Ma’ruza – 11
Mavzu:
Atom tuzilishi. Mikrozarralarning korpuskulyar-to‘lqin
dualizmi.
Reja:
1. Atom modellari.
2. Rezerford tajribasi.
3. Bor postulatlari.
4. Mikrozarra holatining berilishi.
5. Mikrozarrachalar xossalari (de-Boyl to’lqin xossalari noaniqlik munosabati).
Tayanch iboralar:
Tomson modeli,
Rezerford tajribasi, - zarracha, Bor postulatlari, proton, electron,
mikrozarra,
de-Broyl
ATOMNING REZERFORD MODELI.
Uzoq tarixdan ma’lumki, bizning ongimizdan tashqarida yashayotgan oboektiv borliq,
ya’ni materiya atomlardan tashkil topgan. O‘sha davrdan atomga materiyaning bo‘linmas eng
kichik zarrasi deb qaralgan edi. SHuning uchun ham atom grekcha «atomos» so‘zidan
olingan
bo‘lib, «bo‘linmas» degan ma’noni anglatadi.
XIX asr oxiriga kelib atomning murakkab tuzilganligi tajribalardan ayon bo‘lib
qoldi. Atomning tuzilishi haqidagi birinchi atom modelini 1904 yilda ingliz olimi J.J.Tomson
(1856-1940) yaratdi. Bu modelga binoan atom shar shaklida bo‘lib, uning butun hajmida zaryadlar
bir tekis taqsimlangan. SHu musbat zaryadlar orasida elektronlar ham joylashgan bo‘lib, ularning
soni musbat zaryadlar soniga teng bo‘gani uchun atom neytral hisoblanadi.
Tomson shu atom
modeli bilan atomning nurlanish spektri chiziqli bo‘lishini tushuntirib berdi. O‘z vaqtida Tomson
modeli fizikada muhim rol o‘ynaydi. Ammo bu model uzoq yashamadi. Ingliz olimi Rezerford
1911 yilda atom tuzilishining yangi modelini yaratdi. - zarrachalarni magnit maydonida
og‘ishiga qarab, 4 ta vodorod atomi massasiga, ya’ni geliy atomini massasiga tengligini aniqladi.
Radioaktiv
moddadan uchib
chiqayotgan
-
zarrachalarining tezligi 10 m/s
atrofida bo‘lib, ular ancha
katta kinetik energiyaga ega.
Rezerford - zarrachalar yo‘liga kichkina yumaloq tirqishli to‘siq qo‘yib, tirqishdan -
zarrachalar dastasini qalinligi 1 mkm ga yaqin bo‘lgan oltin yaprog‘i (folga) tomon yo‘naltirdi.
Rezeford tajribasining sxemasi 1-rasmda tasvirlangan. Qo‘rg‘oshin bo‘lagini
ichidagi kichik
bo‘shliqda radioaktiv manba – radiy joylashtirilgan, manbadan barcha yo‘nalishlarda alfa
zarrachalar chiqadi. Lekin qo‘rg‘oshindagi tirqish yo‘nalishidan boshqa barcha yo‘nalishlarda alfa
zarrachalar yutiladi. Tirqishdan chiqqan -zarrachalar dastasi F oltin
folgaga perpendikulyar
ravishda tushadi. Folgadan o‘tgan zarrachalar fluoressensiyalanuvchi qatlam bilan qoplangan(E)
ekranga tushgan nuqtalarda chaqmoqchalar vujudga keladi. Bu chaqmoqchalarni kuzatish asosida
-zarrachalarning folpgadan o‘tish jarayonidagi sochilish to‘g‘risida axborot olindi.
Kuzatuvchilarning ko‘rsatishicha -zarrachaning aksariyati o‘z yo‘nalishlarini o‘zgartirmaydi
yoki juda kichik burchaklarga og‘adi. Lekin zarralarning bir qismi etarlicha katta burchaklarga
og‘adi. Hatto orqasiga qaytgan -zarrachalar ham kuzatilgan (2-rasm).
Tajriba natijalarini
tushuntirish uchun Rezerford atom tuzulishini quyidagicha faraz qildi:
atomning nihoyat kichik
