Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti Farg‘ona filiali




Download 0,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/2
Sana15.01.2024
Hajmi0,58 Mb.
#138016
  1   2
Bog'liq
ELEKTRON 1



Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
 
Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti 
Farg‘ona filiali 
“Dasturiy injiniringi” 850-22 guruh talabasi 
 
Elektronika va sxemalar fanidan 
Elektronika fani haqida tushuncha. Fan tarixi. 
Fanning xalq xo‘jaligidagi roli mavzusida 
tayyorlagan
 
Sodiqov Kamroning


FAN HAQIDA TUSHUNCHA. FAN TARIXI. FANNING XALQ 
XO‘JALIGIDAGI ROLI.
Elektronika — fan va texnika sohasi bo'lib, axborot uzatish, qabul qilish, 
qayta ishlash va saqlash uchun ishlatiladigan elektron qurilmalar, asboblar hamda 
sxemalar ustida ishlash va yaratish usullarini o‘rganish bilan bir qatorda ishlab 
chiqish bilan ham shug'ullanadi. Elektronika elektromagnit 
maydon nazariyasi
, kvant 
mexanikasi, qattiq jism tuzilishi nazariyasi va elektr o'tkazuvchanlik hodisalari 
kabi fizik bilimlarga asoslanadi. 
Elektronika rivojlanishi elektron asboblar texnologiyasining takomillashuvi 
bilan chambarchas bog'liq bo‘lib, hozirgi kungacha to‘rt bosqichni bosib o‘tdi: 
Birinchi 
bosqich 
asboblari: 
rezistorlar, 
induktiv 
g'altaklar, 
magnitlar, 
kondensatorlar, elektromexanik asboblar (qayta ulagichlar, rele va shunga 
o‘xshash) passiv elementlardan iborat edi. 
Ikkinchi bosqich Li de Forest tomonidan 1906-yilda triod lampasining ixtiro 
qilinishidan boshlandi. Triod elektr signallarni o'zgartiruvchi 
va eng muhimi
, quvvat 
kuchaytiruvchi birinchi aktiv elektron asbob bo’ldi. Elektron lampalar yordamida 
kuchsiz signallarni kuchaytirish imkoniyati hisobiga radio, telefon so‘zlashuvlarni, 
keyinchalik esa, tasvirlarni ham uzoq masofalarga uzatish imkoniyati 
(televideniye) paydo bo‘ldi. Bu davrning elektron asboblari passiv elementlar bilan 
birga 
aktiv 
elementlar 
— 
elektron 
lampalardan 
iborat 
edi. 
Uchinchi bosqich Dj. Bardin, V. Bratteyn va V. Shoklilar tomonidan 1948-yilda 
elektronikaning asosiy aktiv elementi bo'lgan bipolyar tranzistorning ixtiro etilishi 
bilan boshlandi. Bu ixtiroga Nobel mukofoti berildi. Tranzistor elektron lampaning 
barcha vazifalarini bajarishi bilan birga uning: past ishonchlilik, ko‘p energiya 
sarflash, katta 
o‘lchamlari kabi asosiy kamchiliklaridan 
xoli 
edi. 
To’rtinchi bosqich integral mikrosxemalar (IMS) asosida elektron qurilma hamda 
tizimlar yaratish bilan boshlandi va mikroelektronika davri deb ataldi. 
Mikroelektronika — fizik, konstruktiv-texnologik va sxemotexnik usullardan 
foydalanib yangi turdagi elektron asboblar - IMSlar va ularning qo'llanish 
prinsiplarini ishlab chiqish yo‘lida izlanishlar olib borayotgan elektronikaning bir 
yo‘nalishidir. Hozirgi kunda telekommunikatsiya va axborotlashtirish tizimining 
rivojlanish darajasi tom ma’noda mikroelektronika va nanoelektronika 
mahsulotlarining ularda qo'llanilish darajasiga bog‘liq. 
Sxemalarda buyumlarga kirmaydigan elementlar buyum uchun xizmat 
qiladigan bo‘lsa, ular ingichka shtrix-punktir chiziq bilan tasvirlanadi. Lekin uning 
joyi va bajaradigan ishi tushuntirish matni orqali ifodalanadi. Standart tom onidan 
quyidagi atama va ta’riflar yetakchi tasnifli guruhlarda belgilangan. 
1. Sxema elementi — sxemaning tarkibiy qismiga kiruvchi va m a’lum 
bir vazifani 


bajaruvchi
, ammo mustaqil ish bajaruvchi, masalan, nasos, transformator, 
kompressor, mufta kabilar. 
2. Moslama — yagona konstruksiyaga ega bo‘lgan elementlar yig‘indisi, apparat, 
mexanizm biror buyumda aniq bir vazifaga ega bo‘lmasligi mumkin. 
3. Funksional guruh — yagona konstruksiyaga kirmasa-da, buyumda m a’lum bir 
vazifani bajaradigan elementlar yig‘indisi. 
4. Funksional qism — ma’lum vazifani bajaruvchi funksional guruh va 
moslama elementi. 
5. Funksional zanjir — m a’lum yo‘nalishda ish bajaradigan chiziq, kanal, 
trakt. 
6. O‘zaro bog‘lanish chizig‘i — buyumdagi funksional qismlar orasidagi 
bog‘lanishni ko‘rsatuvchi chiziq bo‘lagi. 
7. O‘rnatish — energetik inshhootlarda sxemasi chiziladigan obyektning 
shartli nomi. 
Birinchi IMSlar 1958-yilda yaratildi. 
IMSlaming hajmi ixcham
, og‘irligi kam, 
energiya sarfi kichik, ishonchliligi yuqori bo'lib, hozirgi kunda uch konstruktiv-
texnologik variantlarda yaratilmoqda: qalin va yupqa pardali, yarimo'tkazgichli va 
gibrid. 
1965-yildan buyon mikroelektronikaning rivoji G. Murqonuniga muvofiq 
bormoqda, ya’ni har ikki yilda zamonaviy IMSlardagi elementlar soni ikki marta 
ortmoqda. Hozirgi kunda elementlar soni 104-10° ta bo'lgan o'ta yuqori (O'YU IS) 
va giga yuqori (GYU IS) IMSlar ishlab chiqarilmoqda. Mikroelektronikaning 
qariyb yarim asrlik rivojlanish davri mobaynida IMSlarning keng nomenklaturasi 
ishlab chiqildi. Telekommunikatsiya va axborot-kommunikatsiya tizimlarini 
loyihalovchi va ekspluatatsiya qiluvchi mutaxassislar uchun zamonaviy 
mikroelektron element bazaning imkoniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo'lish 
muhim. Integral mikroelektronika rivojining fizik chegaralari mavjudligi sababli, 
hozirgi kunda an’anaviy mikroelektronika bilan birqatorda elektronikaning yangi 
yo'nalishi 
— 
nanoelektronika 
jadal 
rivojlanmoqda. 
Nanoelektronika o'lchamlari 0,1 dan 100 nm gacha bo'lgan yarimo'tkazgich 
tuzilmalar elektronikasi bo'lib, mikroelektronikaning mikrominiatyurlash yo'lidagi 
mantiqiy davomi hisoblanadi. U qattiq jism fizikasi
kvant elektronikasi
, fizikaviy-
kimyo va yarimo'tkazgichlar elektronikasining so'nggi yutuqlari negizidagi qattiq 
jismli texnologiyaning bir qismini tashkil etadi. So'nggi yillarda nanoelektronikada 
muhim amaliy natijalarga erishildi, ya’ni zamonaviy telekommunikatsiya va 
axborot tizimlarning negiz elementlarini tashkil etuvchi: geterotuzilmalar asosida 
yuqori 
samaradorlikka 
ega 
lazerlar 
va 
nurlanuvchi 
diodlar 
yaratildi; 
fotoqabulqilgichlar, o'ta yuqori chastotali tranzistorlar, birelektronli tranzistorlar, 


turli xil sensorlar hamda boshqalar yaratildi. Nanoelektron O'YIS va GYIS 
mikroprotsessorlarni ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi. Shvetsiya Qirolligi fanlar 
akademiyasi ilmiy 
ishlarida tezkor tranzistorlar
, lazerlar, integral mikrosxemalar 
(chiplar) va boshqalarni ishlab chiqish bilan zamonaviy axborot kommunikatsiya 
texnologiyalariga asos solgan olimlar: J.I. Alferov, G. Kremer, Dj.S. Kilbini Nobel 
mukofoti bilan taqdirladi. Integral mikroelektronika va nanoelektronika bilan bir 
vaqtda funksional elektronika rivojlanmoqda. Elektronikaning bu yo'nalishi 
an’anaviy elementlar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar va kondensatorlar)dan voz 
kechish va qattiq jismdagi turli fizik hodisa (optik, magnit, akustik va h.k.)lardan 
foydalanish bilan bog'liq. Funksional elektronika asboblariga akustoelektron, 
magnitoelektron, 
kriogen 
asboblar 
va 
boshqalar 
kiradi. 
Elektronika va sxemalar1 —zamonaviy fan va texnikaning elektronlar va boshqa 
zaryadlangan zarralarning elektromagnit maydon hamda turli jismlar bilan oʻzaro 
taʼsiri qonuniyatlarini oʻrganish, bu oʻzaro taʼsirdan foydalanib energiyani 
oʻzgartiradigan elektron asbob va qurilmalarni yaratish hamda ularda qo’llanilgan 
sxemalarni usullarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadigan sohasi. Matematika, 
fizika, nazariy elektronika, zanjirlar nazariyasi kabi fanlar Elektronika va 
sxemalarning asosini tashkil qiladi. Elektronika va sxemalarda axborotni diskret va 
uzluksiz elektromagnit signallar koʻrinishida olish va ularni oʻzgartirish, 
almashtirish 
masalasi 
ham 
oʻrganiladi. 
Elektronlarning juda kichik inersion xossaga ega ekanligi ularning elektron 
asboblar ish hajmidagi 
makromaydonlar bilan ham
, atom, molekula yoki kristall panjara 
ichidagi mikromaydonlar bilan ham oʻzaro taʼsiridan chastotasi 1012Gs gacha 
boʻlgan elektromagnit terbanishlarni, 
shuningdek
, chastotasi 1012— 1020Gs boʻlgan 
infraqizil, optik, ultrabinafsha va rentgen nurlanishlarni samarali generatsiyalash, 
oʻzgartirish va qabul qilish imkonini beradi. Elektron jarayonlar va hodisalarni, 
shuningdek, elektron asbob va qurilmalar yaratish usullarini tadqiq qilish natijalari 
elektron 
texnikaning 
turlituman 
asbobuskunalarini, 
hisoblash 
texnikasi, 
informatika, aloqa, radiolokatsiya, televideniya, telemexanika va boshqalar 
sohalardagi murakkab masalalarni hal qilishga moʻljallangan turli tizimlar va 
komplekslarni yaratishda oʻz aksini topgan. 
Elektr energiyasini xalq xo'jaligida qo’llash — mehnat unumdorligini 
oshiribgina qolmasdan, balki mashina va mexanizmlami avtomatlashtirish 
imkonini yaratadi. Shuning uchun ham elektr energiyasidan sanoai, qishloq 
xo'jaligi, transport va uy xo'jaligida keng qo'llanilyapti. Bu esa o‘z navbatida elektr 
energiyasiga bo‘lgan talabni oshirmoqda. Hozirgi vaqtda respublikamizda katta 
quwatga ega bo‘lgan issiqlik va gidroelektrostansiyalar ishlab turibdi. Xususan, 
Toshkent GRES, Sirdaryo GRES, Yangiangren, Angren GRESlari, Chorvoq GESi, 


Qoraqalpog‘istondagi Taxiatosh GRESlari m amlakatimizda muntazam ravishda 
elektr energiyasini ishlab chiqarmoqda. Mustaqil Respublikamizda bir yilda 50 
milliarddan ortiq kilovattsoat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. 0 ‘zbekiston 
elektr energiyasi ishlab chiqarishda dunyoda yetakchi mamlakatlar qatorida turadi. 
0 ‘tgan davr mobaynida yurtimizda 500 ming, 220 ming, 110 ming, 35 ming, 6 va 
10 rning voltga ega bo'lgan elektr liniyalari qurilgan. Aholining elektr energiyasiga 
bo‘lgan talabini qondirishda hozirgi kunda 230 va 400 voltga ega boMgan elektr 
liniyalari xizmat ko‘rsatmoqda. Xalq xo‘jaligining barcha sohalarini elektr 
energiyasi bilan ta'minlashda uning qulayligi eng asosiy omillardan biri sanaladi. 
Elektr energiyasini juda uzoq masofaga elektr liniyalar yordamida uzatish mumkin. 
Elektr energiyasini har qanday quvvatli iste'molchilarga taqsimlash bilan bir 
qatorda, uning yordamida mashina va mexanizmlarni avtomatlashtirish imkoni bor. 
Elektr energiyani boshqa turdagi energiyalarga aylantirisa bo'ladi. Elektr energiya 
dvigatellari yordamida isitish va sovutish mashina va mexanizmlarini ishlatish 
mumkin. Elektr energiyasi tufayli radio, televideniye, simli va radioaloqalari 
ishlaydi. Kompyuterlar tarmog'i rivojlanmoqda. 3 www.ziyouz.com kutubxonasi 
Bularning hammasi malakali kasb egalari va mutaxassislami yetishtirishni talab 
etadi. Umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari kursi matematika, fizika, 
kimyo, chizmachilik va elektron hisoblash mashinalari fanlari bilimini talab etadi. 
Elektrotexnika va elektronika kursida olingan bilimlar xalq xo‘jaligining hamma 
sohalarida ishlashga yo'llanma beradi. Elektr energiyasidan barcha sohalarda keng 
ko'lamda ishlatilishiga uning quyidagi afzalliklari sabab bo'ladi: — g'oyat katta 
miqdordagi elektr energiyasini uzoq masofaga uzatish; — elektr energiyasini 
amalda har qanday quvvatdagi iste'molchilarga osongina taqsimlash. Masalan, 
quwatni eng kam oladigan elektmstara, odamni uqalovchi elektr asbob, 
kalkulyator, tibbiy davolash asboblari va boshqalar; — elektr energiyani 
mexanikaviy, issiqlik, yorug'lik, kimyoviy va boshqa turdagi energiyalarga 
osongina aylantirish mumkin. Elektr energiyasini elektr dvigatellar yordamida 
mexanikaviy energiyaga aylantirish sanoatda, transportda, tibbiyotda, qishloq 
xo‘jaligida turli mashinalami va mexanizmlarni juda qulay texnik mukammal 
hamda iqtisodiy-foydali ravishda harakatga keltirishga imkon beradi. Kimyo 
sanoatida esa ko‘pgina texnologik jarayonlar elektr energiyasini kimyoviy 
energiyaga aylantirishga asoslangan. Masalan, metallar ajratib olishning elektroliz 
usullari, galvonotexnika va boshqalar. 

Download 0,58 Mb.
  1   2




Download 0,58 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti Farg‘ona filiali

Download 0,58 Mb.
Pdf ko'rish