KREDITLASH VA UNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI
Sultonova Sabina
SamDUKF biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti Bank ishi va
auditi talabasi
Maxmudov Sirojiddin
Ilmiy rahbar
Annotatsiya
: Ushbu ilmiy maqolada yurtimizda bank tizimidagi o'zgarish va
islohotlar, jumladan, kreditlash va uning samaradorligini oshirish yo'llari ko'rib
chiqilgan.
Kalit so'zlar: kredit, qisqa muddatli kredit, tovar, ayirboshlash, iqtisodiy
adabiyotlar, bozor iqtisodiyoti.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat
banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo
bo‘lish tarixiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarga nazar tashlasak, banklar avvalo
birinchi novbatda kredit operatsiyalarini bajarish zaruriyati tufayli yuzaga
kelganligini guvohi bo‘lamiz. Aksariyat mualliflarning qarashlariga ko‘ra, banklar
tovar-pul m
unosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng
ko‘lamdagi kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan.
“Kredit” tushunchasi to‘g‘risida yana to‘xtaladigan bo‘lsak, kreditning ssuda
kapitali harakatining shakli ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim hollarda kredit
tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda (tovar, pul ko‘rinishida) tijorat ishonchi”
deya ta’rif berilishini guvohi bo‘lamiz.Kreditga eng maqbul ta’rif bu – vaqtincha
bo‘sh turgan mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish
va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar
majmuasidir.
Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob
’ekti va sub’ektiga ta’rif berish
orqali iqtisodiy faoliyat turiga kiruvchi va asosiy maqsadi daromad olishga hamda
o‘z manfaatlariga erishishga yo‘naltirilgan faoliyatga kredit faoliyati sifatida ta’rif
berilgan. Kredit faoliyati deganda kredit munosabatlari qatnashchilarining
manfaatlarini ko‘zlab, ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan hamda bank
xizmatlari va operatsiyalari orqali amalga oshiriladigan faoliyatning yig‘indisini
tushunishimiz mumkin.
Kredit faoliyati kredit resurslariga ehtiyojni qondi
rishga yo‘naltirilgan qayta
taqsimlashni amalga oshirish hamda kredit faoliyatining sub’ektlari uchun
daromad olish imkonini beradi. Kredit faoliyati yaratuvchilik tabiatining mohiyati
olinayotgan yoki berilayotgan resurslar orqali o‘z manfaatlariga erishishdan iborat.
U iqtisodiy munosabatlarning ana shu jihatini etakchi o‘rinlardan biriga chiqaradi.
Kredit faoliyatining qatnashchilari shu faoliyat natijasida bevosita yoki bilvosita
daromad ko‘radilar.
Kredit faoliyati barcha manfaatdor taraflarga real foyda keltiradi. Qarz
oluvchilar ma’lum bir muddatga o‘zlarining tijorat, ishlab chiqarish va boshqa shu
kabi manfaatlariga etishish maqsadida yirik pul kapitalidan foydalanish imkoniga
ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari,
kredit faoliyati ishlab chiqarishga investitsiyaning kirib kelishini rag‘batlantiradi,
progressiv tarkibiy siljishlarga turtki bo‘ladi. Bugungi kunda kredit iqtisodiyotni
makrodarajada tartibga solishning muhim vositalaridan biriga aylangan. U milliy
valyuta va baholar barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi birlamchi
masalalarni hal etishda yordam beradi. SHunday qilib, kredit faoliyatini ikki sub’ekt
- qarz oluvchi va qarz beruvchi (kreditor)larning
bo‘lishini taqazo etadigan
amaliyot deyish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanish uchun doimo qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar.
Ana shunday pul mablag‘larining manbalari banklarning o‘z va jalb qilingan
mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Korxonalar mablag‘ etishmovchiligidan qiynalayotgan
hollarda kredit resurslari bozoriga murojaat qilishga majbur bo‘ladilar. Amaliyot
shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida pullarni xo‘jalik aylanmasiga kiritish har
qanday holatda mumkin. Naqd pulsiz o‘tkazmalar sharoitida Markaziy bank ham,
tijorat banklari ham texnik jihatdan istalgan miqdordagi pulni muomalaga
chiqarishi mumkin. Ammo tijorat banklarining naqd pulni muomalaga chiqarish
imkoniyati cheklangan. CHunki muomaladagi naqd pul miqdori Markaziy bank
balansining passividagi majburiyatlar summasidan oshmaydi va naqd pulni
emissiya qilish vakolati faqat Markaziy bank zimmasidadir. Markaziy bank
muomalaga chiqaradigan to‘lov vositalari uning balansini aktiv qismi doirasida
amalga oshiriladi, tijorat banklarining imkoniyati esa, ularning likvidliligiga nisbatan
belgilangan talablar bilan chegaralanadi. Pul mablag‘larini kredit sifatida berishda,
yuqorida ta’kidlaganimizdek, quyidagi shartlarga rioya qilinishi talab etiladi:
muddatlilik; to‘lovlilik; qaytarishlik; ta’minlanganlik va maqsadlilik. Tabiiyki, mazkur
shartlarni to‘liq bajarilishi berilgan kredit bo‘yicha riskning oshishiga yo‘l
qo‘ymaydi. Kreditning maqsadliligi uning mijoz faoliyatining bankka ma’lum
bo‘lgan va bank tomonidan ma’qullangan yo‘nalishga berilishini anglatadi.
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning samaradorligini
ta’minlash xususidagi masalalar to‘g‘risida to‘xtalib, D.MakNoton rivojlanayotgan
mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri
kreditlarni garov ta’minoti asosida berishni odatiy hol sifatida qabul qilishdir, degan
xulosaga keldi.
[1]
Uning fikriga ko‘ra, garov sifatida olinadigan mulkning sotilish
bahosi kredit va uning foizini qaytarishga etishi lozim. Bu esa, mulkni doimiy
ravishda qayta baholab turishni taqozo qiladi. CHunki mulklarning joriy bahosini
tez-
tez o‘zgarish holati mamlakatimizning xo‘jalik amaliyotiga xos bo‘lgan holat
hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamizda milliy valyuta kursining chet el
valyutalariga nisbatan doimiy ravishda o‘sib borish tendensiyasini hamda
baholarning muntazam o‘sishini inobatga olgan holda kredit uchun garov sifatida
qabul qilingan mol-mulk bahosini har oy yoki har chorak yakuniga qayta
baholashni yo‘lga qo‘yish zarurdir. D.Polfreman, F.Fordlar muallifligidagi “Osnovы
bankovskogo delo” kitobida mijozning kredit yig‘ma jildini o‘rganishga e’tiborni
kuchaytirish kreditlash amaliyotini samarali tashkil etishning muhim omili sifatida
qaralgan
[2]
.
Hozirgi zamon jamiyatida banklar
ko‘p sonli va xilma - xil moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatadigan muassasaga aylandi. Ular orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash,
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari, korxonalarga tegishli
mulklarni boshqarish operatsiyalari va boshqa bir qator moliyaviy operatsiyalar
amalga oshirilmoqda. Biroq shunga qaramasdan kredit operatsiyalari tijorat
banklari uchun birl
amchi ahamiyatga ega bo‘lgan operatsiya sifatida saqlanib
qolmoqda.
Qisqa muddatli kreditlash bu kreditlash ob’ektlari, kreditlash metodlari, ya’ni
kreditlash tamoyillari bo‘yicha kredit berish va qaytarish usullariga asoslangan
holda kreditning kapital aylanishida qatnashishi tushuniladi. Banklarning qisqa
muddatli kreditlashini tashkil qilish turli mamlakatlarda davlatning me’yoriy-
xuquqiy hujjatlariga asoslanadi. YA’ni, banklar uchun mijoz va bank talablarini,
Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, shuningdek, milliy tarixiy bank ishlarini
hisobga olish zaruriyatini bildiradi. Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati
va roliga nisbatan turli xil nazariy yondashuvlarga ega bo‘lsalar-da, ularning
barchasi banklarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish asosini korxonaning
to‘lov aylanmasi qonuniy ekanligi bilan bog‘lashadi
[3]
. Kapital aylanishining
asosiy
qonuniyati sifatida uning uzluksiz ta’minlanishi tushuniladi.
Jahon amaliyotida tarixan qisqa muddatli kreditlash tizimining evolyusiyasi
bir martalik maqsadli kreditlarning umumiy to‘lov aylanmasini kreditlashga o‘tishga
asosl
angan. Kreditlarni berish va so‘ndirishning aniq usullari banklarning tashkiliy
xususiyatlari va ularni korxonalar bilan o‘zaro munosabatlari, qonunchilik
me’yorlari ta’siri ostida shakllandi. Bu usullar G‘arb mamlakatlarining kreditlash
tizimlarini bir-bi
ridan farq qiluvchi qisqa muddatli kreditlash shakllarida o‘z aksini
topdi. Masalan, AQSHda kredit liniyalari
[4]
, Germaniyada kontokorrent kreditlari
[5]
,
Buyuk Britaniyada overdraft kr
editlash shakllari keng ko‘lamda qo‘llaniladi.
Amaliyotda mazkur shakllar mijozlar to‘lov aylanmasi uzluksizligini ta’minlash va
banklar kreditlash hajmini oshirish imkonini beradi.
Mamlakat banklarining kreditlash amaliyotida korxonalarda o‘z aylanma
mabl
ag‘larining keskin etishmovchiligi qisqa muddatli kreditlashni rivojlantirishning
dolzarbligini belgilaydi.
| 