162
INTERFAOL METODLARNING TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDAGI
AHAMIYATI
Alibekov Davron Abdurakibovich
O‘zMU Jizzax filiali Oila psixologiyasi kafedrasi mudiri,falsafa doktori
(PhD)
alibekovdavron252@mail.com
Annotatsiya:Ushbu
maqolada
pedagogik
faoliyatda
interfaol
yondashuvning imkoniyatlari va interfaol metodlarning xususiyatlari xaqida
mulohazalar yuritilgan.
Kalit so‘zlar:yondashuv,pedagogik texnologiya,interfaol metodlar,ta’lim
Bugungi kunda jamiyatning turli sohalaridagi islohatlarning amalga
oshirilayotganligi kelajak avlod oldiga muhim vazifalar qo‘yadi. O‘zbekiston
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni, kadrlar tayyorlash milliy dasturi
va Vazirlar mahkamasining ta’limga oid qator qarorlaridan ko‘zlangan maqsad
bilimli, ijodkor, izlanuvchan, dunyoqarashi keng, jamiyat taraqqiyotiga xizmat
qiladigan yoshlarni yoshlarni tarbiyalashdan iboratdir. Bunday vazifalarni
to‘laqonli amalga oshirish uchun ta’lim sifatiga e’tibor qaratish lozim.
O‘zbekiston Respublikasidagi amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi
islohatlarning asosiy maqsadi – barkamol shaxs va malakali mutaxassislarni
tarbiyalashdan iboratdir.[1]
Ta’lim-tarbiyaning davlat va jamiyat uchun qadr-qimmatini oldindan
belgilovchi ijtimoiy negizlar muhimligiga qaramay, ular asosiy narsani ta’limning
shaxs bilan bog‘liq qadriyatlarni, ya’ni insonlarning o‘z bilimiga, uning darajasi va
sifatini oshirishga rag‘batlantiradigan munosabatlarini aks ettirishi lozim.
Ta’lim jarayonining sifati, tarkibidagi umumiy va xususiy jihatlarni,
ularning o‘zaro bir-birini to‘ldirishi, boyitib borishini ko‘rish muhimdir. Shu
nuqtai nazardan kelib chiqib, interfaol metodlarning ta’lim sifatini oshirishdagi
o‘rni va ahamiyatini asoslab o‘tish joizdir.
Avvalo interfaol tushunchasi nimani anglatishiga to‘xtalib o‘tamiz. Interfaol
metodlar – talabalarning o‘zaro muloqati va o‘zaro ta’siridagi dars jarayonini
amalga oshiruvchi usul – “Interaktiv” so‘zi inglizcha so‘zdan olingan bo‘lib,
“Interakt”, ya’ni inter – bu “o‘zaro”, akt – “harakat, ta’sir, faollik” ma’nolarini
bildiradi. Interfaol metodlar orqali tashkil etilgan darslar talabani ijodiy fikrlashga,
olingan axborotlarni faollikda hal etishga, masalalar yechimini topishga,
hamkorlikda ish yuritishga, fikrini yozma va og‘zaki ravishda bayon etishga
chorlaydi.[2]
Interfaolllik – o‘qituvchi va talaba muloqatlarida sodir bo‘ladi. Interfaol
metodlardan foydalanib dars o‘tishning bosh maqsadi ta’lim jarayoni uchun qulay
sharoit va vaziyatlar yaratish orqali talabaning ijodiy, faol, erkin fikrlashi uchun
muhit yaratib berishdan iboratdir. Ta’lim jarayonida interfaol metodlarni
qo‘llashda o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir. O‘qituvchi interfaol metodlarni
tanlashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
163
- o‘qitish usuli, o‘qitish faoliyati usulllari usullari bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lishiga;
- maqsadga erishishda o‘qituvchi va talaba hamkorligi o‘z aksini topishi
shart ekanligiga;
- talabalarning individual psixologik xususiyatiga;
- berilayotgan ma’lumotlarning izchilligiga va tizimligiga.
Hozirgi kunda keng qo‘llanilayotgan interfaol metodlar ta’lim sifatini
oshirishga xizmat qilmoqda. Bular: aqliy xujum, yalpi fikriy xujum, klaster,
qarorlar shajarasi, zig-zag, qora quti, 6X6X6, BBB, sinkveyn, charxpalak, venn
diogrammasi kabi metodlardir.
Ta’lim jarayonida ushbu metodlar qo‘llanilganda:
- muayyan nazariy bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga;
- vaqtdan unumli foydalanishiga;
- talabalarning erkin fikrlashi shakllanishiga;
- dars jarayonida har bir talabani faol ishtirok etishiga;
- o‘zgalar fikrini tinglay olishiga;
- o‘z fikrini himoya qila olishiga;
- bildirilgan fikrlarni umumlashtira olish ko‘nikmasi shakllanishiga olib
keladi.
Shunday qilib ta’lim jarayonida interfaol metodlarni qo‘llashda o‘qituvchi
ta’lim jarayonining boshqaruvchisi vazifasida bo‘lib, bunda boshqaruv maqsadi
ta’limning ob’ekti va sub’ekti sifatida talabaga yo‘naltiriladi. Demak, interfaol
metodlar ta’lim mazmuni, usul, shakl va vositalar asosida yuzaga keladi. Ushbu
jarayon kafolatlangan natijaga erishishga yo‘naltiriladi.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchilarda pedagogik faoliyatni interfaol metodlar
asosida tashkil etish malakasini shakllantirishda quyidagi tamoyillarga amal qilish
asosida erishiladi;
1. Ta’lim jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi yagona
maqsadning qaror topganligi.
2. Ta’lim jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish borasidagi
harakatning izchil, maqsadga muvofiq, tizimli va uzluksiz amalga
oshirilishi.
3. Ta’lim jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etishda mavjud shart-
sharoit hamda sub’ektiv yondashuvlarni inobatga olish.
4. Pedagogik mahoratni erkin namoyish etish.
5. Ta’limda nazariy va amaliy faoliyat birligi.
6. Ta’lim jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etishda xorijiy
tajribalarga tayanish.
Ta’lim jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish quyidagi omillar
asosida amalga oshiriladi:
1. Ob’ektiv omillar:
- ta’lim jarayoni uchun moddiy-texnik bazaning yaratilganligi;
- ta’lim jarayonida pedagogik monitoring tashkil etilganligi va uning
adabiyotlar bilan ta’minlanganligi;
164
2. Sub’ektiv omillar:
- ta’lim jarayonining o‘qituvchilarda interfaol metodlar mohiyatini
o‘rganishga nisbatan qiziqishning yuzaga kelganligi;
- ta’lim jarayonining o‘qituvchilarning interfaol metodlar mohiyatidan
xabardorligi;
- ta’lim jarayonining o‘qituvchilarning o‘z pedagogik faoliyatlarida interfaol
metodlarni qo‘llay olish mahoratiga ega ekanligi;
- o‘qituvchilarda ijodkorlik, izlanuvchanlik, talabalar o‘rtasida ko‘tarinki
kayfiyatni yarata olish sifatlarining mavjudligi;
- interfaol metodlar asosida pedagogik faoliyatni tashkil etayotgan
o‘qituvchilarni rag‘batlantirib borish.
O‘qituvchilarning pedagogik faoliyatini interfaol metodlar asosida tashkil
etish borasidagi mahoratlari darajasi quyidagi ko‘rsatkichlarga muvofiq
belgilanadi:
-
ta’lim jarayonida o‘qituvchilarning talabalar bilan muloqatini
muvaffaqiyatli tashkil etish, pedagogik faoliyatga nisbatan ijodiy
yondashuv, pedagogik vaziyatlarni baholay olish va ularga muvafiq xatti-
harakatni tashkil etish malakalari shakllanganligi;
-
pedagogik faoliyat mazmuni,sur’ati va samaradorligining yuqori
darajasi.[3]
Interfaol metodlar yana shunisi bilan ahamiyatliki, o‘qituvchi talabaning
fikrini hech qachon keskin rad etmaydi, faqatgina vaqti bilan to‘g‘ri xulosani aytib
ketadi. Natijada talaba xatosini o‘zi tushunib yetadi. Bu esa ularni tushkunlikka
tushish, fikrlashda tormozlanish kabi xatolarning oldini oladi. Interfaol metodlar
o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi o‘zaro hurmatga asoslanadi. O‘qituvchi qanday
bo‘lmasin talabaning fikrini tinglaydi va hurmat bilan qarashini bildiradi. Shu bilan
talabalarni bir-birlarini tinglashga o‘rgatadi. Qo‘shimchalar “sizning fikringizga
qo‘shilgan holda qo‘shimcha qilamiz”, “bizning ham ba’zi fikrlarimiz bor” kabi
so‘zlar orqali bildiriladi. Bunday tarzda tashkil etilgan darsda talaba o‘zini hurmat
qilayotganini sezadi. Bunday sharoitda hech qanday tayziqsiz erkin fikrlay
boshlaydi va uni ochiq bayon eta oladi. Shu bilan birgalikda u boshqalarni hurmat
qilishga o‘rganadi.
Intaerfaol metodlar talabalarda doimiy faollikni ta’minlaydi. Talabalar dars
davomida bo‘sh qolmaydilar, ular tegishli mavzuga oid biror muammo bilan band
bo‘ladilar. Natijada talabalar darsdan tashqari narsalar bilan shug‘ullanmaydi.
Interfaol metodlardan foydalanishda o‘qituvchi eng avvalo, darsning
texnologik loyihasini tuzib olish lozim. Darsni texnologik loyihalash uchun esa
o‘qituvchi interfaol metod strategiyalari va usullari bilan tanish bo‘lishi kerak.
O‘qitish usullariga esa quyida ko‘rsatilgan muayyan talablar qo‘yiladi:
- o‘quv materialini o‘rganishning o‘qituvchi tavsiya etgan yo‘li mustaqil
qarashlar, irodaviy xususiyatlari va hulqning shakllanishiga olib borishi kerak;
- o‘qitish metodining ilmiy asosi yaqqol va ariq bo‘lishi lozim. Shundagina
o‘qituvchi mazkur metod orqali qanday masalalar qo‘yilishi va hal qilinishi
mumkinligini ko‘ra oladi;
165
- o‘qitish metodining tushunarliligi talaba uchun qabul qilinishi va
qo‘llanilishi,
o‘quv
materialini
o‘rganishning
usuli
va
bilimlarni
o‘zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi zarur;
- o‘qitishning onglilik va faollik tamoyiliga jiddiy e’tibor qaratish kerak.
Har qanday metoddan biror maqsadga erishish ko‘zda tutiladi va shuning
uchun u qandaydir maqsad qo‘yishni, unga erishish bo‘yicha faoliyat usulini, ana
shu faoliyatni amalga oshirishda yordam beradigan vositalarni bilish taqozo etadi.
Har qanday faoliyat uning ob’ektini talab etadi. Nihoyat metod maqsadga olib
borishi kerak, aks holda, u qo‘yilgan maqsad yaroqsizligini yoki bu holatda uni
umuman noto‘g‘ri qo‘llanilganligini e’tirof etish lozim.
Ta’lim
jarayonida
zamonaviy
pedagogik
texnologiya
pedagogik
texnologiyalardan foydalanish, interfaol metodlarni qo‘llab dars o‘tish bugungi kun
ta’limining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Chunki, ta’lim jarayoniga
qo‘yilayotgan eng asosiy talablardan biri an’anaviylikdan ya’ni bir xillikdan
chekinib, har bir darsimizda har xil usullardan foydalanib o‘tishni taqozo etadi.
Dars jarayonida interfaol metodlardan foydalanish orqali talabalarga berilayotgan
ta’lim sifati yanada oshadi.
Interfaol metodlar o‘qituvchi – talaba hamda talabalarning o‘zaro
faoliyatida namoyon bo‘ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi o‘quv jarayoni
uchun eng qulay vaziyat yaratish orqali talabaning faol hamda erkin fikr yuritishiga
muhit yaratishdir. Interfaol metodlar asosida o‘tgan darsni tashkil etish shunday
kechadiki, ushbu jarayonda birorta talaba chetda qolmaydi, ya’ni bilgan, o‘ylagan
fikrlarini ochiq oydin bildirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Ta’lim jarayonini interfaol metodlar orqali tashkil etishda quyidagi o‘qitish
muhiti yaratiladi:
- o‘qituvchi va talaba o‘rtasida sog‘lom muhit yaratiladi;
- talabalar o‘qish va tadqiqot ishlarida bir-biriga ko‘maklashadi;
- o‘quv materiallariga ega bo‘ladi;
- ijodkorlikka rag‘bat beriladi;
- fikrlarni almashishga va mulohaza qilio‘ga imkon yaratiladi;
- nutqiy rivojlanish rag‘batlantiriladi;
- ma’lumotlarni mustaqil olish ko‘nikmalari shakllanadi.
Hozirda ta’lim jarayonida talabalarni bilim olishlari bilan birgalikda ularni
erkin va mustaqil fikrlashga o‘rgatish talab qilinmoqda. Zero mustaqil fikrga ega
bo‘lgan yoshlar vatanni sevadi, ona tabiatga ongli munosabatda bo‘ladi, kelajakka
umid bilan qaraydi. Ushbu fazilatlarni talabalarda tarkib toptirishda interfaol
metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayonini tashkil
qilishda o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi ta’limiy va tarbiyaviy ishlarni
shakllantirish ko‘nikmasi shuningdek, ijodiy qobiliyatlarni hosil qilishda
treninglardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
| 