|
Mavzu: maktabgacha ta'lim uslubiy boshqaruvida uslubchi faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari
|
| Sana | 19.04.2024 | | Hajmi | 1.06 Mb. | | #201094 |
Bog'liq O\'razaliyeva Lobar Menejment referat 1-mavzu, 3, kiber huquq 5, qizil..TAWKILIY XULQ, 18.01.2022.MDIB majmua tarjima., NEW MDIB 2021-2022-Ishchi dastur, 2.Melikova Impakt 1, Makro test, 3-Amaliy topshiriq-2, O’qituvchi mahoratini takomillashtirish yo’li va shart-sharoitla-fayllar.org, 3-mavzu, munda1231, 2.Historical Linguistics, OVQATLANISH GIGIENASI, krasvord
MAVZU: MAKTABGACHA TA'LIM USLUBIY BOSHQARUVIDA USLUBCHI FAOLIYATINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI:
REJA:
1.MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTIDA USLUBCHINING O'RNI VA VAZIFASI
2..MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI USLUBCHISINING METODIK ISHLARGA RAXBARLIGI.
3. USLUBCHINING LIDERLIK VA RAXBARLIK XUSUSIYATLARI.
1. Maktabgacha ta’lim tashkiloti nizomida, hamda 255-sonli malaka tavfsiflari to’grisidagi
buyrug’da uslubchining huquq va vazifalari aniq belgilab berilgan. U ta’lim-tarbiya uslublarini
mukammal egallagan, siyosiy ongi, dunyoqarashi keng, yuksak ma’naviy fazilatlar sohibi,
tadbirkor, kamida bitta xorijiy tilni biladigan pedagoglar orasidan tayinlanadi. Maktabgacha
ta’lim tashkiloti uslubchilarining lavozim vazifalari quyidagicha:
- maktabgacha ta’lim tashkilotida metodik faoliyatga rahbarlik qilish;
- metodist o‘z faoliyati davomida O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to‘g‘risida” va “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoni, qarori va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarori va farmoyishlari, hamda
ta’limga oid boshqa amaldagi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, Maktabgacha ta’limi vazirligi hamda
uning hududiy boshqaruv organlari, bo‘ysunuviga qarab Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Vazirlar Kengashi Raisi, Toshkent shahar va viloyatlar hokimlari (keyingi o‘rinlarda mahalliy
davlat hokimiyati organlari” deb yuritiladi)ning qarorlari va boshqa hujjatlarda maktabgacha
ta’lim tashkiloti (keyingi o‘rinlarda tashkilot deb yuritiladi)ga berilgan tegishli topshiriqlar
ijrosini to‘liq bajarilishini ta’minlash;
-metodist o‘z faoliyati davomida O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to‘g‘risida” 2019 yil 16 dekabrdagi O‘RQ-595-son va “Ta’lim to‘g‘risida”gi 2020 yil 23
sentabrdagi O‘RQ-637-son qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni,
qarori va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarori va farmoyishlari hamda ta’limga oid
boshqa amaldagi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, Maktabgacha ta’limi vazirligi hamda uning
hududiy boshqaruv organlari, bo‘ysunuviga qarab Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar
Kengashi Raisi, Toshkent shahar va viloyatlar hokimlari (keyingi o‘rinlarda mahalliy davlat
hokimiyati organlari” deb yuritiladi)ning qarorlari va boshqa hujjatlarda maktabgacha ta’lim
tashkiloti (keyingi o‘rinlarda tashkilot deb yuritiladi)ga berilgan tegishli topshiriqlar ijrosini
to‘liq bajarilishini ta’minlash;
–maktabgacha ta’lim sohasiga oid normativ-hujjatlarni amaliyotga to‘laqonli tatbiq etish;
–tashkilotning o‘quv-metodik faoliyatini samarali tashkil etish;
–bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik va jismoniy rivojlantiruvchi
zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish, ularning
maktabga tayyorgarlik darajasini tubdan oshirish yuzasidan pedagog kadrlar bilan ishlash,
ularga metodik maslahatlar berib borish;
–tashkilotning yillik va istiqbol ish rejalari loyihalarini ishlab chiqish va tashkilot
rahbariyatiga kiritish; –tashkilot pedagog xodimlarining ish rejalari, o‘quv-mavzu rejalari
hamda mashg‘ulotlarga tayyorgarlik holatlarini ko‘rish;
–tashkilotda tarbiyalanuvchilarning intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan
rivojlanishini kuzatish, baholashga doir ma’lumotlarni umumlashtirish, tahlil qilish va
natijasiga ko‘ra aniqlangan bo‘shliqlarni to‘ldirish yuzasidan zarur chora tadbirlar belgilash;
–ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilash, bolalarni maktabgacha ta’limga tayyorlashdagi dolzarb
masalalarni pedagogik kengashning muhokamasiga kiritish va unda pedagogik kengash
a’zolarining faol ishtirokini ta’minlash, kiritilgan masalalarni chuqur o‘rganish, natijalari
bo‘yicha sifatli, tahliliy, tanqidiy ma’lumotlar tayyorlash, qabul qilingan qaror va
buyruqlarning sifatli va o‘z vaqtida bajarilishini tashkil etish hamda ta’minlash;
–tashkilotning yillik ish rejasida belgilangan vazifalarini tegishliligi bo‘yicha sifatli va samarali
o‘z vaqtida bajarilishini ta’minlash, pedagogik jamoaga ta’limdagi yangiliklarni yetkazish
bo‘yicha nazariy, amaliy seminar mashg‘ulotlarini tashkil etish;
–tashkilotdagi guruh xonalarini bolalar yoshiga mos ravishda jihozlash yuzasidan tegishli
maslahatlar berish;
–ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarda umumiy asosiy kompetensiyalar va rivojlanish sohalari
kompetensiyalarini shakllantirish uchun zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish;
–axborot va pedagogik texnologiyalarni, jumladan masofaviy o‘qitish usullarini tashkil etish
ishlarini qo‘llash va takomillashtirishni ta’minlash;
–tashkilot pedagog xodimlari o‘rtasida sog‘lom raqobatli muhitni yaratish maqsadida ko‘riktanlovlar, tadbirlar, sport musobaqalari, o‘quv va amaliy seminarlar tashkil etish va o‘tkazish;
–tarbiyalanuvchilar va ota-onalarni qiziqishini orttirish uchun turli sport musobaqalari,
bayram ertaliklari, ochiq mashg‘ulotlar, ko‘rik-tanlovlar o‘tkazilishini tashkil etish;
–tashkilot xodimlariga vakolati doirasida topshiriqlar berish va ularning bajarilishini nazorat
qilish, xodimlarning kasbiy mahorati va metodik salohiyatini oshirish ishlarini tashkil etish;
–tashkilot pedagog va mutaxassis kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish,
xodimlar attestatsiyasini hamda ular tomonidan mehnat intizomiga rioya qilinishini nazorat
qilish, o‘z vakolati doirasida eng faollarini rag‘batlantirish, jamoada sog‘lom ma’naviy muhitni
shakllantirishda takliflar kiritish;
–tashkilotni o‘quv-didaktik, metodik va ko‘rgazmali materiallar, o‘yin, o‘yinchoqlar va musiqa
asboblari bilan jihozlashga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash va rahbariyatga taklif kiritish;
– tashkilotda ichki mehnat tartibi qoidalari, jamoa shartnomasi, sanitariya qoidalari va
gigiyena normalariga, shuningdek, mehnatni muhofaza qilish, texnika va yong‘in xavfsizligi
qoidalariga qat’iy rioya qilishni ta’minlash.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti metodisti ish xujjatlar
04-01 Davlat talablari, o’quv dasturi va o’quv qo’llanmalar
04-02 Metodistning shaxsiy ish rejasi (ish jurnali)
04-03 Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim sifatida hamda pedagoglarning kasbiy
malakasini oshirish bo’yicha ish rejalari 04-04 Bolaning rivojlanish xaritasi yuritilishini
nazorat qilish kitobi
Maktabgacha ta'lim muassasalarida metodik ishlarning maqsad va vazifalari.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida uslubiy ishlar pedagogik jarayon sifatini oshirishning
muhim shartidir. Ma’lum bir tizimda tashkil etilgan metodik ishlarning barcha shakllaridan
o‘tib, pedagoglar nafaqat o‘zlarining kasbiy saviyasini oshiribgina qolmay, balki ular uchun
yangi narsalarni o‘rganish, hali bilmagan ishni qilishni o‘rganish zarurati bo‘lib qoladi.
Adabiyotda “uslubiy ish” atamasiga ko‘plab ta’riflar berilgan.
A.I.Vasilevaning ta’kidlashicha, maktabgacha ta’lim muassasasida uslubiy ish murakkab va
ijodiy jarayon bo‘lib, unda tarbiyachilarning bolalar bilan ishlash uslublari va usullariga
amaliy tayyorgarligi amalga oshiriladi.
K.Yu. Belaya tushunishni taklif qiladi: uslubiy ish - bu maktabgacha ta'lim muassasasining
strategik vazifalarini amalga oshirishning eng samarali sifatini ta'minlashga qaratilgan
faoliyatning yaxlit tizimi.
Maktabgacha ta'lim muassasasi katta tarbiyachisining vazifasi tizimni ishlab chiqish, mavjud
va shu bilan birga pedagogik mahoratni oshirishning samarali usullarini topishdir.
Maktabgacha ta'lim muassasasida uslubiy ishning maqsadi - ta'lim jarayoni ishtirokchilarining
umumiy va pedagogik madaniyati darajasini doimiy ravishda oshirish uchun maqbul shartsharoitlarni yaratish.
Ta'lim jarayonining ishtirokchilari: bolalar, pedagogik xodimlar, ota-onalar.
Uslubiy ishning asosiy vazifalari:
Diagnostika, ish shakllari asosida har bir o'qituvchiga yordam berish tizimini ishlab chiqish.
Har bir o'qituvchini ijodiy izlanishga jalb qiling.
Siz aniq vazifalarni tanlashingiz mumkin:
1. Pedagogik jamoa faoliyatida fan yutuqlarini amaliyotga tatbiq etishda pedagogik tajribani
tizimli o‘rganish, umumlashtirish va tarqatishda namoyon bo‘ladigan innovatsion yo‘nalishni
shakllantirish.
2. Pedagoglarning nazariy tayyorgarligi darajasini oshirish.
3. Yangi ta'lim standartlari va dasturlarini o'rganish bo'yicha ishlarni tashkil etish.
4. Pedagogik jarayonni bolaga ta'lim, tarbiya va rivojlantirishda yangi texnologiyalar, shakllar
bilan boyitish.
5. Normativ hujjatlarni o'rganish bo'yicha ishlarni tashkil etish.
6. O`qituvchiga individual va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida (tajribasi, ijodiy faoliyati,
bilimi, kategoriyaliligi bo`yicha) ilmiy-metodik yordam ko`rsatish.
2. Maktabgacha ta`lim tashkiloti uslubchisi, uning huquqi, vazifalari va unga qo’yilgan talablar. Ta`lim to’g’risidagi qonunning «Ta`lim tizimi boshqarish» nomli 4 bo’limi, 25 moddasida shunlay deyiladi: Ta`lim soxasida yagona davlat tizimini amalga oshirish Davlat boshqaruv organlariga rahbarlik qilish ta`limni rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish har bir rahbarning bosh vazifalaridan biridir. Maktabgacha ta`lim to’g’risidagi Nizomda ham maktabgacha ta`lim tashkilotlarini boshqarish va kadrlar tayyorlash ishlarini amalga oshirish, rahbarning huquq doirasi kafolatlari belgilab berilgan. Maktabgacha ta`lim tashkiloti ustavida har bir bolalar muassasasi tomonidan qabul qilingan ustaviga binoan uslubchining ish jarayonida huquq va vazifalari aniqlab belgilab beriladi, ya`ni uslubchi, birinchidan, oliy yoki o’rta maxsus ma`lumotiga bo’lgan etakchi metodik jihatdan kuchli ma`naviy, siyosiy ongi, dunyoqarashi keng tadbirkor, kamida bitta xorijiy tilni biluvchi pedagoglardan tayinlanadi. Shuningdek, uslubchi quyidagilarni bilishi lozim: maktabgacha bolalar tashkilotidagi ta`lim - tarbiyaviy ishga metodik rahbarlikni amalga oshiradi; Dasturining bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, ta`lim - tarbiyaviy ishning to’g’ri uyushtirilishi uchun javobgar; ilg’or pedagogik tajribani o’rganadi, umumlashtiradi va tarqatadi, pedagogik kengashda ko’rib chiqish uchun zarur materiallarni tayyorlaydi; maktabgacha bolalar muassasasidagi metodik kabinetning ishini tashkil qiladi; bolalarnnng yoshlariga muvofiq pedagogik qo’llanmalar va o’yinchoqlarni tanlaydi; ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tashviqot qilish, turli guruh tarbiyachilari, shuningdek, maktabgacha bolalar tashkiloti va maktab ishida ketma ketlilikni ta`minlash bo’yicha ishni uyushtiradi.
Uslubchi oliy pedagogik ma`lumotga (maktabgacha ta`lim bo’limi) ega bo’lgan yoki o’rta pedagogik (maktabgacha bo’limi) ma`lumotiga va kamida 3 yil pedagogik stajiga ega bo’lgan eng yaxshi tarbiyachilardan tayinlanadi. O’z hamkasblarining hurmatini qozonishi va ularga o’z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlarida yordam berish uchun uslubchi qanday rahbarlik sifatlariga ega bo’lishi kerak? Uslubchi faqat yaxshi nazariy tayyorgarlikkagina emas, balki bilimlarni amalda qo’llash ko’nikmasiga ham ega bo’lishi zarur. Tajribali uslubchining tashabbuskorligi va ishga ijodiy yondoshishi: g’oyalarini umumlashtira bilish, maqsadga muvofiq ishlash, har bir tarbiyachining imkoniyat va qobiliyatlarini hisobga olishiga qarab farqlanadi. Uslubchi talablarni qo’yishda talabchan va qatiy bo’lishi kerak. Rahbarning o’ziga buysinuvchilar bilan muloqotning emotsional - irodaviy tomonini ifodolovchi bu sifatlar rahbarlik uslubining muhim xislatini, talabchanlikni hosil qiladi. Yuksak talabchanlikni sezgirlik, xayrixoxlik, odamlarga hurmat bilan birga olib borish zarur. Talabchanlik - bu qattiqqo’llik degan gap emas. Buyruqldar, qattiq tanbehlar, xayfsanlarning foydasidan ko’ra zarari ko’proq va bu odatda rahbarning kuchliligidan emas, balki zaifligidan dalolat beradi. Maktabgacha ta`lim tashkiloti uslubchisining ta`lim - tarbiyaviy faoliyatining samaradorligi uning obro’si ko’p jihatdan pedagoglar jamoaning jipslashganligiga, eng avvalo butun maktabgacha ta`lim tashkiloti rahbar yadrosida birlik va o’zaro tushunishning mavjudligiga bog’liq bo’ladi. Tarbiyachilarning aniq intizomi va ishda uyushqoqligini ta`minlash; jamoada jamoatchilik fikrini, tarbiyachilarning bir - birlarining kamchiliklariga tanqidiy munosabatini shakllantirish, mehnat faolligi va ijodiy ishlash ehtiyojini rag’batlantirish; qabul qilingan qarorlar echimini ta`minlash kabi ijtimoiy - psixologik masalalarini hal qilish uslubchi uchun birmuncha murakkablik qiladi. Har bir yosh mutaxassis ishini endi boshlayotgan yosh tarbiyachi maslahatlar olib turishi uchun unga tajribaliroq murabbiy va obro’liroq tarbiyachini biriktirish lozim. Yosh mutaxassisning kasb mahoratini egallab olishi osonlik bilan bo’lmaydi. Mana shuning uchun ham yosh pedagog ishining ilg’or metodlari va usullarini egallashga, o’z bilimlarini doimo to’ldirib borishga, erishilganlar bilan cheklanmay, tarbiya asoslarini egallash ishtiyokini singdirishga yo’llash uslubchining vazifasi hisoblanadi. Uslubchining doimiy hujjatlari qatoriga guruhlardagi ta`lim - tarbiyaviy va sog’lomlashtirish ishlarini nazorat qilish daftari (jurnali) ham kiradi. Unda uslubchi o’zining guruhlarda bolalarning o’quv, o’yin, mehnat faoliyatlarini o’rganishga doir ishini; tarbiyachilar ishining sifatini; bolalarning dasto’rining turli bo’limlari bo’yicha egallagan bilim, ko’nikma va malakalarining tahlili; bolalarning xulq - atvor madaniyati, ma`naviy- irodaviy sifatlarini, jamoada yashash ko’nikmalarini egallaganlik darajalari va shu kabilarni aks ettiradi. Uslubchi tarbiyachilar ishidagi ijobiy jarayonlarni va kamchiliklarni qayd etadi, ularning qiyinchiliklari va muvaffaqiyatsizliklari sabablarini tahlil qiladi hamda ishni yaxshilashning aniq yo’llarini ko’rsatadi. Maktabgacha ta`lim tashkiloti tarbiyachi – uslubiyotchisi lavozimining malaka tavsiflari Maktabgacha ta`lim tashkiloti tarbiyachi – uslubiyotchisi lavozimining majburiyatlariga quyidagilar kiradi: a) maktabgacha ta`lim tashkiloti jamoasi o’quv - tarbiyaviy faoliyatiga metodik uslubchilik qiladi, barcha yosh guruxlarida bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturlarining bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, bevosita bolalar bilan ishlovchi tarbiyachilarga va tibbiy xamshiralarga zarur metodik yordam ko’rsatadi. b) maktabgacha ta`lim tashkilotida metodik kabinet ishini tashkil qiladi, bolalarni tarbiyalash va o’qitish bo’yicha yo’riqnoma - metodik materiallarni umumlashtiradi, ilg’or tarbiyani o’rganadi va umumlashtiradi, tarbiyachilar va tibbiy xamshiralar orasida tajriba almashish ishlarini tashkil qiladi tarbiyachilar uchun ularga amaliy yordam berish maqsadida maslahatlar o’tkazadi; v) bolalar tarbiyachisining dolzarb masalalarini pedagogik kengashning muhokamasiga qo’yadi, pedagogik kengashlarga materiallar tayyorlash va unda tarbiyachilarning faol ishtirokini ta`minlaydi, qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qiladi, ota - onalar orasida pedagogik bilimlarning tashviqoti bo’yicha, maktabgacha ta`lim tashkilotlari va maktablardagi turli yosh guruxlari bo’yicha tarbiyachilar ishida izchillikni ta`minlash bo’yicha ishni tashkil qiladi. Maktabgacha ta`lim taskiloti tarbiyachi - uslubiyotchisi quyidagilarni bilishi kerak: a) “Ta`lim to’g’risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi qonunlarini, maktabgacha ta`limga qo’yilgan davlat talablarining mazmunini, xukumatning tegishli qarorlari, Xalq ta`limi vazirligining buyruqlari, farmoyishlari, buyruqnomalari, metodik va me`yoriy xujjatlarini, bolalarni maktab ta`limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasini; b) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini, maktabgacha ta`limga davlat talablarini nazorat qilish shakllari va metodlarini, bolalar hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish qoidalarini; v) pedagogik fan va aialiyotda ishlab chiqilgan me`yoriy - metodik xujjatlarni, o’quv va tarbiya jarayonida o’qitish texnikaviy vositalardan foydalanish amaliyotini. Maktabgacha ta`lim tashkiloti tarbiyachi - uslubiyotchisi lavozimiga quyidagi malaka talalari qo’yiladi: a) Oliy yoki o’rta maxsus pedagogik (maktabgacha) ma`lumot; b) uch yildan kam bo’lmagan pedagogik ish staji.
3. Uslubchining liderlik va boshqaruv jihatlari Uslubchi jamoani boshqarishda o’zi shaxsiy namuna bo’lishi lozim, ya`ni u barcha ishlarni oldida, boshida bo’lib etakchilik qiladi. Umuman olganda ko’p adabiyotlarda «lider» so’zini «yetakchi» atamasi bilan almashtirish hollari ko’p uchraydi. O’ylashimizcha, «yetakchi» atamasi «lider»ga xos bo’lgan psixologik tavsifni to’la ifodalay olmaydi. «Etakchi» so’zi guruhga munosabat sifatida, uning a`zolariga ta`sir o’tkazuvchi va maqsadga etaklovchi shaxsga nisbatan ishlatiladi. Etakchilik guruh tarkibini, undagi munosabatlar tizimini tahlil etish orqali aniqlanadigan shaxs holatidir. Lekin liderga xos bo’lgan fazilatni ifodalovchi yana qator jihatlar borki, ularni munosabatlar tizimi doirasidagina tahlil etolmaymiz. Bunday talqinda liderga xos bo’lgan asosiy jihatlardan yana biri – shaxsning vaziyatga muvofiq ravishda harakat qilish qobiliyatini hisobga olish zarurati tug’iladi. Biron - bir muammoli vaziyatda paydo bo’lgan qiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, topqirlik va mohirlik liderga xos fazilatlardir. Muammoni echish bilan bog’liq qiyin vaziyatda lider boshqalarga nisbatan o’zining ilg’orligi, peshqadamligi bilan ajralib turadi. Fikrimizcha, o’zbek tilida aynan shu ikki ibora - «peshqadam» va «yetakchi» so’zlari majmuasi lider mohiyatini to’la ifodalashi mumkin. Nazarimizda, «YEtakchi» so’zi shaxsning guruhni etaklashga, boshchilik qilishga bo’lgan ishtiyoqi mavjudligidan kelib chiqadi. «Peshqadam» iborasi esa ma`lum fazilatlarga ega bo’lgan shaxs ketidan guruhning ergashishini, jamoaning o’z ixtiyoriga ko’ra o’zi ishongan odam borayotgan yo’lni tanlashini anglatadi. Aynan shu xolat «lider» iborasiga nisbatan ham ishlatilishi zarur. Liderning bu xususiyati uning hissiy jozibadorligida, o’zgalarni o’ziga jalb etish fazilatida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, «lider» so’zini faqat «etakchi» atamasi bilan almashtirish liderlik holatining psixologik talqinini tor doiraga kiritib qo’yadi. Ushbu mulohazadan kelib chiqqan holda qo’llanmamiz matnida «lider» so’zidan foydalanishni ma`qul deb hisoblaymiz. Bundan tashqari, «lider» so’zidagi izohiy ma`noni anglab olish o’zbek kitobxoni uchun tanish holdir. Liderlik va rahbarlik. Mehnat jamoasidagi har bir xodim guruhda o’zining mavqeiga ega. Bu mavqe rasmiy yoki norasmiy tarzda qo’lga kiritilgan bo’lishi mumkin. Rasmiy mavqe xodimning mansab pog’onasidagi o’rni va uning lavozimidan kelib chiquvchi vakolatlari bilan ifodalanadi. Har qanday xodim o’z hamkasabalari bilan o’zaro munosabatda bo’lar ekan, turli omillar ta`sirida bu munosabatlar hissiy rang ola boshlaydi. Hissiyotga asoslangan munosabatlar ikki ko’rinishda - yoqtirish (simpatiya) va yoqtirmaslik (antipatiya) sifatida shakllanadi. Shunday xodimlar ham borki, ular o’zining ma`lum xislatlari bilan jamoaning ko’pchilik a`zolarida simpatiya uyg’ota oladilar va ular guruhning norasmiy tizimida yuqori mavqeni egallaydilar. Psixologik talqin bo’yicha, jamoaning rasmiy tizimida yuqori mavqeni egallovchi xodim rahbar bo’lib hisoblansa, norasmiy tizimda yuqori mavqeni egallovchi shaxs esa – liderdir. Liderlik holati, odatda, guruhning norasmiy munosabatlar tizimida amalga oshadi. Biron-bir shaxsning lider darajasida tan olinishi unga hissiy yaqinlikni, uning ish bilan bog’liq bo’lgan qator fazilatlarini yuqori baholashni va ushbu shaxsning guruh manfaatlariga e`tiborliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma a`zolari tomonidan tan olingan shaxs. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati - guruh manfaatini har narsadan ustun qo’yish, doimo guruh oldiga qo’yilgan vazifani echishga sidqidildan kirishish va bu jarayonda jamoani safarbar eta olishidir. Mehnat jamoasidagi lider avvalambor o’zining ishchanlik xususiyatlari bilan farqlanib turadi, chunki, u aynan mehnat faoliyati tufayli boshqalardan ajralib ko’zga tashlana boshlaydi. Bundan tashqari, lider, guruh manfaatini himoya etar ekan, kezi kelganda rasmiy munosabatlar tizimiga va rasmiy doiralar manfaatiga ham zid chiqa oladi. Natijada, jamoada rasmiy rahbar va norasmiy lider o’rtasida ziddiyat paydo bo’lishi mumkin. Korxona manfaatidan kelib chiqsak, jamoadagi rasmiy rahbar va norasmiy tizimda shakllanuvchi lider bir shaxs orqali ifodalanishi eng maqbul holdir. Zamonaviy psixologiya fani, o’z yutuqlari orqali, liderga xos fazilatlar tabiati va unga erishish yo’l-yo’riqlari haqida etarlicha ma`lumot bera oladi. Shu munosabat bilan liderga xos bo’lgan jihatlarni uch toifaga kiritishimiz mumkin: 1) jamoa manfaatlariga yo’nalganliq 2) kasbiy mohirlik, har qanday muammoli vaziyatda qiyinchilikni o’z bo’yniga olish va ishni oxirigacha hal etishda tashabbuskor bo’lish; 3) emotsional, hissiy jalb etuvchanlik xislatlari. YUqorida sanab o’tilgan xislatlar majmuasining ketma-ketligi ham o’z mantiqiga ega. Tadqiqotlar orqali aniqlanishicha, hissiy jalb etuvchanlik odatda lider shaxsda juda yorqin ko’zga tashlanishi shart emas ekan. Shaxsda bu ko’rsatkichning o’rta me`yorda mavjudligi, uni liderlik darajasida tan olinishi uchun etarlidir. Lekin insonga xos hissiy jozibadorlik ko’rsatkichi pastligi ish yuzasidan o’tadigan muloqot va muzokaralarga salbiy ta`sir etishi mumkin. Rahbarning muloqot sirlarini yaxshi bilishi orqali atrofdagilarda o’zi haqida ijobiy taassurot uyg’ota olishi ushbu ko’rsatkichni oshirishdagi asosiy vositadir . Rahbarlik tayinlanuvchi lavozimdir, liderlik esa hamfikrlar tomonidan ko’tarilgan shaxs mavqeidir. Agar rahbar va lider o’rtasidagi farqga e`tibor beradigan bo’lsak, ko’pgina jihatlarni sanab o’tishimiz mumkin. Masalan, rahbar xodimlarga ega bo’lsa, liderning hamfikr tarafdoshlari mavjud, rahbar tayinlansa, lider jamoa a`zolari orasidan ajralib chiqadi, rahbar o’z hokimiyatiga asoslansa, lider esa obro’siga tayanadi. Rahbar o’z majburiyati bo’yicha tashkilot manfaatini birinchi o’ringa qo’yadi va shu xususiyat unga rasmiy tus berib, jamoa oldida liderga nisbatan uni bir muncha «zaif» holatga qo’yadi. Hayotda ko’pgina jamoalar uchraydiki, ularda rasmiy rahbar va lider alohida shaxslardan iboratdir. Bunday jamoa hayotidagi ko’p vaziyatlarda guruh a`zolari rahbardan ko’ra norasmiy lider tomonida bo’lishlari ehtimoli kuzatiladi. Jamoadagi rasmiy rahbar va norasmiy liderning o’zaro munosabati doimo qiyin masalalar doirasiga kiradi. Bunday vaziyatda odatda ko’pchilik rahbarlar liderni siqib chiqarishga, undan qutulishga intilishlari kuzatilsa, boshqa bir rahbar bu liderdan foydalanishga, uni guruh maqsadiga tezroq erishish yo’liga safarbar etishi mumkin. Rahbarning lider bilan o’zaro til topishi, hamfikr bo’la olishi albatta bo’lajak muvaffaqiyatlar garovidir. Buning uchun rahbardan ham topqirlik, sabr-toqat va o’z shaxsiy manfaatidan ustun tura olish qobiliyati ko’tiladi. Rasmiy rahbar va guruh lideri turli shaxslardan iborat bo’lsa, ular o’rtasidagi kelishmovchilik ko’pgina xodimlar tomonidan ijtimoiy adolatning buzilishi sifatida idrok etiladi. Lider bilan munosabatni rivojlantirish esa aksincha, guruhdagi kuchlarni tan olish, oqillik yo’lini tanlash deb baholanadi. Rahbar sezgir shaxs sifatida nafaqat liderga, balki bunday xislatga ega bo’lgan har bir guruh a`zosiga alohida diqqat ajrata olishi lozim. Alohida olingan lider bilan mavjud munosabatni rivojlantirish orqali guruhning boshqa a`zolari bilan o’zaro ijobiy hislarni shakllantirish imkoniyati tug’iladi. SHu ma`noda tahlil etilganda, guruhda norasmiy liderning mavjudligi rasmiy rahbar uchun guruh a`zolari bilan iliq munosabatni qurishdagi qo’shimcha ko’prikdir. Lekin hayotda hamma narsa ham o’ylanganday silliq ketavermaydi va rasmiy rahbar bilan norasmiy lider manfaatining zidligi, rahbarning iltifotli qadamiga qaramay norasmiy liderning qaysarligi to’qnash kelishi mumkin. Bu esa jamoadagi nizo bilan ifodalanadi va bunday hollarni hal etish yo’l-yo’riqlari haqida jamoadagi nizolar mavzusida batafsil gapirib o’tiladi. Liderga xos bo’lgan fazilatlarni shakllantirish bo’yicha psixologiya faniqa qator amaliy tadbirlar mavjud bo’lib, bu xil dasturlar interfaol ta`lim uslubiga asoslangan amaliy mashg’ulotlarda o’z aksini topadi. SHaxsning liderlik jihatlarini rivojlantiruvchi psixologik tadbirlarning metodologik asoslari bir muncha bahsli bo’lib, bu mavzuning puxta ishlab chiqilishi ushbu mashg’ulotlardan olinajak natija samarasini belgilaydi. YAqin paytgacha psixologiya faniqa shaxsning liderlik xislatlarini shakllantirish bo’yicha «Xislatlar nazariyasi» degan ta`limot etakchi bo’lib kelgan. Bu ta`limotga binoan liderlikni ifodalovchi bir necha xislatlar mavjud va ushbu xislatlar majmuasi shaxsning o’zgalarga ta`sir etish qobiliyatini belgilaydi. Ammo, aniqlanishicha, xislatlarning shunchaki majmuasi shaxsni lider darajasiga ko’tara olmaydi va bu xislatlar soni bir necha o’ntalikdan iborat bo’lishi mumkin. Bu xislatlarni shakllantirish, ularni shaxs tuzilmasidagi boshqa tarkibiy jihatlar bilan muvofiqlashtirish va insonning ichki mazmun-mohiyatiga aylantirish o’ta murakkab masaladir. Ko’p yillik psixologik tadbirlar bunday yo’lning kammahsul ekanligini ko’rsatdi. SHaxsning liderlik imkoniyatini rivojlantirishning zamonaviy yondoshuvlaridan biri, insonda shakllangan qobiliyatga suyanishni va shu qobiliyatni imkon bergan vaziyatda namoyon etilishini taqozo etadi. Bunday yondoshuv «situativ liderlik» deb atalib, unda lider deb, tan olingan shaxsning umumiy maqsadga erishish yo’lida muammoli vaziyatda o’z qobiliyatini namoyon eta olishi tushuniladi. Bu nazariyaga binoan guruh doimo bir necha liderga ega bo’lishi mumkin va kezi kelganda har bir jamoa a`zosi muammoli vaziyatni hal etish borasida o’z qobiliyat va imkoniyatini namoyish eta oladi. Fikrimizcha, samarali foliyat olib boruvchi rahbar o’z jamoasida aynan shunday muhitni yaratishi kerakki, har bir xodim zarur vaziyatda o’z imkoniyatini ishga solish orqali muammoli vaziyatni hal etishda qatnashishi va boshqaruv jarayonida ishtirok etayotganini his qila olsin. Buning uchun jamoa, har qanday vaziyatni hal etishda chuqur mas`uliyat his etuvchi va o’z ishining ustalari bo’lgan professional xodimlarga ega bo’lishi lozim. Shu bilan birga, guruhda doimo shunday xodimlar topiladiki, ular paydo bo’luvchi ko’pgina muammoli vaziyatlarni hal eta oluvchi universal qobiliyatga ega. Shu nuqtai nazardan qaraganda, liderlik ko’p jihatdan shaxs tug’ma qobiliyalarining etarli darajada shakllanganligi bilan xarakterlanadi. Yuqorida aytganimizdek, liderliknning asosiy jihatlaridan biri – guruh manfaati haqida g’amxo’rlikdir. Shuning uchun ham liderlik ta`rifidagi asosiy ma`no kasb etuvchi tomonlar bu – shaxsning ushbu vaziyatni muvaffaqiyatli hal eta olish qobiliyati va guruh manfaati yo’lidagi jonbozligi deb tushunilishi mumkin. Shaxsning liderlik imkoniyatini namoyon ettiruvchi yana bir asosiy tomon – jamoaning talab va istagiga mos kela olishidir. Turli mehnat jamoalari o’z mas`uliyat darajasidan kelib chiqqan holda turlicha istaklarni namoyon etadi va hatto, ba`zida jamiyat manfaatiga to’la mos kelmaslik hollari ham kuzatiladi. Bunday jamoalarda esa, tabiiyki destruktiv, ya`ni buzg’unchi xulqqa mos keluvchi liderlar ajralib chiqadi va ular guruhning yashirin motivlarini namoyon etuvchi o’ziga xos kuchga aylanadi. Lider va rasmiy rahbarning turli shaxslardan iboratligi va ular o’rtasidagi ziddiyat haqida yuqorida to’xtalib o’tdik. Shunday holat ham yuz beradiki, tashkilot manfaatiga zid yo’l tutgan lider atrofida o’zi kabi hamtovoqlarni to’plashi va o’zining og’uvchi xulqi bilan nafaqat tashkilot maqsadi, balki rahbarning obro’siga ham putur etkazadi. Bunday liderni darhol ishdan bo’shatish lozim, degan an`anaviy fikr bir qaraganda to’g’ri bo’lsa-da, lekin ushbu vaziyatdan tarbiyaviy maqsadlarda foydalanish rahbarning mohir tashkilotchiligidan dalolat beradi. Rahbar o’z tashkilotidagi mavjud imkoniyatlarni qo’llagan holda norasmiy liderni nafaqat guruhdan ajratishi, balki unga ma`qul keluvchi va uning qobiliyatlariga mos keluvchi vazifalarni ham topib berishi mumkin. Umuman olganda, rahbar uning manfaatlariga zid bo’lgan har qanday kuchni o’z tomoniga og’dira olishi uning obro’siga obro’ qo’shuvchi va jamoa oldida uning nufuzini yanada oshiruvchi eng samarali imkoniyatdir. 1.4. Liderlikka oid nazariyalarning paydo bo’lishi. Liderlik hodisasi to’g’risida gap ketar ekan, liderlik nazariyalari haqida ham qisqacha to’xtalib o’tish o’rinli-dir. Hozirgi kunga qadar boshqaruv psixologiyasi faniqa liderlik to’g’risida asosan uchta nazariya mavjud. Birinchisi – “liderlik sifatlari nazariyasi”dir yoki xarizmatik nazariya. Uning mohiyati shuki, hamma ham lider bo’la olmaydi, ayrim shaxslarda shunday sifatlar yig’indisi tug’ma mavjud bo’lib, bu sifatlar majmui uning guruhda lider bo’lishini ta`minlaydi. Masalan 1940 yilda amerikalik K.Berd 79 sifatdan iborat bo’lgan liderlik qirralari ro’yxatini tuzdi. Bu ro’yxatda, jumladan, tashabbuskorlik, muloqotga kirisha olish, yumor hissi, o’ziga ishonch, tez va aniq qarorlar qabul qila olish, tashkilotchilik kabi sifatlar bor edi. Lekin bu nazariyaning xatoligi shunda ediki, birinchidan, u yuqoridagi sifatlar qanday qilib namoyon bo’ladi-yu, qanday shakllanishi tushuntirib bera olmadi, ikkinchidan, so’roqlar mobaynida birorta sifat ham mutlaq ko’p marta qayd etilmadi. Tadqiqot nihoyasida o’sha boshida taklif etilgan sifatlarning atigi 5% igina aksariyat respondentlar javobida qayd etildi. Bu liderlik modelini yaratish oson emasligi to’g’risida xulosaga kelishni taqozo etdi. Ikkinchi nazariya – liderlikning vaziyatga bog’liqligi nazariyasidir. Bu erdagi asosiy g’oya – lider vaziyatning mahsuli degan g’oyadir. Har bir ohamda liderlik sifatlari bor, lekin ba`zi vaziyatlar ayrim shaxslarning o’zlarini ko’rsatishlari, lider bo’lishlari uchun qulay muhit bo’lib xizmat qiladi. Yuqoridagi ikki nazariyani tanqid qilish natijasida paydo bo’lgan uchinchi nazariya – liderlikning sintetik nazariyasidir. Bu nazariya lider guruhiy munosabatlarning bevosita mahsuli, deb hisoblaydi hamda uning ro’yobga chiqishida guruhning birlamchi rolini ilgari suradi. Oxirgi yillarda ko’plab olimlar, jumladan, psixologlar M.G.Davletshin, E.G’ozieva, M.Vohidov, Z.R.Qodirova, R.I.Sunnatova, M.Sh.Rasulovalarning faoliyat kontseptsiyasiga tayangan holda, liderlikni faoliyat mahsuli, guruhning ushbu faoliyatga munosabati va guruhda qabul qilingan me`yorlar hamda ijtimoiy kutilmalarga kim ko’proq darajada javob berishiga qarab liderni aniqlash mumkin, deb hisoblashmoqda. Bundan tashqari, ijtimoiy kutilmalar nazariyasi hozirda ko’pchilik tomonidan ma`qul yondashishlardan biri deb qabul qilinmoqda. Shuni alohida ta`kidlash joizki, butun dunyoda ishlab chiqarish va uni boshqarish borasida modernizatsiya siyosatining tan olinishi, barcha davlatlarning o’ziga xos demokratiya tamoyillari asosida jamiyatni, xususan, mehnat jamoalarini boshqarish siyosatiga o’tishi munosabati bilan boshqaruv masalalariga ham munosabat o’zgardi. Jumladan, mustaqil O’zbekistonda ham erkin fuqarolik jamiyati qurish tamoyillarining yangidan belgilanganligi, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan barcha jabhalarda, xususan, ijtimoiy sohalarda insonparvarlik siyosatining keng singdirilishi munosabati bilan rahbar va lider shaxslarga nisbatan ijtimoiy fikrda ham muayyan o’zgarishlar ro’y berdi. Bugun O’zbekiston sharoitida bunyodkorlik sifatlariga ega bo’lgan, o’z oilasi, mahallasi, shaxsan o’zi va jamiyat mafnaatini o’ylab mehnat qilayotgan fuqaro jamiyat tomonidan ijtimoiy himoyada bo’lib, uning faoliyatini muvofiqlashtirish, unga etarli darajada ish sharoitlarini yaratishga mas`ul bo’lgan rahbar, eng avvalo, unga g’amxo’r bir inson sifatida qarashi, mehnatdan manfaatdorlik psixologiyasini uning ongiga singdira bilishi shart. Xalqqa yaqin bo’lib, uning dardi bilan yashash, har bir ishning istiqbolini yaqqol tasavvur qila olish – zamonaviy rahbar-liderga xos fazilatlardir. Zamonaviy psixologiya fani tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, boshqaruvda, ayniqsa, uning uslublarini tanlashda sintetik tanlovning bo’lishi ko’proq ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YHATI
1.O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha TAlim vazirining 255-sonli buyrug'i. 2021-yil 30-dekabr
2. Sodiqova SH.A. ''Maktabgacha pedagogika '' '' Tafakkur chashmalari'' T,. 2013-yil
3. Kayumova N.M ''Maktabgacha pedagogika '' TDPU'' nashriyoti T; 2013YIL
4.Mirziyoyev.SH.M ''Qonun ustuvorligi va inson manfatlarini ta'minlash -yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi'' mavzusidagi O'zbekiston Respublikasi qabul qilinganligining 24-yilliga bag'ishlangan tantabali marosimdagi maruzasi -T: ''O'zbekiston ''2017-48b
5. Mirziyoyev SH.M Tanqidiy tahlil , qa'tiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. -T ''O'ZBEKISTON ''-2017-102 B
6. SH.M.Mirziyoyevning ''2017- 2021 -yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to'g'risida''gi qarori T; 2016-yil 29-dekabr
|
| |
