya uchun Э=M, Analitik kimyoda , ko`pincha , molyar va narmal konsentratsiyali eritmalar bilan ishlanadi.Ayrim xollarda ulushli konsentratsiyalar ham ishlatiladi.Shuning uchun ularni bilish eritmalar tayyorlshda muhim ahamiyatga ega.Molyar konsentratsiya(cm) — erigan modda mol miqdorining uning hajmiga bo`lgan nisbati CM= bilan ifodaladi (mol/l,mol/dm3 ) . Modda ekvivalentining malyar massasi asosida tayyorlangan eritmalarga normal eritmalar deyiladi.Narmal konsentratsiya (CN, N) — erigan modda ekvivalenti malyar massaning uning hajmiga (l, dm3) nisbati bilan ifodalanadi. Normal eritma deb, 1000 ml yoki 1*10-3m3 eritmada g-ekv yoki kg-ekv modda erishidan hosil bo`lgan eritmaga aytiladi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: ;( 5 ) Bunda, CH yoki N normal kontsentratsiya; e — erigan moddaning gramm ekvivalenti; V — eritma hajmi, ml. Titr. eritma titri deb, 1 ml yoki yo litr eritmada erigan moddaning g yoki kg larda ifodalangan miqdoriga aytiladi. ( 6 ) Eritmaning titri va normal kontsentratsiyasi o`rtasida quyidagi boglanish mavjud ( 7 ) Ayrim paytda moddaning titri aniqlanayotgan modda bo`yicha hisoblanadi: ( 8 ) TA/V - 1 ml A moddani titrlash uchun shuncha gramm B modda kerakligini ko`rsatadi. Massa ulushi (foiz) (w) konsentratsiyadan ham keng foydalaniladi: , bu yerda m — eritmaning umumiy massasi, g). Shuningdek, hajmiy mol ulushi konsentratsiyalardan ham foydalanadilar: bu yerda n - moddaning umuiy miqdori, mol; V — eritmaning umumiy hajmi, l, ml. M o l y a r k o n s e n t r a t s i y a tushunchasi ham mavjud bo`lib (haroratga bog`liq emas) , u analitik kimyoda juda kam ishlatiladi. Bulardan tashqari, million ulush (r r t), milliard ulush (r r b), trillion ulush (r r t), titr (1 ml eritmadagi moddalarning gramlar soni, g/ml) singari konsentratsiya ifodalari ham keng qo`llaniladi. Masalalar echishga doir namunalar 1-masala. 20 % li NaOH eritmasi tayyorlash uchun 2 mol NaOH ni qancha hajm suvda eritish kerak. Berilgan: C% = 20 % n =2 mol Echish. 1) 100 g eritmada 20 g NaOH va 80 g (d=1 g/ml bo`lgani sababli 80 ml) H2O bo`ladi. 2) 20 g NaOH da necha mol bor. MNaOH= 40 g/mol nNaOH =20/40 =0,5 mol 3) 2 mol NaOH qancha suvda eritilishi kerak. 80 g H2O --- 0,5 mol NaOH X g H2O --- 2 mol NaOH Demak, 20 % li eritma tayyorlash uchun 2 mol NaOH ni 320 ml H2O ga eritish kerak. 2-masala. 270 ml H2O 30 g NaCl eritildi. Hosil bo`lgan eritmani foiz(%) kontsentratsiyasi hisoblang. Berilgan: m = 30 g = 30*10-3kg = 3*10-2 kg C% - ? Echish. eritmani foiz(%) kontsentratsiyasi quyidagi formula bilan hisoblanadi: bo`lgani sababli m =d*V = 103 *2,7*10-4 = 0,27 kg 3-masala. 10 % li 0,5 l HCl eritmasi tayyorlash uchun 30 % li eritmasidan necha ml olish kerak. Berilgan: V = 0,5 l = 500ml C% = 10 % C% = 30 % V - ? Echish. 1) 10 % li 500 ml HCl eritmasing massasi hisoblanadi: 10 % eritmani zichligi d =1,05 g/ml 2) Shu eritmadagi HCl ning massasi hisoblanadi: 100 - 10 g HCl 525 - X g HCl 3) 52,5 g HCl 30 % eritmaning qanchasi buladi? 30 % eritmaning zichligi d = 1,15 g/ml 100 - 30 g HCl X - 52,5 g 4) 175 g HCl saqlagan 30 % eritmani hajmini hisoblanadi: 4-masala.10 % li HCl eritmasing molyar kontsentratsiyasi hisoblang (d =1,05 g/ml). Berilgan: C% = 10 % d =1,05 g/ml= 1,05*10-3 kg/m3 Cm - ? Echish. 1) 10 % li 1 l eritmani massasi hisoblanadi: m=V*d=1000*1,05 =1050 g = 1,05 kg 2) 1050 g 10 % HCl eritmasidagi HCl ning massasi hisoblanadi: 100 --- 10 g HCl 1050 --- x g HCl 3) Modda miqdori «mol»larda hisoblanadi: 5-masala. 2 l 0,5 m H2SO4 eritmasi tayyorlash uchun, 10 % li H2SO4 dan necha ml olish kerak. Berilgan: V = 2 l = 2000 ml Cm = 0,5 m C% = 10 % V - ? Echish. 1) 2 l 0,5 m eritmada necha gramm H2SO4 borligi hisoblanadi: 1 l — 49 g H2SO4 — 0,5 m 2 l - x g H2SO4 — 0,5 m X = 2 * 49 = 98 g = 0,098 kg 2) 10 % eritmani qanchasida 98 g H2SO4 bo`lishini topamiz: 100 g --- 10 g H2SO4 y g --- 98 g H2SO4 3) 10 % eritmani hajmini hisoblanadi: 6-masala. 5 l 2 n H3PO4 eritmasi tayyorlash uchun 30 % (d=1,18 g/ml) eritmadan qancha hajm olish kerak. Berilgan: V = 5 l h 5*10-3m3 Cn = 2 n C% = 30 % V - ? Echish. 5 l 2 n H3PO4 eritmasida necha g-ekvivalent molyar massa bo`ladi. ; 1 l --- 32,66 g/mol H3PO4 5 l --- x g H3PO4 X = 5*2*32,66 = 326,6 g = 0,3266 kg 2) 326,6 g H3PO4 30 % eritmaning qancha miqdorida bo`ladi. 100 g --- 30 g H3PO4 X --- 326,6 g H3PO4 3) Kislota hajmi hisoblanadi: 7-masala. Kislotali muhitda ishlatiladigan 0,5 n 2 l KMnO4 eritmasi tayyorlash necha gramm KMnO4 kerak bo`ladi. Berilgan: Cn =0,5 n V = 2 l = 2000 ml = 2*10-3m3 m - ? Echish. 1) KMnO4 ning kislotali muhit uchun ekvivalent molyar massasi hisoblanadi. MnO-4 + 8H+ + 5e → Mn2+ + 4 H2O 2) 0,5 n 2 l eritma tayyorlash uchun kerak bo`lgan KMnO4 massasi hisoblanadi. Analiz usulu va sxemani tanlash. Moddani analiz qilishdan oldin analizdan ko`zga tutilgan maqsad va buyurmachining qo`ygan vazifasi aniq bo`lishi kerak.Ushbu maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda analitik o`z ixtiyorida bo`lgan usullardan eng qulay, aniq, arzon, sezuvchanligi va selektivligi tekshirilayotgan moddani analiz qilish uchun yetarli bo`lgan usulni tanlaydi. A n a l i z u s u l i deganda, analizning negiziga qo`yilgan tekshirishning umumiy tamoyillari tushuniladi.Tanlangan usul muayyan metodikalar asosida analizni bajarishni ko`zga tutadi. M e t o d i k a — analizni bajarishning barcha shart-sharoitlari, amallari va bosqichlarini batafsil qamrab oladi. Har qanday moddalarni analiz qilish uchun usul tanlashda tekshiriladigan moddaning obyekt tarkibida taxminan qancha miqdorda ekanligini bilish muhim hisoblanadi. Bu,ayniqsa, aniqlashning pastki chegarasini hisobga olish uchun zarurdir.Tanlanadigan usulning sezuvchanligi moddaning obyektdagi miqdoridan yuqori bo`lishi kerak. Turli xil usullar turli sezuvchanlikka ega. S e z u v c h a n l i k — aniqlanadigan moddaning berilgan usul yordamida topilishi mumkin bo`lgan eng kam miqdoridir.Analiz uchun turli tabiiy, ishlab chiqarish,oziq — ovqat , atrof- muhit, kriminalistik arxeologik, tibbiy va boshqa obyektlarni olinishi mumkin. Har bir obyekt muayyan Reaktsiyaning seziluvchanligi miqdoriy jihatdan bir- biriga boglangan: topilish minimumi (m), cheksiz suyultirgandagi kontsentratsiya (Schek.suyul.) yoki cheksiz suyultirish chegarasi (Vchek.suyul.) va cheksiz suyultirilgandagi eng kam hajm (Vmin) bilan tavsivlanadi. Topilish minimumi berilgan sharoitda reaktsiyaning bajarish mumkin bo`lgan modda yoki ionning eng kam miqdori topilish minimumi mikrogrammlarda ifodalanib, grekcha γ (gamma) xarfi bilan belgilanadi: 1 mkg = 0,001 mg = 10-6 g yoki 10-9 kg. Masalan: Kaltsiy ionini H2SO4 bilan ta`sirlashib mikrokristall cho`kma hosil qilish reaktsiyasing ochilish miniummi 0,4*10-10 kg.ni tashkil etdi. Demak eritmada Ca2+ ionini miqdori 0,4*10-10 kg bo`lsa, H2SO4 ta`sirida cho`kma hosil bo`ladi, undan kam bo`lsa, cho`kma tushmaydi. Ochilish minimumi qancha kichik bo`lsa, reaktsiya, to`liq va tez boradi. Topilish minimumi reaktsiyaning seziluvchanligini to`liq ifoda qila olmaydi, chunki eritmada tegishli modda yoki ionning faqat absolyut miqdorigina emas, balki kontsentratsiyasi ham ahamiyatli. Shuning uchun modda (ion)ning tegishli reaktsiyasi bilan topish mumkin bo`lgan eng kam kontsentratsiyasi ifodalovchi kattalik cheksiz suyultirgandagi kontsentratsiyadan ham foydalaniladi. CHeksiz suyultirgandagi kontsentratsiya aniqlanadigan ionning massasi eng ko`p erituvchining massasiga, nisbati, bilan ifodalandi. Cchek.syul ,g/ml,kg/m3. Agar erituvchi suv bo`lsa, massa o`rniga hajmi olinadi. CHeksiz suyultirlgan kontsentratsiyaning teskari qiymati — cheksiz suyultirish chegarasi deyiladi. U 1 kg aniqlanadigan ion qancha massa erituvchida saqlanishini ko`rsatadi (g/ml, kg/m3). CHeksiz suyultirish kontsentratsiyasi qancha kichik bo`lsa, cheksiz suyultirish chegarasi shuncha katta bo`ladi. Aniqlanadigan ionni topish minimumini saqlagan eritma hajmi cheksiz suyultirilgandagi eng kam hajmi deyiladi (Vmin). Yuqoridagi kattaliklar orasida quyidagi boglanish mavjud: yoki ( 1 ) Agar o`rniga berilgan bo`lsa, yoki ( 2 ) tenglamadan, yoki ( 3 ) Agar cheksiz suyultirish chegarasi Vchek.suyul. berilgan bo`lsa, unda Schek.suyul. quyidagicha hisoblanadi: yoki ( 4 ) va (2) tenglamadan yoki ) ( 5 ) Agar cheksiz suyultirish kontsentratsiyasi berilgan bo`lsa, unda Vchek.suyul quyidagicha hisoblanadi: yoki CHeksiz suyultirgandagi eng kam hajm quyidagicha hisoblanadi: yoki ( 6 ) xususiyatga ega.Analiz usullari, metodikasi, sxemasi tanlanganda, shu xususiyatlar xisobga olinishi kerak. Eng avvalo, obyektning agregat holati, eruvchanligi, uchuvchanligi, namligi, barqarorligi, uning tarkibida boshqa tarkibiy qismlarning bo`lishi, har bir tarkibiy qismlar ning , shu jumladan asosiy moddaning kimyoviy xossalari muhim ahamiyatga ega.Tekshirilayotgan obyektning tarkibidagi tarkibiy qismlardan qaysi biri aniqlanishi ko`zga tutulishiga qarab usullning selektivligi (tanlanuvchanligi) ahaqida fikr yuritiladi.Obyektning tahminiy kimyoviy tarkibi undagi moddalarning kimyoviy xossalari va turli halaqit beruvchi omillarni bilgan xolda, selektivligi yuqori bo`lgan usul tanlanishi kerak. Sezgirlik miqdoriy jiҳatdan sezgirlik koefficienti bilan baxolanadi. yoki S — y = f (c) Funksiya bo`lib, tajribada (y) ning (c) ga bog`liqligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. y = ac + b bunda, a-sezgirlik koeffisienti, b-analiz qilinadigan komponent bo`lmagandagi (c=o) u ning qiymati b ning qiymati grafikdan topiladi. (1-chizma) 1-chizma. Darajalash grafigi. Bu to`g`ri chiziq darajalash grafigi deyiladi. U s u l n i ng s e l e k t i v l i g i begona moddalar ishtirokida topiladigan yoki aniqlanadigan moddalarni analiz qila bilish xususiyatidir.Berilgan usul, reaksiya yoki metodika yordamida faqat bitta moddani topish (aniqlash) mumkin bo`lsa, bu o`ziga hoslik tushunchasi bilan ifodalanadi.Analiz davomida uning o`tkazilish sharoiti, reagenlar konsentratsiyasi, erituvchi, eritmaning pH qiymati, xalaqit beruvchi tarkibiy qismlarni ajratish, niqoblash va boshqa sharoitlarni o`zgartirib analizning selektivligini oshirish mumkin. Usulning selektivligi bilan bir qatorda uning murakkab tarkibli moddalarni analiz qilish uchun qo`llanilishi ko`rsatadigan umumiyligi ham ko`rsatilgan. Masalan, ayrim usullar 10-15, xatto 25-30 ta va undan ziyod moddalarni bir vaqtning o`zida aniqlashga imkon beradi.(xromatagrafiya, kvantometrlar). Analizning a n i q l i g i tushunchasi ham uning muhin kattaliklaridan hisoblanadi. Analizning aniqligi to`g`rilik va qayta takrorlanuvchanlikni o`zida aks ettiradigan kattaliklardir. Aniq natija olindi deganda, uning to`g`riligi, olingan har bir qiymatning o`zaro bir-biriga mos kelishi tushuniladi. Aniqlik, ko`pincha, foizlarda nisbiy xato tarzida ifodalanadi. Analiz natijasining aniqligi tekshirilayotgan moddaning tabiati va analizning maqsadidan kelib chiqqan holda belgilnadi.Masalan, ko`pchilik hollarda, 5-10 % xatto katta sanalmaydi, ayrim hollarda esa 0,5 % xato ham kuda katta hisoblanadi.Bu qo`yilgan vazifadan va analiz obyektlarining tabiatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Yarim o`tkazgich moddalar analizida ko`p qo`yiladigan xato 0,1 % dan kichik bo`lishi kerak, chunki juda oz miqdordagi begona jins ham uning fizikaviy xossalarini yomonlashtiradi. Agar gravimetiya usulining aniqligi 0,05-0,2 % , titrametrik analizniki 0,1-0,5 % bo`lsa, kulonometrik analizniki esa 0,001-0,01 %. Shuning uchun ham analizni arzonlashtirish va qisqa muddat ichida bajarish zarurati doimo analitik kimyoda kun tartibidagi vazifalardan sanalib kelgan. Sanoatda, ko`picha, ko`p sonli analizar bajariladi.Ayrim hollarda zaharli, radiaktiv moddalarni, kosmik obyektlar, okeanlar va dengizlar osti obyektlari va boshqalarni analiz qilishga to`g`ri keladi.Bunday vaqtda anlizni a v t o m a t l a s h t i r is h muhim bo`ladi. Analizni avtomatlashtirish juda o`xshash, zerikarli ishlarni bajarish uchun avtomatik rabotlardan foydalanishni taqozo etadi. Avtomatik analiz ancha arzon ham bo`ladi.Shuningdek, avtomatik analizni m a s o f a d a n t u r i b (distatsion analiz) amalga oshirish mumkin. Shuning uchun ham analizni avtomatlashtirish qimmatbaho bo`lishiga qaramasdan hozirgi vaqtda analitik kimyo oldida keskin bo`lib turgan masalalardan hisoblanadi. Biz yuqorida qarab chiqqan masalalardan tashqari analiz usuli va sxemasini tanlashda san`at asarari, arxeologik obyektlar, sud ekspertizasi, turli taqnchoqlar va boshqalar analizda tashqi ko`rinishini buzmasdan (destruktiv analiz) tekshirish muhim hisoblanadi. Bunday maqsadlarda rentgen fyuorestsent va yadro fizikaviy usullar, lazer spektroskopiyasi va boshqalardan foydalaniladi. Ayrim hollarda lokal analizning o`rni beqiyosdir. Bunga yupqa qatlamli plyonkalarni qatlamlab tekshirish, sud ekspertizasi, qo`lyozmalarni identifikatsiyalash, turli buyumlardagi dog`larning tarkibini aniqlash, arxeologik va geologik boshqa namunalarni tekshirish kabilarni kiritish mumkin.Bunday analizga usulning fazaviy ajrata olishi, yani namunaning yaqin joylashgan sohalarini farqlashi kabi yangi talablar qo`yiladi. Hozirgi paytda zamonaviy usullar 1 mkm yuza va 1 nm chuqurlikni tekshirish imkonini beradi. Lokal analizni amalga oshirish uchun rentenospektral analizni elektron zondli mikroanalizatorlaridan, lazerli atom-emmision va mass-spektrometrik usulardan foydalanadilar. Biz yuqorida qarab chiqqan masalalar juda muhim bo`lib, ularni hal qilish ancha murakabdir. Bunday murakkab masalalarni hal etishda tajribalarni rejalashtirish va optimallash, shuningdek, zamonaiviy EHM texnikasi analitikka yordam beradi. Tahliliy jarayonlar va axborotlar. Analiz davomida moddaning sifat va miqdoriy tarkibi haqida axborot — ma`lumot olingani uchun uni axborot olish jarayoni deb qarash mumkin.Bunday analiz ko`z bialn kuzatish yoki biror asbobda o`lchash bilan bog`liq. To`langan axborot analitik belgi bo`lib hisoblanadi. IYUPAK ning tavsiyasiga ko`ra analitik belgi aniqlanadigan moddaning obyekt tarkibidagi miqdori bilan bevosita bog`liq bo`lgan, tahlilning oxirgi bosqichidagi o`lchangan fizikaviy kattaliklarning o`rtacha qiymatidir. Odatda bu qiymat massa yoki konsentratsiya bilan bog`liq bo`ladi. Tortish natijalari, moddalarning spektrlari, patensial yoki elektr o`tkazuvchanligi, tok qiymati, elektr miqdori, optik zichlik va boshqalar analitik belgilardir. Kimyoviy sifat analizida eritma rangining o`zgarishi yoki rang paydo bo`lishi, chokma tushishi yoki gaz ajralib chiqishi ham analitik belgilardir. Har qanday analitik belgi modda, uning tarkibi va xossalri haqida juda katta axborot beradi. Bu axborot asosida ko`plab masalalarni hal qilish mumkin. Misol tariqasida palyarografik to`lqinni olib qarasak, u moddani sifatiy va miqdoriy tarkiblaridan tashqari, uning xossalari, turli xil konstantalari haqida ma`lumot beradi. Analitik kimyoda tahliliy belgini olishning keng tarqalgan usuli o`lchashdir. Eritmaning hajmi, moddaning massasi, patensiali, optik zichligi, to`lqin uzunligi, pH, yarim to`lqin patensiali, diffuzion tok, elektr o`tkazuvchanlik, qarshilik va boshqalarni o`lchash bunga bo`la oladi. O`lchash haqidagi fan bo`lmish kimyoviy metrologiya nuqtai-nazaridan kimyoviy tahlil moddaning kimyoviy tarkibini o`lchashdir. A n a l i t i k b e l g i moddaning tarkibi bilan bog`liq bo`lib, uni matematik jihatdan Y=fx shaklida tasvirlash mumkin, bu yerda y — analitik belgi; x — moddaning miqdorini belgilovchi kattalik, masalan, konsentratsiya. O`lchash natijasi formula, jadval yoki chizma shaklida tasvirlanishi mumkin. Analitik signal foydali va aralashgan kirishmalar belgilari, o`lchashdagi shovqinlardan tashkil topadi.Tadqiqotchi — analitik ularning ta`sirini mumkin qadar kamaytirish choralarini ko`rish kerak. Begona moddalar va shovqinlar ta`sirini kamaytirish uchun holis tajriba o`tkaziladi. Har ikkala tajribada olingan natijalar farqi foydali belgiga mos keladi. Metrologiya nuqtai nazaridan kimyoviy tahlilning quyidagi xususiyatlarini keltirish mumkin: 1) Bir moddaning miqdori aniqlanayotganda, ko`pincha ko`p moddalar o`lchanayotgan bo`ladi.Shuning uchun ham o`lchashdan oldin moddaning tarkibini bilishga to`g`ri keladi.Sifatiy tahlilning miqdoriy tahlildan oldin bajarilishi ham shundan. 2) O`lchashningo`zi, ko`pincha, bevosita bo`lmaydi.Odatda, u yoki bu zarra-chalarning soni emas, balki massasi (granimetriya), hajmi (titrimetriya), patensiali (patensiometriya) singarilar o`lchanadi. Analitik kimyoda xatolar. Har qanday o`lchashda u yoki bu xatoga yo`l qo`yiladi.Ko`pchilik xatolar uyg`unlashib ketadi.Quyidagi xatolar ko`p tarqalgan ko`pinishlarini qarab chiqamiz. 1. Ifodalash ( hisoblash) usullari boyicha hatolar obsolyut va nisbiy hatolarga bolinadi. Mutloq xatolar (absolyut) standart chetlashish nisbiy xatolar nisbiy standart chetlashish, foizlar bilan ifodalanadi. 2. Tarkibiy qismning haqiqiy qiymatidan yuqori yoki pastligini ko`rsatish bo`yicha xatolar musbat va manfiy xatolarga bo`linadi. 3. O`lchanadigan qiymat bilan xatoning bog`liqligiga ko`ra xatolar doimiy va mutanosib xatolarga bo`linadi. 4. Yuzaga kelish sabablariga ko`ra xatolar sistematik tasodifiy va qo`pol xatolarga bo`linadi. 5. Yuzaga kelish manbalariga ko`ra xatolar: asbob, reaktiv, uslubiy, namuna olish xatolariga bo`linadi. Bulardan tashqari obyektiv va subyektiv, chegara, yo`l qo`yiladigan, kafolatli xatolar ham uchraydi. Tasodifiy xatolar — kelib chiqishi ma`lum bir qonuniyatga asoslanmagan, kattaligi va ishorasi noma`lum bo`lgan xatolardir.Tasodifiy xatolar analitikning o`ziga bog`liq bo`lmagan tashqi faktorlar, masalan, harorat, namlikning o`zgarishi, laboratoriya havosining ifloslanishi, binolarning tebranishi, tok manbasida kuchlanishning o`zgarishi va boshqalar bilan bog`liq. Sistematik xatolar — kattaligi doimiy bo`lib, ma`lum qonuniyat bo`yicha o`zgaradigan xatolardir. Sistematik xatolarning oldini tuzatish kiritish orqali mumkin.Agar o`lchash bir tarozi yoki asbobdan foydalanib o`tkazilsa sistematik xato yo`qoladi.Sistematik xatolarga quyidagilarni kiritish mumkin:uslubiy xatolar, asboblarga bog`liq xatolar, reaktivlarga bog`liq xatolar. Analizning qayta takrorlanuvchanligi va to`g`riligi. Analiz vaqtida natijaning to`g`rib o`lishini ta`minlash uchun bir necha parallel tajribalar o`tkaziladi. Parallel tajribalarda olingan natijalar o`zaro bir-biriga to`g`ri kelsa, natijalar qayta takrorlanuvchan hisoblanadi. Qayta takrorlanuvchanlik matematik statistik usullari yordamida baholanadi.Barcha analiz usullari olinadigan natijalarning to`g`riligiga ko`ra mutloq (etalonsiz) va nisbiy usullarga bo`linadi. Mutloq usullar qatoriga gravimetriya , bevosita kulonometriya singari usullarni kiritish mumkin.Analiz usullari va natijalarining to`g`riligini (E) analiz vaqtida olingan qiymatni () bilan madda tarkibidagi aniqlanayotgan tarkibiy qismning haqiqiy qiymati (x) orasidagi farq(xa )ilan ifodalanadi. E=-x Bu farq qancha kichik bo`lsa, natija shuncha to`g`rib o`ladi. To`g`rilikni ifodaluvchi ushbu ifoda absolyut xatoni ham ifodalaydi. Haqiqiy deb qabul qilingan qiymat aslidan farq qilishi ham mumkin. Bunday hollarda nisbiy xatodan foydalaniladi. Nisbiy xato deb, absolyut xato (E) ni haqiqiy (x) qiymati nisbatining protsent ifodasiga aytiladi: D=100 Qayta takrorlanuvchanlikni baholash uchun bir xil sharoitda tajribani bir necha marta takrorlash va olingan natijalarni solishtirish kerak.Olingan natijalar to`g`ri va qayta takrorlanuvchanligini oshirish uchun analizda qo`llanilayotgan asbob, reaktiv va eritmalar vaqti-vaqti bilan darajalanib turilishi kerak. Analizning natijalarini matematik statistika usullari yordamida baholash Qayta takrorlanuvchanlikni baholashda matematik statistika usullaridan foydalaniladi.Matematik statistika usullari yordamida olinadigan natijalar qayta baholanadi. Matematik statistikada har bir olingan qiymat varianta deb yuritiladi. O`lchangan qiymtlar asosida arifmetik o`rtacha qiymat hisoblaniladi: = Bu yerda n- parallel aniqlashlar soni. Parallel tajribalar soni qancha ko`p bo`lsa, analiz natijalari shuncha aniq bo`ladi. O`tkazilgan parallel tajribalar soni cheklangan hol uchun standart chetlashishi quyidagicha ifodalinadi: s== Bunday hisoblangan standart chetlashish tanlanma to`plam uchundir. Juda ko`p sonli parallel aniqlashlar uchun standart chetlashish ham ushbu fo`rmula bilan hisoblanib, bu qiymat harfi bilan belgilanadi va bosh to`plamning standart chetlashishi deb yuritiladi.Standart chetlashishning kvatrati dspersiyani tashkil etadi.Tenglamani mahrajidagi f=n-1 qiymat erkinlik darajalari soni deyiladi.Standart chetlashish qiymati o`rganilayotgan miqdorning o`zgaruvchanligini to`liq ifodalay olmaydi. Shuning uchun ham nisbiy standart chetlashish hisoblanadi. Bu qiymat turli o`lchov birliklariga ega bo`lgan to`plamlarning o`zgaruvchanligini taqqoslashga imkon beradi. Agar variantalar turli qiymatlarga ega bo`lgan o`rtachalashtirilgan standart chetlashish topilishi talab etiladi. O`rtachalashtirilgan standart chetlashish har bir qator uchun hisoblangan o`rtacha qiymatlar yordamida topilgan chetlashishlar: d1=(x1-g) asosida quyidagicha hisoblanishi mumkin: Sg= Bu yerda g — variantalar qatorlari soni. Natijalarni o`zgaruvchanlik ko`lami (R) eng katta va eng kichik variantalar orasidagi farq bo`lib, uning ishonchliligi parallel tajribalardan olingan natijalarning tanlanmasiga bog`liq. Ehtimollik nazariyasida hodisa tushunchasi muhim tushuncha bo`lib, u ro`y beradigan va ro`y bermaydigan voqealarni o`z ichiga oladi. Barcha hodisalar muqarrar, mumkin bo`lmagan va tasodifiy xatolarga bo`linadi. Ma`lum shart — sharoitlarda albatta ro`y beradigan hodisalar muqarrar hodisalar deyiladi. Ma`lum shart — sharoit bajarilganda ham mutlaqo ro`y bermaydigan hodisalar mumkin bo`lmagan hodisalar deyiladi.Kuzatilgan hodisaning ro`y berishiga imkon beruvchi hollar sonining (m) hamma ro`y berishi mumkin bo`lgan va birgalikda bo`lmagan tajribalarning umumiy soniga (n) nisbati tasodifiy hodisaning ehtimoli deyiladi: P(A)= Analizda olingan natijalar muayyan ehtimol bilan narmal taqsimotga mos kelishi kerak. Buni tekshirib ko`rish uchun Gauss taqsimotga mos kelishi kerak. Gauss egri chiziqi tuzish uchun variantalar chastatasi ordinatalar o`qiga, ularning qiymatlari absissa o`qiga tiziladi. Agar qandaydir x tasodifiy miqdor - dan + gacha bo`lgan barcha qiymatlarni qabul qila olsa, bu miqdor ehtimolining zichligi px= e bo`ladi, bu yerda -variantalarning o`rtacha arifmetik qiymati; e = 2,71828 (natural logarifm asosi) ; - bosh to`plam uchun stangart chetlashish; - 3,14159. Narmal taqsimot qonuni statistikada muhim ahamiyatga ega. Uzliksiz variasiyali juda ko`p emperik taqsimotlar narmal taqsimotga yaqinlashadi. Narmal taqsimotda o`rtacha qiymat son jihatdan medianaga teng. Taqsimotning o`rtasidan uzoqlashish bilan egri chiziqlar kamaya boradi, demak, katta farqlar kichkina farqlarga qaraganda kamroqdir. Usulning yoki analizning aniqliligi qancha yuqori bo`lsa, ishonchlilik oralig`i shuncha tor bo`ladi. Ishonchlilik ehtimoli P olingan natijalarning qancha qismi Gouss egri chizig`i chegarasiga to`g`ri kelishini ko`rsatadi. Ko`pincha analitik hisoblashda P qiymat 0,95 deb olinadi, ya`ni olingan natijalarning 95% qismi Gouss egri chizig` chegarasiga tushadi deb hisoblanadi. Agar olingan natijaga talab oshirilsa, P qiymatini 0,98, 0,99 yoki 0,999 olish mumkin. Statistik tekshirish usullari Matematik statistik tekshirish usullari natijalarini takshirish asosida xatolarni baholash, analiz usullari va sxemasini tanlash imkonini beradi. Bunday masalani hal etish uchun Fisher mezonidan foydalaniladi: F= Analiz uchun usul va sxema tanlash maqsadida F- mezondan foydalanganda bir obyektni analiz qilishning ikki usuli dispersiyalari olinib, f1 va f2 erkinliklar darajasi uchun hisoblanadi. Hisoblangan F qiymat (doimo katta dispersiya va kichik dispersiya ga qo`yiladi. Dispersion analiz. Xatolarning manbalari bittadan ko`p bo`lsa, dispersion analizdan foydalaniladi. Bunda analizga ra`sir etuvchi har bir omilning ta`sir ulushini va ularning analitik belgining o`zgaruvchanligiga har tomonlama ta`sirini aniqlash talab etiladi. Bunday analiz jarayonida belgining hisobga olingan va olinmagan turli omillar ta`siridan umumiy, xususiy ( tadqiqotchi hisobga olgan omillar ta`siridan kelib chiqadigan) va qoldiq ( tadqiqotchiga noma`lum sabablarga ko`ra kelib chiqadigan ) dispersiyani ifodalovchi ma`lumotlar hosil bo`ladi. Misol tariqasida biror eritma titrining N analitiklar tomonidan n o`rnatilishi olinsa, usulga xos tasodifiy xatolardan tashqari tarqoqlikning asosiy manbasi turli analitiklar bo`lib, bu manba uchun dispersiyani hisoblash maqsadga muvofiqdir. Regression va korrelyatsion analiz Darajalanish chizmalari bilan ishlanganda regression analizdan foydalaniladi. Analitik kimyoda olingan natijalarning o`zaro bog`likligini topish va uni ifodalash juda muhim hisoblanadi. Ayniqsa, darajalanish chizmalari bilan ishlanganda buning ahamiyati katta. Ko`pincha, bir necha yoki ko`proq o`zgaruvchilarning bog`likligini baholash uchun regression analizdan foydalaniladi. Shuningdek, regression analiz chizmalarni o`tkazishda ham juda muhim ahamiyatga ega. Regression analiz eng kichik kvatratlar usuliga asoslangan. Odatda, o`zgarmas qiymatlar x va o`zgaruvchan qiymatlar y bilan belgilanadi. Har bir o`zgarmas x qiymati uchun normal bog`langan tasodifiy y qiymati bo`lishi kerak. Shuning uchun ham har bir x qiymat uchun ko`plab y qiymatlar mavjud bo`ladi. Shuningdek, oldindan ikkita tasodifiy qiymatlarning o`zaro bog`likligi ma`lum bo`lmasligi mumkin. Uni tekshirish uchun korrelyasiyadan foydalanish kerak. Regression analizga zid ravishda korrelyasiyani har ikkala o`zgaruvchi xatolar bilan bir xil darajada bog`langan bo`ladi. Eng kichik kvatratlar usuli yordamida konstantalar aniqlanadi.Buning uchun o`zgaruvchilar orasidagi chiziqli bog`lanishdan foydalaniladi. Chiziqli bog`lanish Y=a+bx tarzda tasirlanadi. va undagi a va b larni aniqlash talab etiladi. Analizning to`g`riligini baholash usullari. Agar sistematik xatolarni oldini olish mumkin bo`lsa, tahlilning to`g`riligini baholash mumkin, analizning to`g`riligini hisoblash asosida esa baholab bo`lmaydi. Ko`pincha to`g`rilikni uchun tajribaviy usullardan foydalaniladi. Bunday usullar qatoriga analizni ikki va undan ortiq usullar yordamida o`tkazish, stantart lar, qo`shimchalar, analiz uchun olingan namuna miqdorini o`zgartirish va boshqalarni kiritish mumkin. 1)Tahlilni ikki yoki undan ko`proq usullar yordamida o`tkazib, har bir usulda olingan natijalar taqqoslanadi. Olingan natijalar bir hil yoki yaqin bo`lsa, natijalar to`g`ri hisoblanadi. 2)Standart namunalar maxsus davlat standart lari asosida ishlab chiqarilagan, tarkibi aniq namunalardir. Tekshiriladigan modda miqdori standart namunani tekshirish natijasi bilan solishtiriladi. Agar har ikkala natija mos kelsa, usul va metodika aniq, olingan natija esa to`g`ri, deb hisoblanadi. Tekshiruvchi ixtiyorida davlatning maxsus standartlari asosida tayyorlangan standart namunalar (etanollar) bo`lmasa, ularni laboratoriya sharoitida tayyorlash va shahodatlash zaruriyati tug`uladi. Etalon namunalar tayyorlash uchun tegishli moddaning tozaligi yuqori, tarkibi aniq bo`lgan nushalaridan foydalaniladi. Masalan, «o`ta toza» «maxsus toza» , «kimyoviy toza», «analiz uchun toza» singari nusxalardan foydalanish mumkin. Tayyorlangan namuna alihida aniqlikka ega usullardan bir nechtasi yordamida shaxodatlanadi. 3) Qo`shimchalar usulida bir nechta parallel tajribalar o`tkaziladi va har bir tajriba uchun olingan namunaga tekshiriladigan moddadan aniq har xil miqdorlarda qo`shiladi. Har bir namuna analiz qilingandan so`ng qo`shimchalar farqi asosida to`g`rilik aniqlanadi. Masalan, temir (III) oksidi namunasini analiz qilganda analiz natijasiga ko`ra uning massasi 0,2378 g ekanligi aniqlangan, shuncha namunaga 0,1000 g Fe2O3 qoshimchasi qo`shigandan so`nggi analizda 0,3375 g natija olingan bo`lsa, bu qo`shilgan 0,1000 qiymatga juda yaqindir. Demak, usulning to`g`riligi yetarli ekan. 4) Analiz uchun olinadigan namuna massasini o`zgartirib turish sosida ham to`g`rilikni baholash mumkin. Masalan, analiz uchun 5, 10, 15, ml namuna eritmasidan olinib, ularni alohida- alohida analiz qilganda olingan natijalar munosib o`zgarsa, usul (metodika) to`g`ri, deb qabul qilinishi mumkin.Tahlilning to`g`riligi va qayta takrorlanuvchanligini oshirish uchun qo`llaniladigan asboblar, reaktiv va eritmalar, laboratoriya metrologik shaxodatlangan bo`lishi, tahlilchi yetarli malakaga ega bo`lishi, toza va yaroqli reaktivlar ishlatilishi idishlar va o`lchov vositalari toza va shaxodatlangan bo`lishi, xana imkoni boricha karoq tebranishi kerak. Har qanday ko`rsatiladigan analitik metrologik baholangan bo`lishi zarur. Topish va aniqlashning pastki va yuqori chegaralari. Usul va reaksiyalarning topish va aniqlash chegaralari tasodifiy qiymatlar taqsimoti orqali tushuntirilishi mumkin. Topish chegarasi - tarkibiy qismning belgilangan ishonchlilik ehtimoli bo`yicha topilishi mumkin bo`lgan eng kam miqdoridir. Bu sifatiy kattalik bo`lib, u minimal konsentratsiya yoki minimal miqdor tushunchasi bilan ham ifodalanadi. Shuningdek, u minimal analitik signal bilan ham aks ettirilishi mumkin, bu signal salt tajribaning signalidan sezilarli farq qilishi kerak. Miqdiriy analizda aniqlashning pastki va yuqori chegaralari ishlatiladi. Aniqlashning yuqori chegarasi berilgan tarkiby qismning aniqlanishi mumkin bo`lgan eng ko`p miqdoridir.Bu qiymat tegishli oraliq yoki analitik signalni o`lchashning aniqligi bilan cheklanishi mumkin. Ko`pchilik hollarda aniqlikning paski chegarasi bilan ish ko`riladi. Analitik aniqlashning pastki chegarasi berilgan moddaning tanlangan metodika yordamida aniqlanishi mumkin bo`lgan eng kam miqdoridir. Analizning quyi chegarasi Cmin - ma`lum sharoitda topilishi mumkin bo`lgan moddaning eng kam miqdori u - berilgan namunada o`lchanishi mumkin bo`lgan kattalikning eng kichik qiymati. Ysinov- kattalikning holis tajribadagi o`rtacha qiymati. S - sezgirlik koeffisienti. Umin - baholash uchun statistik mezon k dan (ishonchlilik ehtimolligini ifodalaydigan koeffisient) va S holis tajribadagi standart chetlanishdan foydalaniladi. K=2,3 ...(ko`pincha 3). Agar k ning qiymati qancha katta bo`lsa, ochilish chegarasi (analitik signal) shuncha katta bo`ladi. 2- chizma. Ochilish chegarasi va eng kichik analitik signal orasidagi bog`liqlik. XULOSA Demak,kimyoviy analiz murakkab, ko`p bosqichli jarayon bo`lib, o`z ichiga vazifaning qo`yilishi, analiz usuli va sxemasini tanlash, namuna olish,uni analizga tayyorlash,analizni bajarish ,natijalarni matematik ishlash, ularni taqdim etish va saqlash bosqichlarini oladi.Analizdan kutilgan oxirgi natija moddaning miqdori, taqsimlanishi yoki tuzilishi bilan bog`liq. Analiz davomida moddaning sifat va miqdoriy tarkibi haqida axborot — ma`lumot olingani uchun uni axborot olish jarayoni deb qarash mumkin.Bunday analiz ko`z bilan kuzatish yoki biror asbobda o`lchash bilan bog`liq. To`langan axborot analitik belgi bo`lib hisoblanadi. IYUPAK ning tavsiyasiga ko`ra analitik belgi aniqlanadigan moddaning obyekt tarkibidagi miqdori bilan bevosita bog`liq bo`lgan, tahlilning oxirgi bosqichidagi o`lchangan fizikaviy kattaliklarning o`rtacha qiymatidir. Odatda bu qiymat massa yoki konsentratsiya bilan bog`liq bo`ladi. Tortish natijalari, moddalarning spektrlari, patensial yoki elektr o`tkazuvchanligi, tok qiymati, elektr miqdori, optik zichlik va boshqalar analitik belgilardir. Kimyoviy sifat analizida eritma rangining o`zgarishi yoki rang paydo bo`lishi, chokma tushishi yoki gaz ajralib chiqishi ham analitik belgilardir. Har qanday analitik belgi modda, uning tarkibi va xossalri haqida juda katta axborot beradi. Bu axborot asosida ko`plab masalalarni hal qilish mumkin. Misol tariqasida polyarografik to`lqinni olib qarasak, u moddani sifatiy va miqdoriy tarkiblaridan tashqari, uning xossalari, turli xil konstantalari haqida ma`lumot beradi. Analitik kimyoda tahliliy belgini olishning keng tarqalgan usuli o`lchashdir. Eritmaning hajmi, moddaning massasi, patensiali, optik zichligi, to`lqin uzunligi, pH, yarim to`lqin patensiali, diffuzion tok, elektr o`tkazuvchanlik, qarshilik va boshqalarni o`lchash bunga bo`la oladi. O`lchash haqidagi fan bo`lmish kimyoviy metrologiya nuqtai-nazaridan kimyoviy tahlil moddaning kimyoviy tarkibini o`lchashdir. Har qanday o`lchashda u yoki bu xatoga yo`l qo`yiladi.Ko`pchilik xatolar uyg`unlashib ketadi.Quyidagi xatolar ko`p tarqalgan ko`pinishlarini qarab chiqdik. Analiz vaqtida natijaning to`g`rib o`lishini ta`minlash uchun bir necha parallel tajribalar o`tkaziladi. Parallel tajribalarda olingan natijalar o`zaro bir-biriga to`g`ri kelsa, natijalar qayta takrorlanuvchan hisoblanadi. Qayta takrorlanuvchanlik matematik statistik usullari yordamida baholanadi Xatolarning manbalari bittadan ko`p bo`lsa, dispersion analizdan foydalaniladi. Bunda analizga ra`sir etuvchi har bir omilning ta`sir ulushini va ularning analitik belgining o`zgaruvchanligiga har tomonlama ta`sirini aniqlash talab etiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Файзуллаев О. Аналитик кимё асослари. Тошкент, А.Қодирий нашриёти. 2003, 444 б. 2. Золотов Ю.А., Дорохова Е.Н., Фадеева В.И. и др. Основы аналитической химии: Учеб. пособ. М.: Высщая школа, В 2 кн. Кн.2. М.: Высщая школа. 2002, 496 с. 3.Васильев В.П. Аналитическая химия. М.: Высщая школа, 1989, В 2 кн. 4.Харитонов Ю.Я. Аналитическая химия. Аналитика. М.: Высшая школа, 2003, В 2 кн. 5. Fayzullaеv O. Analitik kimyo. Toshkеnt, «Yangi asr avlodi», 2006, 488 b. 6. Васильев В.П.Аналитик кимё. 1-қисм.Тошкент: Ўзбекистон.1999,337 б. 7. Алексеев В.Н. Курс качественного химического полумикроанализа. М.:Химия,1973,584c. 8. Fayzullaеv O. Turabov N., Roziev E., Quvatov A., Muhamadiev N. Analitik kimyo. Laboratoriya mashgulotlari. Toshkеnt, «Yangi asr avlodi», 2006, 448 b. 9. Золотов Ю.А., Дорохова Е.Н., Фадеева В.И. и др. Основы аналитической химии: Учеб. пособ. М.: Высщая школа, В 2 кн. Кн.1. 1999, 352 с. 10. Бончев П.Р. Введение в аналитическую химию. Л.: Химия, 1978. 496 с. 11. Петерс Д., Хайес Дж., Хифьте Г. Химическое разделение и измерение: Теория и практика аналитической химии: В 2 кн. М.: Химия. 1978. 12. Толипов Ш.Т., Хусаинов Х. Аналитик кимёдан масалалар тўплами. Тошкент. Ўқитувчи, 1983. 13. Дорохова Е.Н., Прохорова Г.В. Задачи и вопросы по аналитической химии. М.: Изд-во Моск. ун-та. 1984. 215 с. 14.http/www.Сhemport.ru. 15.http/www.google.uz 16. http/www.ximik.ru 17. http/ www.ZiyoNet.uz Download 44.24 Kb.

Download 44.24 Kb.