Ishlab chiqarish dasturi
Reja
1. Ishlab chiqarish va texnologik jarayonlar
2. Texnologik jarayon tarkibi
3. Mashinasozlikda ishlab chiqarish turlari. Ishlab chiqarishni tashkil qilish
Shakllari
1) Ishlab chiqarish jarayoni xomashyodan yoki chala mahsulotdan tayyor mahsulot olish uchun bajariladigan barcha jarayonlar (ishlar) yig‘indisidan iborat.
Ishlab chiqarish jarayoniga faqatgina asosiy jarayonlar: rnashina detallariga mexanik ishlov berish ulami yig‘ish kirmasdan, balki yordamchi turdagi jarayonlar: detallami tashish, nazorat qilish, kesuvchi asboblar va moslamalami tayyorlash kabi jarayonlar ham kiradi.
Texnologik jarayon material yoki xomashyodan tayyor mahsulot olish maqsadida ulaming shaklini, o‘lchamlarini va xususiyatlarini belgilangan texnik talablar asosida ketma-ket o‘zgartirishdan iborat.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni ishlab chiqarish jarayonining bir qismidir. Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi davrlardan iborat bo‘ladi:
1) xomashyo tayyorlash - quyish, bolg‘alash, shtamplash yoki prokatdan tayyorlanadigan materiallarga birlamchi ishlov berish;
2) rnashina detallarini yakuniy shakl va o'lchamlarga keltirish uchun metall kesish dastgohlarida ishlov berish;
3) yig‘ma birikmalar, agregatlar yoki mexanizmlami hosil qilish;
4) rnashina yoki mahsulotni yakuniy yig‘ish;
5) rnashina yoki mahsulotni sozlash va sinash;
6) rnashina yoki mahsulotni bo‘yash va ulami konservatsiya qilish.
Ishlab chiqarishda bajariladigan texnologik jarayonlurning barcha amallarida texnik nazorat o‘tkaziladi. Texnik nazorat o‘tkazishdan maqsad mahsulotni talab qilingan texnik shartlarga javob bera olishini tekshirishdan iborat.
Mexanik ishlov berish texnologik jarayoni kam material va mehnat resurslarini sarflagan holda talab etilgan texnik shartlar asosida tayyor mahsulot yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Texnologik jarayonlar GOST 1.109-73 asosida loyihali, ishchi, donaviy, namunaviy, standart, vaqtli, taraqqiy xarakterdagi (kelgusida qo‘llaniluvchi), marshrutli, amal uchun va marshrutli- amalli bo‘lishi mumkin.
2) Texnologik jarayonini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun tayyorlanayotgan detaining qaysi yuzalariga va qanday ketma-ketlikda ishlov berishni ifodalovchi reja tuziladi.Ushbu rejada detal yuzlariga ishlov berish usullari keltiriladi.
Shu maqsadlarda mexanik ishlov berish texnologik jarayoni alohida qismlarga bo‘linadi, bu qismlaming yig‘indisi uning tarkibini tashkil etadi. Texnologik jarayon quyidagi tarkibi' qismlarga boTinadi: texnologik amal; holat: o‘tish: yurish; harakatlar yig‘indisi.
Texnologik amal texnologik jarayonning bir qismi bo"lih, bir ish o rnida (bir yoki bir necha ishchi tomonidan) ketma-ket bajariladigan ishlar yig'indisidan iborat.
O'rnatish amalning bir qismi bo‘lib detaining (dastgoh turiga qarab bir necha detaining) bir maria mahkamlaganda bajariladigan ishlar yig‘indisidan iborat. Dastgohga o‘matilgan yoki mahkamlangan xomashyo uning ishclii organalariga nisbatan stolini aylanishi yoki siljishi natijasida yangi holatni egallash mumkin.
Holat detaining bir marta mahkam lagan holatida dastgohning ishchi organlariga nisbatan egallagan holati. Holatni o'zgarishi dastgoh stolining aylanishi yoki siljishi natijasida bo‘ladi. Masaslan: ko‘p shpindelli ko’p holatli dastgohlarda.
Amal texnologik va yordamchi o‘tishlarga bo‘linadi. Texnologik o‘tish texnologik amalni tugallangan qismi bo‘lib detaining ishlov berilayotgan yuzasini, kesuvchi asbobning va kesish ma’romlarining doimiyligi bilan xarakterlanadi.
Yordamchi o‘tish texnologik amalning tugallangan qismi bo‘lib ishchining va (yoki) dastgohning harakatlari yigb'ndisidan iborat. Yordamchi o‘tish natijasida detalningng shakli, o‘lchamlari va xususiyatlari o‘zgarmaydi.
O‘tish o‘z navbatida ishchi va yordamchi yurishlardan iborat bo‘ladi. Ishchi yurish texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib kesuvchi asbobni, ishlov berilayotgan yuzani doimiy saqlagan holda detaldan ma’lum qatlamni kesib olish bilan bog‘liq bo‘ladi
Yordamchi yurish texnologik o‘tishning tugallangan qismi bo‘lib kesuvchi asbobni ishlov berilayotgan detalga nisbatan metalni kesib olmagan holda bir marta siljishidan iborat. Bu o‘tish kesish jarayonini takroran amalga oshirish uchun kesuvchi asbobni kerakli holga qaytarish uchun zarur bo‘ladi.
3) Ishlab chiqarish dasturiga, mahsulotni turiga va ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish texnik-iqtisodiy shart- sharoitlariga qarab mashinasozlikda uch xil ishlab chiqarish turi mavjud: donali (yakkaxollab); seriyali va yalpi. Har bir ishlab chiqarish turining texnologik jarayonlari va ishlab chiqarishni tashkil qilishining shakllari o‘ziga xos xususiyatlariga ega.
Yuqoridagi tushunchalami yanada yaqqol ifodalash maqsadida ishlab chiqarish dasturi bilan tanishib chiqamiz.
Mashinasozlik korxonasining ishlab chiqarish dasturi tayyorlangan mahsulotning turi, har bir turdagi mahsulotning bir yilda tayyorlanadigan miqdori, ehtiyot qismlaming turlari va miqdorlaridan iborat bo‘ladi.
Korxonaning umumiy ishlab chiqarish dasturiga asosan har bir detaining bir yilda tayyorlash dasturi yratiladi:
bu yerda: N - detaining bir yillik ishlab chiqarish dasturi; bir yi] davomida tayyorlanadigan mahsulotlar soni; m — bitta mahsulotdagi detaining soni; n- ehtiyot qismlar soni.
Ishlab chiqarish dasturiga mahsulotni umumiy ko‘rinishidagi chizmalari, alohida detallar va yig‘ma birikmalaming chizmalari ilova qilinadi.
Shuni inobatga olish kerakki, bitta korxonaning yoki bir sexning o‘zida turli xil ishlab chiqarish sharoitlari mvjud bo‘lishi mumkin. Masalan, bir xil detal ko‘p miqdorda ikkinchi xil detai esa oz miqdorda tayyorlanishi mumkin.
Donali ishlab chiqarish sharoitida mahsulot bir nusxadr tayyorlanadi. Tayyorlangan mahsulotlar turli tuzilishga. o‘lchamlarga ega bo‘lib ular umuman takror tayyorlanmasligi yoki juda kam hollarda takrorlanishi mumkin.
Bu turdagi ishlab chiqarish sharoitida universal dastgohlardan keng foydalaniladi. Universal dastgohla turli ishlov berish usullarini bajara olish imkoniyatiga ega bo‘lish kerak. Xuddi shuningdek, universal, universal qayta sozlanuvchi rnoslamalar va standart kesuvchi asboblardan foydalaniladi.
Donali ishlab chiqarish sharoitidagi texnologik jarayor integral xususiyatga ega bo‘lib bitta dastgohda turli, bir necha. amal bajariladi. Bitta dastgohda turli tuzilishga ega bo‘Igan, turli o‘lchamli ya turli materiallardan tayyorlangan detallarga ishlov beriladi. Birgina dastgohda turli ishlar bajarilganligi va universal vositalardan foydalanganligi uchun sarflangan vaqt tarkibidagi asosiy vaqtning miqdori kichik bo‘ladi.
Bundan tashqari. ushbu ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladigan nazorat qilish asboblari ham universalligi bilan xarakterlanadi.
Seriyali ishlab chiqarish, bu ishlab chiqarish turi donali va yalpi ishlab chiqarishning o‘rtasida bo"lib oraliq xarakterga ega bo‘ladi.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida detallar partiyalab yoki seriyalab tayyorlanadi. Bitta partiya (seriya) tarkibidagi detallar tuzilishining, o‘lchamlarining va materialining bir xilligi bilan ajralib turadi. Bir partiya yoki seriyadagi detallar birdaniga tayyorlab olinib keyin ikkinchisiga o‘tiladi.
«Partiya» so‘zi detallarga taalluqli bo‘lsa, «seriya» so‘zi esa mashinalarga taalluqlidir. Partiyadagi detallar soni va seriyadagi mashirtalar soni turlicha bo‘lishi mumkin.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida yil davomida tayyorlanadigan seriyadagi mahsulot (detal) miqdoriga qarab may da kichik seriyali, o‘rta seriyali va ko‘p seriyali ishlab chiqarish bo'ladi.
Seriyali ishlab chiqarish sharoitida texnologik jarayonning amallari differensiallashgan bo‘ladi yoki texnologik jarayon amallarga bo‘lib yuboriladi.
Bu ishlab chiqarish sharoitida turli xil dastgohlar qo‘lla- niladi: universal, maxsus, maxsuslashgan, avtomatlashtirilgan, agregat va shu kabilar. Dastgohlar tayyorlanayotgan mahsulotni turi o‘zgartirilganda ulami tayyorlash imkoniyatiga qarab maxsuslashtiril adi.
Universal dastgohlardan keng foydalanilgan holda max- suslashtirilgan, maxsus moslamalar, standart kesuvchi asboblar bilan bir qatorda maxsus kesuvchi asboblar ham qo‘llaniladi. Xuddi shuningdek, bu ishlab chiqarish sharoitida chegaraviy kalibriar, shablonlardan keng foydalaniladi. Barcha dastgohlar, moslamalar, kesuvchi va nazorat asboblari o"z tannarhini tez qoplay oladi. Buning asosiy sababi tayyorlanayotgan mahsulot miqdorining donali ishlab chiqarishga nisbatan ancha ko‘pligidir.
Seriyali ishlab chiqarish sharoiti keng tarqalgan bo‘lib, kompressorlar, presslar, dastgohlar, to‘qimachilik mashinalari, yog‘ochga ishlov berish sanoati, oziq-ovqat va o‘rmonchilik sanoati mashinalari, komunal xo‘jalik mashinalari tayyorlashda va shu kabilarda qo‘llaniladi.
Yalpi ishlab chiqarish sharoiti tayyorlanayotgan maxsu- lotning ko‘pligi sababli doimiy (yil davomida) takrorlanmaydigani amallarni bajaruvchi ishchi o‘rinlar yig‘indisidan iborat.
Yalpi ishlab chiqarish sharoiti quyidagi ko‘rinishda bodadi:
a) yalpi oqimli ishlab chiqarish sharoitida tayyor- langanayotgan detallar texnologik jarayonni bajarish ketma- ketligi bo‘yicha tuzilgan amallami uzluksiz o‘tib boradi. Bunday holda har bir amalni bajarish uchun sarflangan vaqt bir biriga teng yoki bodinuvchi (ko‘payuvchi) bodishi kerak. Shu talabgina texnologik jarayonni uzluksiz bajarilishini ta’minlaydi.
b) yalpi to‘g‘ri oqindi ishlab chiqarish sharoitida ham amallar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo‘yicha tuziladi, ammo operatsilami bajarish uchun sarflangan vaqt bir- biriga teng bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim amallami bajaruvchi dastgohlar oldida detallami to‘planib qolish holatlarini kuzatish mumkin.
Yalpi ishlab chiqarish sharoiti ko‘p miqdordagi mahsulot tayyorlashda qulay hisoblanadi. Bu ishlab chiqarish sharoitida maxsus, avtomatlashtirilgan, agregat dastgohlar va avtomatik qatorlar qodlaniladi. Xuddi shuningdek, qodlaniladigan mosla- malar, kesuvchi va nazorat asboblari ham maxsusligi bi] an ajralib turadi. Shunga qaramay, mahsulot hajmining kattaligi ularni qisqa muddat ichida o‘z-o‘zini qoplash imkoniyatini beradi.
Yuqoridagi fikrlar yalpi ishlab chiqarish sharoitida mahsulot doimiy bo‘lib uning tuzilishi, aniqlik va boshqa ko‘rsatkichlari o‘zgarmaydi degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi natijasida mahsulot sifati o‘zgaradi, bu o‘z navbatida texnologik jarayonga o‘zgartirishlar kiriti hni talab etadi.
Ko‘rib chiqilgan ishlab chiqarish sharoitlarining barchasi uchun o‘ziga xos ishlab chiqarishni tashkil qilish shakllari mavjud. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda dasrgohlarni joylashtirish tartibi alohida ahamiyatga ega bodadi.
Bu o‘z navbatida mahsulot turiga, ishlab chiqarish jarayonining murakkabligiga, mahsulot hajmiga va hu kabi omillarga bogdiq bodadi.
Ishlab chiqarishni tashkil qilishni quyidagi asosiy shakllari mavjud:
1) Metall kesish dastgohlarining turlariga qarab. Bunday shakl asosan donali va ayrim detallar uchun seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bunday holda dastgohlaming turlariga qarab alohida bo‘limlar tashkil etiladi. Masalan faqat tokarlik, parmalash, frezerlash dastgohlaridan tashkil etilgan bo'limlar.
2) Predmetli, bu shakl asosan seriyali ayrim detallar uchun yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklga qo‘ra dastgohlar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi asosida joylashtiriladi va bir xil yoki bir-biriga yaqin bo‘lgan detallami tayyorlashga mo‘ljallanadi. Bunday holda amallami bajarish uchun sarflangan vaqt bir-biri bilan kelishtirilmaydi. Shu sababli ayrim amallarda detallar to‘planib qolishi mumkin. Detallar partiyalab tayyorlanadi.
3) Oqimli seriyalab, yoki o‘zgaruvchan-oqimli, bu shakl da ham dastgohlar texnologik jarayonni bajarish ketma-ketligi bo‘yicha joylashib asosan seriyalab ishlab chiqarish sharoitida qodlaniladi va amallaming bajarish uchun sarflangan vaqt bir- biri bilan moslashtirilgan bo‘lib detallami amaldan- opearsiyaga uzluksiz uzatib berishni ta’minlaydi. Bunday holda ham detallar partiyalab tayyorlanadi va boshqa partiyaga o‘tish uchun ishlov berish qatorsi to‘xtatilib qayta sozlanadi.
4) To‘g‘ri oqimli, bu shakl asosan yalpi va ayrim hollarda ko‘p seriyali ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklga asosan dastgohlar texnologik jarayon ketma-ketligi bo‘yicha joylashadi. Amallami bajarish uchun sarflangan vaqt barcha hollarda ham bir-biriga teng bo‘lmaydi. Dastgohdan dastgohga detal donalab uzatiladi. Amallar uchun sarflangan vaqt bir- biriga teng bo‘lmaganligi sababli detallami tashish uchun rolganlar, qiya o‘matilgan novlar va ayrim hollarda konveyerlardan foydalaniladi.
5) Uzluksiz oqimli, bu shakl faqat yalpi ishlab chiqarish sharoitida qo‘llaniladi. Bu shaklda dastgohlar texnologik jarayon kwtma-ketligi bo‘yicha joylashib, barcha amallami bajarish uchun sarflangan vaqt,bir-biri teng yoki moslashtirilgan bo‘lad> Bu vaqt o‘z navbatida ishlab chiqarish taktiga teng yoki boTinuvchi (ko‘payuvchi) boTadi.
Ishlab chiqarish takti. bu bitta detal tayyorlash uchun sarflanadigan vaqt (texnologik jarayon bo‘yicha) bo‘!ib, ikl., yaoni birinchi va ikkinchi detallami tayyorlash oralig‘i bilan o‘lchanadi.
Texnologik jarayonlami ishlab chiqishda muhim bosqkh- lardan biri ishlab chiqarish turini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli texnologik jarayonni loyihalashni boshlang‘ich bosqichida bajariladi. Ishlab chiqarish turi mahsulotni ishla'c chiqarish uchun texnologik jarayonini tuzishda va korxoaa ishin tashkil etishga juda katta ta’sir etadi. Ishlab chiqarish turiin asosiy texnologik belgilari 9.1. jadvalda keltirilgan.
Ishlab chiqarish turi bir necha xil usullarida aniqlanish' mumkin. Ma’lumot berilgan detalga ishlov berish uchun texnologik jarayonni loyihalashda berilgan yillik dasturga (hajmga) asosan jadval yordamida ishlab chiqarish turini taxminar aniqlash mumkin. Bu asosda ishlab chiqilgan texnologik jarayoni bo‘yicha hisoblangan ishlab chiqarish taktini o‘rtacha donaviy vaqtga nisbatan koeffitsenti К aniqlanadi va bu bi lan ishlab chiqarish turiga aniqlik kiritiladi.
|
