ÁMELIY SHINIǴIW
TEMA : QORǴAWDIN KRIPTOGRAFIK USILLARINAN PAYDALANIW
ISTEN MAQSET: Tarmaq qawipsizligi Operatsion sistemanıń qorǵaw múmkinshiliklerinen
paydalanıw Sistema islewine tásir etiwshi kiber hújimler. Commodo, FirewallPro, Avast Internet
Security Kerio tarmaqlararo ekran programmalarınan paydalanıw
METODIKALIQ KORSETPELER
Kriptografiya informaciyanı qorǵaw usıllarınan biri esaplanadı. Kriptografiya informaciya
(maǵlıwmatlar ) ni ózgertiw principlerı, quralları hám usılların izertlew etedi.
Bunnan maqset
informaciya mazmunınan ruxsat etilmegen paydalanıwdan qáwipsizliklew jáne onı buzıwdı jónge
salıw qılıw. Kriptografiya maǵlıwmatlardı baylanıs kanalları arqalı uzatıwda yamasa saqlawda
konfedensiallikni yamasa haqıyqıylıqtı támiyinlew usılları menen shuǵıllanadı. Usınıń
menen
birge kriptografiya maǵlıwmatlardı xabarlı bolmaǵan shaxslar ushın tushuna almaytuǵın qılıw
maqsetinde ózgertiw usılı ham bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar qawipsizligi sistemasınıń zárúrli
strukturalıq bólegi. Onıń mánisi maǵlıwmatlardı uzatıwdan aldın mánisiz belgiler yamasa signallar
jıynamasına aylandırıw hám maǵlıwmatlardı alıwshı qabıl etip alǵannan keyin, olardı dáslepki
formasına qayta qayta tiklew bolıp tabıladı.
Kriptografiya: tiykarǵı túsinikleri hám qısqasha tariyxı.
Insaniyat informaciyanı qorǵaw mashqalası menen jazıw payda bolǵandan berli shuǵıllanadı. Bul
mashqala áskeriy hám diplomatik maǵlıwmatlardı jasırınsha uzatıw zárúrshiliginen kelip shıqqan.
Mısalı, áyyemgi spartalilar áskeriy maǵlıwmatlardı shifrlasqan. Kitaylıqlar tárepinen ápiwayı
jazıwdı ierogriflar kórinisinde súwretlewleri onı shet ellerden jasırıw imkaniyatın bergen.
«Kriptografiya» termini grek tilinen awdarma etilgende «yashirish, jazıwdı jasırıp qoyıw»
mánisin ańlatadı. Termindiń mánisi kriptografiya kerekli maǵlıwmattı jasırın saqlaw hám qorǵaw
maqsetinde ko'llanishini ańlatadı. Kriptografiya informaciyanı qorǵaw quralı, sol sebepli ol
informaciya qawipsizligin támiyinlewdiń bir tarmaǵı esaplanadı.
Kriptologiyaning (kripto - jasırın, logiya - pán, bilim) rawajlanıwın ush basqıshqa ajıratıw
múmkin. Birinshi basqısh - kriptologiyani pán retinden tán alıw etilmegen dáwiri, tar sheńber degi
qızıǵıwshılarǵa tán iskerlik túri bolǵan. Ekinshi basqısh 1949 jıldan baslanıp, K. SHenonning
«Mahfiy sistemalarda baylanıs teoriyası» atlı qollanbanıń baspadan shıǵarılıwı menen baylanısadı.
Bul qollanbada shifrlawdıń fundamental ilimiy izertlewi jáne onıń bekkemligi kórsetip berilgen.
Bul kitaptıń baspadan shıǵarılıwı kriptologiya ámeliy matematikanıń strukturalıq bólegi retinde
qáliplesiwine tiykar boldı. hám, aqır-aqıbetde 3-basqısh 1976 jılda Ol. Diffi hám M. Xellman
tárepinen «Kriptografiyaning jańa baǵdarları» atlı miynettiń baspadan shıǵarılıwı menen
belgilenedi. Kriptologiya eki jónelisten: kriptografiya hám kriptoanalizden ibarat.
Kriptoanaliz
kriptografiyaga teris bolıp, ol jaǵdayda giltni bilmasdan turıp informaciyanı deshifrlash ámelge
asıriladı.
Ápiwayı shifrlar hám olardıń ózgeshelikleri.
Dástúriy (klassik) shifrlaw usıllarına orınlarındı almastırıw shifrları, ápiwayı hám quramalı
almastırıw shifrları hám olardıń kombinatsiyaları hám modifikatsiyaları kiredi. Atap ótiw kerek,
orınlarındı almastırıw shifrları hám almastırıw shifrlarınıń kombinatsiyaları ámeliyatda
qollanilayotgan hár túrlı túrdegi simmetrik shifrlardı quraydı.
Orınlarındı almastırıw shifrlarında shifrlanatuǵın teksttiń háripleri sol tekst blokı ishinde málim
qaǵıydalar boyınsha orın almastırıladı. Orınlarındı almastırıw shifrları eń ápiwayı hám eń áyyemgi
esaplanadı.
Shifrlaytuǵın kesteler. Tikleniw (XIv ásir aqırları ) dáwirdiń baslarında orınlarındı almastırıw
shifrlarında shifrlaytuǵın kestelerden paydalanılǵan. Shifrlaytuǵın kestelerdiń gilti retinde:
kesteniń ólshemi; orın almastırıwdı belgileytuǵın sóz yamasa gáp; keste dúzilisiniń ózgesheligi
bolǵan.
Gilt retinde kesteniń ólshemi beriliwi eń soda kesteli shifrlaw esaplanadı. Tómendegi tekst
berilgen bolsın :
OB'EKT BELGILANGAN JOYGA BORADI
Bul informaciya ústin boyınsha ketma - ket kestege kiritiledi:
Nátiyjede, 4 x7 ólshewli keste tashkil etiledi.
Endi shifrlanǵan tekst qatarlar boyınsha anıqlanadı, yaǵnıy ózimiz ushın 4 ten belgilerdi
ajıratıp jazamız.
OKLA NGRB TGNJ AA'B IGOB DEEL AYOI
Bul erda gilt retinde keste ólshewleri xızmet etedi. Tuwrısıda, uzatıwshı hám qabıl etiwshi
gilt keste ólshemi bolıwlıǵın óz-ara kelisip alıwları kerek. Deshifrlashda teris ámel atqarıladı.
Endi, gilt boyınsha ápiwayı ornın almastırıw shifrın kórip shıǵayıq. Bul usıl aldınǵısına
salıstırǵanda deshifrovka qılıw ushın talay quramalı bolıp tabıladı. Bul usılda keste ústinleri gilt
bóliwshi sóz, sóz dizbegi, gáp arqalı orın almastırıladı.
Mısal jol menende UCHRASHUv SOAT BESHDA
XIvA KINOTEATRIDA tekstin
TEGIRMON sózin gilt retinde qabıl etip, ornın almastırıw shifrın qollap shifrlaylik. Tekstte 32
hám giltda 8 háripler bar ekenligi ushın 8 x4 keste dúzemiz.
Endi gilt arqalı 8 x6 keste tuzib giltdagi háriplerdi alfavit boyınsha nomerlab shıǵamız.
Nomer boyınsha ústinler ózgertiriledi.
Qatar boyınsha 4 ten bloklarǵa bolıp, simvollar ketma- ketligidagi shifrlanǵan tekstti
alamız. Sonı itibarǵa alıw kerek, eger qatarda izbe-iz eki birdey hárip kelse, shep tárepden
kiyatırǵan hárip birinshi nomerlenedi, keyin bolsa ekinshisi nomerlenedi hám shifrlanǵan tekst
payda etinadi. Nátiyjede tómendegi shifrlanǵan tekst payda boladı :
