I. Ma’ruza mashg’ulotlari materiallari
1. Maruza. Asosiy tushunchalar. Joylashtirish va texnik xizmat ko'rsatish
modellarining umumiy ko'rinishi
"Bulutli hisoblash" (inglizcha cloud computing) - bu Internet orqali taqdim etiladigan
xizmat ko'rinishidagi tashqi hisoblash resurslariga kirishning dinamik ravishda
kengaytiriladigan usuli bo'lgan hisoblashdir [14].
Boshqa ta'rifga ko'ra, "bulutli hisoblash" - bu sozlanishi mumkin bo'lgan hisoblash
resurslarining umumiy hovuziga (ma'lumotlar tarmoqlari, serverlar, saqlash
qurilmalari, ilovalar va IT xizmatlari - birgalikda va alohida) talab bo'yicha hamma
joyda va qulay tarmoqqa kirishni ta'minlash modelidir. zudlik bilan taqdim etilishi va
minimal xarajat yoki provayderga qo'ng'iroqlar bilan chiqarilishi.
Bulutli hisoblashning turli modellari virtualizatsiya texnologiyalaridan foydalanishga
asoslangan bo'lib, ular "jismoniy" komponentni "mantiqiy" komponentdan ajratish,
resursdan foydalanishni haqiqiy apparatning murakkabligidan mavhumlashtirish
imkonini beradi. Server infratuzilmasiga kelsak, virtualizatsiya server resurslarini
(xotira, protsessor, disk maydoni) keyinchalik virtual mashina yoki mijoz tomonidan
talab qilinadigan konfiguratsiya mashinalarini yaratish bilan bitta katta resurs bulutiga
birlashtirish imkonini beradi.
Gartnerning hisobotiga ko'ra (2017 yil fevral), Bulutli jamoatchilik bulutli hisoblash
bozoridagi vaziyat 2020 yilgacha keltirilgan.1.1 [[20].
1.1-jadvalda
Dunyo bozorining bulutli hizmatlari prognozi (million dollar)
2016
2017
2018
2019
2020
Outsourching
bulutli
xizmatlari
biznes
jarayonlari(BPaaS)
40,8
43,8
47,6
51,7
56,2
Amaliy bulutli xizmatlar infratuzilmasi (Paas)
7,2
8,9
10,6
12,6
14,8
Amaliy ta'minotning bulutli xizmatlari (SaaS) 38,6
46,3
55,1
64,9
75,8
Bulut yuborish xizmatlari va IT xavfsizligi
7,2
8,8
10,4
12,2
14,0
Tizimli infratuzilmaning bulutli
xizmatlari (IaaS)
25,3
34,6
45,6
57,9
71,6
Bulutli reklama
90,3
104,5 118,5 133,6 151,1
Umumiy bozor daromadi
209,4 246,9 287,8 332,9 383,5
SAP MDH kompaniyasining (2017 yil fevraldagi baholash) ma'lumotlariga ko'ra,
Rossiyada bulutlar bozorining hajmi prognozi jadvalda keltirilgan. 1.2.
1.2-jadvalda Rossiyada bulutli xizmat bozori (milliard rubl)
2016
2017
2018
2019
2020
IaaS
8,07
10,10
12,21
14,05
15,62
PaaS
0,74
0,98
1,38
1,92
2,57
SaaS
13,79
16,94
20,82
26,11
30,14
Milliy standartlar va texnologiyalar instituti, Nist, https://www.nist.gov tomonidan
bulutli hisoblash uchun quyidagi majburiy xususiyatlar:
• Talab bo'yicha o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish (ing. self service on request), iste'molchi
hisoblashni mustaqil ravishda belgilaydi va o'zgartiradi. Server vaqti, kirish tezligi va
ma'lumotlarni qayta ishlash, xizmat ko'rsatuvchi provayder vakili bilan o'zaro aloqasiz
saqlanadigan ma'lumotlar miqdori kabi maxsus ehtiyojlar;
• Umumjahon tarmoqqa kirish, xizmatlar ishlatiladigan terminal qurilmasidan qat'iy
nazar ma'lumotlar uzatish tarmog'i bo'yicha iste'molchilar uchun mavjud;
• Resurslar uyushmasi (ing resource pooling), xizmat ko'rsatuvchi yetkazib beruvchisi
ko'p sonli iste'molchilarga energiya uchun talabni doimiy ravishda o'zgartirish uchun
iste'molchilar o'rtasida doimiy ravishda qayta taqsimlash uchun resurslarni
birlashtiradi; Shu bilan birga, iste'molchilar faqat xizmatning asosiy parametrlarini
(masalan, ma'lumotlar hajmini, kirish tezligi) nazorat qiladilar, ammo iste'molchiga
berilgan resurslarni yetkazib beruvchi tomonidan amalga oshiriladi (ba'zi hollarda
iste'molchilar jismoniy qayta taqsimlash parametrlarini nazorat qilish geografik
yaqinlik sabablari uchun kerakli ma'lumotlar markazini ko'rsatadi);
• Egiluvchanlik, xizmatlar istalgan vaqtda yetkazib beruvchi bilan o'zaro aloqalar
uchun qo'shimcha xarajatlarsiz, qoida tariqasida, avtomatik ravishda taqdim etilishi,
kengaytirilishi, torayishi mumkin.
• Iste'molni hisobga olish, xizmat ko'rsatuvchi provayder ma'lum darajadagi
mavhumlik darajasida iste'mol qilingan resurslarni avtomatik ravishda hisoblab chiqadi
(masalan, saqlangan ma'lumotlar miqdori, o'tkazish qobiliyati, foydalanuvchilar soni,
tranzaktsiyalar soni) va shu ma'lumotlar asosida iste'molchilarga ko'rsatilayotgan
xizmatlar hajmini baholaydi.
Bulut texnologiyalaridan foydalanish ixtisoslashgan IT infratuzilmasini, ma'lumotlarni
qayta ishlash markazini (ma'lumotlar markazi) joylashtirishni talab qiladi.
Ma'lumotlar markaziga asoslangan "bulutli muhit" ning quyidagi o'rnatish modellarini
ajratib ko'rsatish odatiy holdir. [8; 45]:
• xususiy (yopiq) bulut (private cloud);
• tashqi mijozlarni taqdim qilish uchun "bulut" provayder tomonidan foydalaniladigan
ommaviy (ochiq) bulut (public cloud).
• umumiy vazifalari bo'lgan tashkilotlar iste'molchilarining ma'lum bir jamiyati
tomonidan foydalanish uchun mo'ljallangan umumiy bulut (public cloud).
Kooperativda bo'lishi mumkin (birgalikda) bir yoki bir nechta jamoat tashkilotlari yoki
uchinchi shaxsga tegishli, boshqariladigan va boshqariladigan;
• yuqoridagi ikkita joylashtirish opsiyasi bilan birgalikda ishlatiladigan aralash (yoki
gibrid) bulut (hybrid cloud).
"Shaxsiy bulut" (inglizcha private cloud) - bu bir tashkilot, shu jumladan bir nechta
iste'molchilar (masalan, bitta tashkilotning bo'linmalari), ehtimol ushbu tashkilotning
mijozlari va pudratchilari tomonidan foydalanish uchun mo'ljallangan infratuzilma.
Xususiy bulut tashkilotning o'zi yoki uchinchi tomon (yoki ikkalasining
kombinatsiyasi) tomonidan egalik qilishi, boshqarilishi mumkin.
"Ommaviy bulut" (inglizcha public cloud) - keng jamoatchilik tomonidan bepul
foydalanish uchun mo'ljallangan infratuzilma. Ommaviy bulut tijorat, ilmiy va davlat
tashkilotlari (yoki ularning kombinatsiyasi) tomonidan egalik qilishi, boshqarilishi
mumkin. Umumiy bulut jismonan egasining yurisdiksiyasida - xizmat ko'rsatuvchi
provayderda mavjud.
"Gibrid bulut" (inglizcha hybrid cloud) - bu noyob ob'ektlar bo'lib qoladigan, lekin
ma'lumotlarni uzatish va ilovalar uchun standartlashtirilgan yoki xususiy
texnologiyalar bilan o'zaro bog'langan ikki yoki undan ortiq turli xil bulutli
infratuzilmalarning (xususiy, jamoat yoki ommaviy) kombinatsiyasi (masalan, bulutlar
o'rtasida yuklarni muvozanatlash uchun umumiy bulut resurslaridan qisqa muddatli
foydalanish).
Quyidagi xizmat modellari keng tarqalgan:
• xizmat sifatida dasturiy ta'minot (Software as a Service, SaaS), bu iste'molchiga
bulutli infratuzilmada ishlaydigan provayderning amaliy dasturiy ta'minotidan
foydalanish imkoniyati berilishini nazarda tutadi;
• platforma xizmat sifatida (Platform as a Service, PaaS), bunda bulutning asosiy
jismoniy va virtual infratuzilmasini nazorat qilish va boshqarish bulut provayderi
tomonidan amalga oshiriladi, ishlab chiqilgan yoki o‘rnatilgan ilovalar bundan
mustasno va agar mumkin bo’lsa muhit (platforma) konfiguratsiya parametrlari;
• infratuzilma xizmat sifatida (Infrastructure as a Service, IaaS). IaaS xizmat modelida
iste'molchi operatsion tizimlar, virtual saqlash tizimlari va o'rnatilgan ilovalar,
shuningdek, mavjud xizmatlar to'plami ustidan cheklangan nazorat. Bulutning asosiy
jismoniy va virtual infratuzilmasi bulut provayderi tomonidan boshqariladi;
Xorijiy va mahalliy adabiyotlarda bulutli texnologiyalar turlariga quyidagi havolalarni
ham topilishi mumkin [8; 20, 25; 41; 45 Va boshqalar).
• BaaS (Backup as a Service) - xizmat sifatida zaxira nusxasi;
• BaaS (Backend as a Service) - dasturlarning rivojlanishini soddalashtirish va
tezlashtirishga imkon beradigan tayyor server funktsiyalari to'plami (masalan,
bulutdagi to'liq ishlab chiqarish muhiti);
• BPaaS (Business Process as a Service) – bulutli infratuzilmada biznes-jarayonlarni
avtomatlashtirish
xizmatlarini
taqdim
etish.
Takroriy
muntazam
ishlarni
avtomatlashtirish uchun mos o'xshash profilga ega bo'lgan turli mijozlar;
• CaaS (Communications as a Service) - bulutda aloqa vositalarini taqdim etish xizmati
(telefoniya,
SMS
uzatish,
xizmat
ko'rsatuvchi
provayder
tomonidan
videokonferentsiya);
• CaaS (Container as a Service) - konteyner xizmat sifatida. Bu mijozga veb-interfeys
yordamida konteynerni tashkil qilish, ishga tushirish yoki to'xtatish qobiliyatini taqdim
etishdan iborat API vositalari;
• SaaS (Car as a Service) - avtomobil xizmati sifatida foydalanish uchun daqiqalik
to'lov servisi;
• DaaS (Desktop as a Service) - o'z vazifalaringiz uchun virtual ish stoli. Ish stoli
kompyuteringizning imkoniyatlariga bog'lanmasdan turli darajadagi ilovalardan
foydalanishga imkon beradi;
• DaaS (Data as a Service) - ma'lumotlar xizmat sifatida. Boshqa nomi Dbaas (xizmat
sifatida ma'lumotlar bazasi). Ushbu xizmat modelida uchta asosiy stsenariy bo'lishi
mumkin: har bir foydalanuvchiga o'z ma'lumotlar sxemalari bilan alohida ma'lumotlar
bazasi ajratilgan, ma'lumotlar bazasi turli sxemalar asosida kirishni almashishi mumkin
va umumiy sxema bilan umumiy ma'lumotlar bazasi ham bo’lishi mumkin. Oxirgi
variantni amalga oshirish uchun maxsus sozlamalar qo'llaniladi;
• DRaaS (Disaster Recovery as a Service) - xizmat sifatida ofatni tiklash. Bulutdagi
o'zingizning virtual infratuzilmangizning sog'lig'ini tiklash qobiliyatini o'z ichiga oladi
baxtsiz hodisa yoki falokat yuz berganda xizmat ko'rsatuvchi provayder;
• FaaS (Function as a Service) - mikroservis serversiz ilovalarni yaratish uchun xizmat
vazifasi;
• HaaS (Hardware as a Service) - xizmat sifatida hisoblash quvvati/uskunalari, ya'ni
xizmat ko'rsatuvchi provayder uskunasini ijaraga olish;
• IDaaS (Identity as a Service) - hisob ma'lumotlarini boshqarish, mahalliy va bulutli
infratuzilmada ishlashga kirish uchun xizmat sifatida identifikatsiya qilish;
• MaaS (Monitoring as a Service) - xizmat sifatida monitoring. Bulut xizmatida
joylashgan dasturiy vositalar yordamida oʻz infratuzilmangizdagi voqealar va holatni
kuzatib boruvchi provayder;
• NaaS (Network as a Service) - tarmoq xizmat sifatida. Xizmat tarmoq
infratuzilmasini, marshrutlash vositalarini taqdim etishni o'z ichiga oladi;
• SECaaS (Security as a Service) – xizmat sifatida xavfsizlik (tarmoq trafigini antivirus
tekshiruvlari, elektron yozishmalar xavfsizligi, shifrlash, bulutli infratuzilmada boshqa
axborot xavfsizligi xizmatlari);
• STaaS (Storage as a Service) - xizmat sifatida diskda saqlash. Ko'pincha boshqa
xizmatlarga kiritilgan (IaaS, SaaS, PaaS);
• SEaaS (SEnsor as a Service) - xizmat sifatida sensorlar va sensorlardan olingan
ma'lumotlar. U internet buyumlari (IoT) texnologiyasi bilan birga faol rivojlanmoqda;
• WaaS (Workspace as a Service) - xizmat sifatidagi ish muhiti yoki SaaS modeliga
asoslangan, ish joyini yaratish uchun mo'ljallangan, asosan ofis dasturlari paketlari
bilan ishlashga yo'naltirilgan dasturiy ta'minot paketini taqdim etish;
• EaaS (Everything as a Service) - bu barcha yechimlarning elementlarini o'z ichiga
olgan kontseptual model. Ayni paytda uning to'liq amalga oshirilishi mavjud emas.
Katta bulutli kompaniyalar uchun ideal.
Jadvalda. 1.3 Bulutli hisoblashdanfoydalanishda afzallik vacheklovlar ko’rsatilgan.
1.3-jadval
| 