O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnalogiyalari va kommunikatsiyalarini Rivojlantirish Vazirligi
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot texnalogiyalari universiteti
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Axborotlashtirish qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik
Bajardi : Abdukarimova M
Guruh : 071-19
Toshkent -2023
Reja:
Kirish
XXI asr – axborot asri
Asosiy qism:
Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar
Jinoyatlarga belgilangan javobgarliklar.
Axborotlarni himoyalashda qonunlar
Xulosa
Kirish
Axborot jamiyati faoliyati quyidagilarga asoslanadi: axborot, axborot resurslari va axborot mahsulotlari. Shu nuqtai nazardan, jamiyatning huquqiy asosini tashkil etuvchi axborot huquqining asosiy maqsadi axborot tarqatilganda paydo bo'ladigan munosabatlarni tartibga solishdir. Hozirgi vaqtda, ilg'or texnologiyalar davrida, jamiyatning lokomotivi bo'lgan axborot, bu shaxslar uchun ham, cheksiz ko'p odamlar uchun ham jiddiy xavf tug'dirishi mumkin. Shuning uchun, axborot noqonuniy tajovuzdan, noqonuniy yig'ish, saqlash, muomaladan himoyalangan bo'lishi kerak. Ma'lumot asosiy elementlardan biri bo'lgan huquqiy munosabatlarda o'zini tutish va javobgarlik qoidalarini batafsil tushunish bizga Rossiya Federatsiyasi qonun hujjatlari bilan berilgan.
XXI asr axborot asri bo‘lib, axborot ahamiyati va qimmati oshib bormoqda. Bunday sharoitda uni qonuniy himoyalash ham dolzarb masalaga aylandi.
Axborotni himoyalash deganda quyidagilar tushuniladi: 1. Axborot butunligi va ishonchliligini ta’minlash; 2. Axborotni saqlash jarayonida elementlarining almashtirilishiga yo‘l qo‘yilmaslik; 3. Maxsus ruhsatga ega bo‘lmagan shaxslar tomonidan axborotlardan qisman yoki to‘liq foydalanishning oldini olish, umuman olganda axborotni o‘g‘irlashga, o‘zgartirishga yoki tizimni ishdan chiqarishga bo‘lgan intilishlardan himoya qilish tushuniladi.
Bugungi dunyoda, aniqrog‘i, insoniyat hayoti faoliyati davomida axborot texnologiyalari sohasi keng tarqalganligi bilan bir qatorda, tez sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatni axborot texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishdan samarali himoya qilish muammosini keltirib chiqarmoqda.
Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarning ayrim turlarini quyidagilarda ko'rish mumkin:
virusli dasturiy ta'minotni tarqatish;
foydalanuvchining maxfiy ma'lumotlarini o'g'irlash;
boshqa odamlarning intellektual faoliyat mahsulotlarini o'g'irlash;
ijtimoiy tarmoqlarda boshqalarning akkauntlarini buzish;
yolg'on ma'lumot tarqatish, tuhmat qilish;
millatlararo nizo yoki dinlararo adovatni qo'zg'atish.
bank plastik kartalari (karta rekvizitlari) bilan noqonuniy operatsiyalar;
qimmatli qog'ozlar bozoridagi Internet-firibgarlik;
Internetdagi moliyaviy piramidalar;
mobil` aloqa bilan bog'liq jinoyatlar;
elektron tijorat sohasidagi boshqa jinoyatlar.
Yuqoridagi misollarni inobatga olgan holda, Internet foydalanuvchilari uchun ularga nisbatan sodir etilishi mumkin bo'lgan noqonuniy huquqbuzarliklarni oldini-olish bo'yicha ba'zi tavsiyalarni berish mumkin:
- Internetga kirish, zararli faoliyatga qarshi kurashish uchun mo'ljallangan maxsus dasturiy ta'minotga ega qurilmalardan foydalaning, ularni o'z vaqtida yangilab turing;
- xavfsizlikka javob beradigan yangilanishlar o'rnatilgan, boshqa dasturiy ta'minotning joriy versiyalariga ega bo'lgan operatsion tizimdan foydalaning;
- saytlardan foydalanganda ularning tashqi ko'rinishiga, veb-manziliga e'tibor bering: ehtimol Siz uning soxta nusxasiga kirgandirsiz;
- shaxsiy ma'lumotlarni faqat xavfsiz protokollardan foydalanadigan
veb-saytlarga kiriting (odatda brauzerda bunday sayt manzili yonida yashil fonda blokirovka belgisi ko'rsatiladi);
- turli xil saytlarda bir xil login va parollardan foydalanmang;
- juda engil yoki osongina taxmin qilinadigan parollardan foydalanmang (tug'ilgan sana, telefon raqamlari va hokazo);
- imkon qadar, foydalanuvchi nomi va parolni kiritishdan tashqari, vaqtinchalik kodni kiritishni talab etuvchi, ikki martalik autentifikatsiyadan foydalaning, odatda SMS-xabar yoki “PUSH” xabarnomasi shaklida mobil` telefoningizga yuboriladi;
- kutilmagan yoki g'ayrioddiy tasodifiy kelgan elektron pochta xabarlaridan ehtiyot bo'ling, hatto jo'natuvchini bilsangiz ham, hech qachon ichidagi qo'shimchalarni ochmang yoki bunday elektron pochta manzilidagi havolalardan foydalanmang;
- hisob ma'lumotlarini talab qiladigan elektron pochta xabarlaridan ehtiyot bo'ling (moliya muassasalari deyarli hech qachon elektron pochta orqali moliyaviy ma'lumotni so'ramaydilar), hech qachon himoyalanmagan Internet kanallari orqali moliyaviy ma'lumotlarni yubormang;
- do'stlaringizdan moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish yoki moliyaviy ma'lumotlarni uzatishni rag'batlantiruvchi xabarlarni olganingizda, ushbu ma'lumotni boshqa aloqa kanallari (shaxsiy uchrashuv, telefon qo'ng'irog'i, ovozli xabar yo'llash imkoniga ega messenjer) yordamida tekshiring yoki o'ta og'ir holatlarda javoblarini uchinchi shaxslar bilishi mumkin bo'lmagan nazorat savollarini berish orqali suhbatdoshingizning shaxsiga aniqlik kiriting;
- Internet orqali to'lovlarni amalga oshirishda, iloji bo'lsa, “Visa” va “MasterCard” xalqaro to'lov tizimlari uchun “3D Secure” kabi to'lovlarning qo'shimcha xavfsizligini ta'minlash texnologiyalaridan foydalaning;
- o'zlarini bank xodimi deb tanishtirgan va bank kartangiz ma'lumotlarini berishingizni so'ragan notanish odamlar bilan hech qachon telefonda gaplashmang;
- bank kartangiz ma'lumotlarini xavfsiz joyda saqlang, ularni hech kimga aytmang, xabar bermang yoki SMS orqali yubormang va hokazo;
- qayd etish yozuvlaringizning saqlanib qolishi uchun do'stlaringiz va yaqinlaringiz doirasini cheklang. Shaxsiy ma'lumotlaringizni hech qachon yangi onlayn do'stlar bilan baham ko'rmang. Tug'ilgan sana, elektron pochta manzillari yoki parol` sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan uy hayvonlari ismlari haqidagi ma'lumotlarni ommalashtirishdan saqlaning. Ushbu ma'lumotlarning barchasi professional xaker uchun juda foydali bo'lishi mumkin;
- “Diqqat! Sizning akkauntingiz buzib tashlandi. Akkauntingizni tasdiqlash uchun qo'ng'iroq qilishingiz kerak. Bizga xabar yuboring, biz sizni qayta chaqiramiz” kabi xabarlardan ehtiyot bo'ling;
- “Click jacking” qurboniga aylanmang. Bu shunday turdagi kiberhujumki, birinchi qarashda ular zararsiz kontentga o'xshab ko'rinadigan giperhavolalarni o'zida saqlaydi. Biroq giperhavolani bosish zararli dastur uchun yo'l ochadi, bu sizning komp`yuteringizga tajovuz qilishi yoki sizning shaxsiy ma'lumotlaringizni chetga uzatishi mumkin;
- elektron pochta manzillarida va veb-saytda, agar siz ular bilan ish olib boradigan obro'li moliyaviy muassasalarning nomlarini o'z ichiga olgan bo'lsa ham URL manzillarini diqqat bilan ko'rib chiqing. eng keng tarqalgan hiyla - bu qonuniy veb-sayt nomi va soxta narsalarning kombinatsiyasi. Ushbu manzillar ko'pincha qonuniy ko'rinishda xakerlik faoliyati bilan bog'liqligini yashiradigan nusxa ko'chiradigan saytlarga olib keladi. Ba'zida URL qonuniy bo'lishi mumkin, ammo havolani bosganingizda, u Sizni boshqa saytga olib boradi.
Shu bois 2007 yil 27 sentabrda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan “Axborotlashtirish va ma’lumotlar uzatish sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi hamda 2007 yil 30 noyabrda Oliy Majlis Senatining o‘n ikkinchi yalpi majlisida ma’qullandi va 2007 yil 26 dekabrda rasmiy e’lon qilinib, shu kundan e’tiboran kuchga kirdi.
Avvalambor, mazkur qonunning qabul qilinishi sabablari, maqsadi, ahamiyati va zaruriyligi haqida to‘xtalib o‘tsak. Mustaqilligimizning birinchi kunlaridanoq mamlakatimizda axborot texnologiyalarini rivojlantirish va uni jamiyat hayotining barcha jabhalariga joriy etish masalasiga katta e’tibor berib kelinayapti. Natijada axborot texnologiyalari va telekommunikatsiyalardan kundalik hayotda va barcha sohalarda keng foydalanilmoqda.
Bugungi kunda kompyuter yordamida bank faoliyati, iqtisodiyot, havo kemalarini boshqarish amalga oshirilmoqda, katta hajmli ma’lumotlarni yaratish, to‘plash, saqlash, qayta ishlash va uzatish bilan bog‘liq axborot texnologiyalari ishlatilmaydigan biror-bir faoliyat sohasi qolmadi. Axborot texnologiyalari nafaqat ma’lumot, u yoki bu hodisa to‘g‘risida bilim olish, balki butun jamiyatni boshqarishning asosiy vositalaridan biriga aylanib bormoqda.
Hozirgi kunda “axborot makoni” degan tushuncha vujudga kelgan va bu makonda asosiy o‘rinni kompyuter tizimlari egallaydi. Chunki ular yordamida turli manbalardagi ma’lumotlarni integratsiyalash va qayta ishlash imkoni mavjud. Axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan bu sohada jinoyatchilikning yangi turlari vujudga kelishi ham tabiiy hol.
Shu ma’noda, axborot texnologiyalari rivojining hozirgi bosqichida, axborot texnologiyalari kun sayin hayotimizning barcha jabhalarini qamrab olayotgan bir sharoitda mazkur sohani tartibga soluvchi ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Chunki, axborot texnologiyalari tizimi rivojlangani sayin huquqbuzarliklarning ham yangi turlari kirib kelmoqda. Axborot texnologiyalaridan foydalanib o‘zgalar mulkini talon-toroj qilish, kompyuter firibgarligi, kompyuter vaqtini o‘g‘irlash, ruxsati bo‘lmagan holda axborotlashtirish tizimiga kirish, zararli dasturlarni tarqatish, axborotlashtirish tizimidagi ma’lumotlarni yo‘qotish, o‘zgartirish yoki ularni qalbakilashtirish va shu kabi boshqa qilmishlar sodir etilmoqda.
Chunonchi, xorijiy huquqni muhofaza qiluvchi organlar amaliyotini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki XX asrning 90-yillarida Germaniyada kompyuter texnikasi vositasida yiliga 4 mlrd markagacha, Fransiyada bir mlrd. frankgacha, AQSHda bir necha mlrd. (6,36) dollargacha mablag‘ talon-toroj qilingan. “MI2G” deb nomlanuvchi Angliya tahlil kompaniyasi tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, 2003 yil davomida axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar natijasida jahon iqtisodiyotiga yetkazilgan zarar miqdori 132 mlrd dollardan oshib ketgan, 2004 yilda esa barcha turdagi axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlardan yetkazilgan iqtisodiy zarar 411 mlrd dollarni tashkil qilgan. 2005 yilda bu ko‘rsatkich 687 mlrd dollargacha yetgan. Demak, bu sohadagi jinoyatchilik va undan ko‘riladigan zarar miqdori yildan-yilga ko‘payib borayotir.
Yuqoridagi kabi huquqbuzarlik holatlari bizga ham kirib kelmoqda. Bu salbiy holatning vaqtida oldi olinmasa, kelgusida uning rivojlanishi uchun sharoit yuzaga keladi. Axborot texnologiyalari sohasida sodir etiladigan qilmishlarning ijtimoiy xavfliligi juda yuqori bo‘lib, ular aholining, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy dunyoqarashiga, inson sha’ni va qadr-qimmatiga ziyon yetkazadi. O‘zgalar mulkini katta miqdorda talon-toroj qilishga hamda zarar yetkazishga olib keladi. Turli xil bo‘hton yoki uydirmalar tarqatish orqali milliy va jamoat xavfsizligiga, davlatning mudofaa va harbiy qudratiga tahdid soladi va shu kabi boshqa ko‘plab og‘ir ijtimoiy xavf-xatarlarni keltirib chiqaradi.
Axborot texnologiyalari sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligi shundaki, ular chegara bilmaydi, ya’ni ushbu jinoyatlar dunyoning istalgan burchagidan chegarani bosib o‘tmasdan sodir etilishi, istalgan bankdan katta miqdordagi mablag‘lar boshqa hisob raqamiga o‘tkazilishi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar ma’lumot bazasining kodini buzish kabi xilma-xil ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.
Jinoiy ishlar masalalari bo‘yicha BMT departamentining ma’lumotlariga ko‘ra, uyushgan jinoyatchilik orqali ushbu turdagi jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar har yili bir trillion AQSH dollari miqdorida sof foyda oladilar.
Ushbu muammoga tegishli xalqaro standartlar va xorijiy tajriba, Yevropa mamlakatlari hamda MDH qonunchiligi tahlili shuni tasdiqlaydiki, birinchi marta xalqaro miqyosda kompyuter sohasidagi jinoyatlar muammosini ko‘rib chiqishga urinish Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti tashabbusi bilan amalga oshirilgan. O‘tgan asrning 80-yillarida shu tashkilot tomonidan bir qator axborot texnologiyalari sohasidagi xatti-harakatlarni jinoiy jazoga loyiq, deb topish tavsiya etilgan.
Axborot texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishning oldini olishga qaratilgan bir qator xalqaro hujjatlar mavjud bo‘lib, sakkizlik tarkibiga kiruvchi davlatlar rahbarlari tomonidan 2000 yil 22 iyulda imzolangan Okinava global axborot jamiyati xartiyasi, Yevropa Kengashining 1981 yil 28 yanvardagi Shaxsiy ma’lumotlarni avtomatlashtirib ishlov berish odatlarida jismoniy shaxslarni himoya qilish to‘g‘risidagi konvensiyasi hamda 2001 yil 23 noyabrdagi Kibernetik
jinoyatchilik to‘g‘risidagi konvensiyasi, Axborot jamiyati qurish prinsiplari deklaratsiyasi shular jumlasidandir.
Ushbu xalqaro hujjatlardan aynan Okinava global axborot jamiyati xartiyasi dunyo hamjamiyatining xavfsiz va jinoyatdan xoli bo‘lgan kibernetik muhit yaratishda hamjihatlikda harakat qilishni nazarda tutadi. Yevropa Kengashiga a’zo davlatlar tomonidan 2001 yil 23 noyabrda imzolangan Kibernetik jinoyatchilik to‘g‘risidagi konvensiya kompyuter axborotlari va tizimlari bilan bog‘liq bo‘lgan jinoiy huquqbuzarliklarni ta’qib etishning samaradorligini oshirishga qaratilgan bo‘lib, 2004 yil 1 iyuldan kuchga kirgan.
Yevropa mamlakatlari Jinoyat kodeksida bir qator kompyuter huquqbuzarliklari uchun javobgarlik belgilangan. Kompyuterga ruxsatsiz kirish yoki ruxsat berilgan chegaralardan chetga chiqish, zarur ehtiyot choralariga amal qilmaslik, qasddan viruslar tarqatish, kompyuter firibgarligi, kompyuterdan foydalanib talon-toroj qilish, kompyuter sabotaji, elektron xabarlar maxfiyligini buzish (turli tahrirda), kompyuter ma’lumotlarini ruxsatsiz egallash, blokirovka qilish, nusxa ko‘chirish, yo‘q qilish, o‘zgartirish, kompyuter tizimi yoki maxsus texnika vositalarining to‘g‘ri ishlashini buzish, kompyuter texnologiyalari yordamida pornografik mahsulotlar tayyorlash, kompyuter texnikasi yordamida hujjatlar, kompyuter yozuvlarini qalbakilashtirish ana shunday huquqbuzarliklar qatoriga kiradi.
1996 yil 17 fevralda Sankt-Peterburgda MDHga a’zo davlatlar Parlamentlararo Assambleyasi qarori bilan MDHga a’zo davlatlar uchun qabul qilingan va tavsiyaviy xususiyatga ega bo‘lgan Namunaviy Jinoyat kodeksining XII bo‘limi “Axborot xavfsizligiga qarshi jinoyatlar” deb nomlanib, unda yuqorida sanab o‘tilgan qilmishlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
Hozirda mamlakatimiz sud-tergov amaliyotida ro‘yxatga olingan axborot texnologiyalaridan foydalanib sodir etilgan qilmishlar soni ko‘p emas, fikrimizcha, buning sababi, ushbu qonun qabul qilinguniga qadar bu turdagi ijtimoiy xavfli qilmishlarni faqat umumiy tartibda Jinoyat kodeksining 174-moddasi (ushbu qonun bilan chiqarilgan) bilan “axborotlashtirish qoidalarini buzish” deb javobgarlikka tortilar edi.
Bugungi kunda bu turdagi jinoyatlarning kirib kelish xavfi kattaligi, ijtimoiy xavfli oqibatlarining yuqoriligi, yetkaziladigan zararning ko‘pligi, mazkur jinoyatlar uchun Jinoyat kodeksida javobgarlikni nazarda tutuvchi faqat bittagina moddaning mavjudligi, u axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarning barcha turlarini qamrab olmaganligi, uning oldini olish va unga qarshi kurashda jinoyat huquqiy choralarning hozirgi davr talablariga javob bera olmasligi axborotlashtirish sohasidagi jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish uchun jinoiy javobgarlikni kiritishni taqozo etadi.
Yuqoridagi holatlarni chuqur tahlil qilgan holda qabul qilingan “Axborotlashtirish va ma’lumotlar uzatish sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni 4 moddadan iborat bo‘lib, unda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksiga hamda O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilishi belgilangan.
Qonunning 1-moddasiga ko‘ra, Jinoyat kodeksining “Axborotlashtirish qoidalarini buzish” nomli 174-moddasi chiqarib tashlandi va unda belgilangan ijtimoiy xavfli qilmishlar uchun javobgarlik Jinoyat kodeksiga birinchi marotaba alohida kiritilgan “Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar” nomli XX 1 bobda alohida moddada (278 1 -modda) belgilandi.
Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar ijtimoiy xavfli bo‘lib, axborotlashtirish qoidalarini buzish, kompyuter axborotidan, tizimidan qonunga xilof ravishda foydalanish, kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish, kompyuter sabotaji, zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish kabi harakatlarda namoyon bo‘ladi.
Kiritilgan yangi bobda 6 ta modda nazarda tutildi. Bular: “Axborotlashtirish qoidalarini buzish” (278 1 -modda); “Kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish” (278 2 -modda); “Kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun maxsus vositalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash yoxud o‘tkazish va tarqatish” (278 3 -modda); “Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish” (278 4 -modda); “Kompyuter sabotaji” (278 5 -modda); “Zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish” (278 6 – modda).
Bu jinoyatlarning aksariyati (278 1 -, 278 2 -, 278 4 -, 278 5 -moddalari) moddiy va ma’naviy zarar bilan bog‘liq bo‘lib, turli xildagi zarar yetkazilganda jinoyat deb topiladi. Jumladan, “Axborotlashtirish qoidalarini buzish” (278 1 -modda), “Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish” (278 4 -modda) jinoyatlarining zaruriy belgisi fuqarolarning huquqlariga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon yetkazish bilan bog‘liq bo‘lganda aybdorlar jinoiy javobgarlikka tortiladi.
2781-modda. Axborotlashtirish qoidalarini buzish
Axborotlashtirish qoidalarini buzish, ya’ni belgilangan himoya choralarini ko‘rmagan holda axborot tizimlari, ma’lumotlar bazalari va banklarini, axborotga ishlov berish hamda uni uzatish tizimlarini yaratish, joriy etish va ulardan foydalanish hamda axborot tizimlaridan ruxsat bilan foydalanish fuqarolarning huquqlariga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon etkazilishiga sabab bo‘lsa, —
eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar juda ko‘p miqdorda zarar etkazgan holda sodir etilgan bo‘lsa, —
eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yildan ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.
2782-modda. Kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish
Kompyuter axborotidan, ya’ni axborot-hisoblash tizimlari, tarmoqlari va ularning tarkibiy qismlaridagi axborotlardan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish, agar ushbu harakat axborotning yo‘q qilib yuborilishi, to‘sib qo‘yilishi, modifikatsiyalashtirilishi, undan nusxa ko‘chirilishi yoxud uning qo‘lga kiritilishiga, elektron hisoblash mashinalari, elektron hisoblash mashinalari tizimi yoki ularning tarmoqlari ishining buzilishiga sabab bo‘lsa, —
eng kam oylik ish haqining yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud bir yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
O‘sha harakat:
a) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
b) takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan;
v) xizmat mavqeidan foydalangan holda;
g) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan bo‘lsa, —
eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yildan ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
2784-modda. Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish
Kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish, ya’ni kompyuter tizimida saqlanayotgan axborotni qonunga xilof ravishda o‘zgartirish, unga shikast etkazish, uni o‘chirish, xuddi shuningdek bila turib unga yolg‘on axborotni kiritish fuqarolarning huquqlariga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud jiddiy ziyon etkazilishiga sabab bo‘lsa, —
eng kam oylik ish haqining yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki bir yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar:
a) juda ko‘p miqdorda zarar etkazgan holda;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
v) takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, —
bir yildan ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki ikki yildan uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
2785-modda. Kompyuter sabotaji
O‘zganing kompyuter uskunasini yoki xizmatda foydalaniladigan kompyuter uskunasini qasddan ishdan chiqarish, xuddi shuningdek kompyuter tizimini buzish (kompyuter sabotaji) —
uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilib, eng kam oylik ish haqining uch yuz baravaridan to‘rt yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar:
a) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
b) takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, —
ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud ikki yildan uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar ichida eng ijtimoiy xavfi katta, keng miqyosda va ko‘p miqdorda zarar yetkazuvchi turi – bu zarar yetkazuvchi dasturlarni yaratish va tarqatish bilan bog‘liq bo‘lib, yangi kiritilgan
2786-modda. Zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish
Kompyuter tizimida saqlanayotgan yoki uzatilayotgan axborotni ruxsatsiz yo‘q qilib yuborish, to‘sib qo‘yish, modifikatsiyalashtirish, undan nusxa ko‘chirish yoki uni qo‘lga kiritish maqsadini ko‘zlab kompyuter dasturlarini yaratish yoki mavjud dasturlarga o‘zgartirishlar kiritish, xuddi shuningdek maxsus virus dasturlarini ishlab chiqish, ulardan qasddan foydalanish yoki ularni qasddan tarqatish —
eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar:
a) juda ko‘p miqdorda zarar etkazgan holda;
b) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib;
v) takroran yoki xavfli retsidivist tomonidan;
g) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan bo‘lsa, —
ikki yildan uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi».
Shuningdek, yuqorida sanab o‘tilgan olti turdagi axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar uchun javobgarlik belgilangan alohida moddalar sanksiya qismida ularning ijtimoiy xavflilik darajasi va xususiyati, jamoat va davlat xavfsizligiga tahdidi hamda odillik prinsipi asosida muayyan tur va miqdordagi jinoiy jazolar belgilandi.
Qonunning 2-moddasi bilan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat- protsessual kodeksining “Dastlabki tergovning majburiyligi” nomli 345-moddasining beshinchi qismidagi “168-174” raqamlari “168-173” va “266-278” raqamlari “266-278 6 ” raqamlari bilan almashtirildi. Natijada Jinoyat-protsessual kodeksi 345-moddasining beshinchi qismidan Jinoyat kodeksining 174-moddasi chiqarildi hamda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga yangi kiritilgan 278 1 -278 6 -moddalarida belgilangan jinoyatlar bo‘yicha dastlabki tergov ichki ishlar organlarining tergovchilari tomonidan olib borilishi belgilandi.
Qonunning 3-moddasi bilan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining “Transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik” nomli XI bobiga “Kompyuter tizimidan foydalanish qoidalarini buzish” nomli yangi 155 1 – modda kiritildi. Unga ko‘ra, kompyuter tizimidan foydalanishga ruxsati bo‘lgan shaxsning ushbu tizimdan foydalanishning belgilangan qoidalarini buzishi kompyuter axborotining yo‘q qilib yuborilishiga, to‘sib qo‘yilishiga, modifikatsiyalashtirilishiga, kompyuter uskunasi ishlashining buzilishiga sabab bo‘lsa, ma’muriy javobgarlikka tortilishi belgilandi.
Bu huquqbuzarlik jinoiy javobgarlikdan yengilroq holatlarni nazarda tutib, bunda axborot texnologiyalari tizimidan foydalanishga ruxsati bo‘lgan shaxsning g‘ayriqonuniy harakati uchun javobgarlik nazarda tutildi. Bu turdagi javobgarlik kompyuter axborotini yo‘q qilib yuborish, to‘sib qo‘yish, modifikatsiyalashtirish, kompyuter uskunasi ishlashini buzganlik uchun kelib chiqadi. Bunday harakatlar axborot texnologiyalari tizimidan foydalanishga ruxsati bo‘lmagan shaxs tomonidan sodir etilishining ijtimoiy xavfi katta bo‘lib, buning uchun jinoiy javobgarlik qo‘llaniladi. Ushbu qonun bilan kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchlar tahlilidan yangi normalar xalqaro standartlarda belgilangan qoidalar hamda Yevropa va MDH davlatlari qonunchiligining ijobiy tomonlarini o‘rgangan holda ishlab chiqilganligini ko‘rish mumkin. Qonun mamlakatimizda axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatchilikning oldini olish, bu sohadagi jinoyatchilikda latentlikni kamaytirish, unga qarshi aniq chora-tadbirlar asosida kurashish, shuningdek, jamiyatni axborot texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishdan samarali himoya qilish muammosini hal etish va axborotlashtirish sohasini muhofaza qilishni ta’minlash imkonini beradi.
Xulosa
Global taraqqiyot sharoitida axborot texnologiyalari mohiyatini oshirishning yanada zamonaviy, innovatsion usullarini izlab topish, axborotlashtirish jarayoniga har tomonlama ko'maklashish, ularni hayotga keng joriy etish davlat faoliyatining muhim yo'nalishlaridan biriga aylanmoqda. Zero, axborotlashtirish tizimida davlat siyosatini olib borish masalasi strategik ahamiyatga ega vazifadir. Hozirgi kunda axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi va kishilik jamiyatining barcha sohalarida Internetdan keng foydalanish kundalik faoliyatning bir qismini tashkil etib, xizmat ko'rsatish, ilm-fan, ta'lim, elektron tijorat, shuningdek zamonaviy insonning fikrlash tarziga o'zining ijobiy ta'siri bilan kirib keldi. Hayot sifatini yaxshilash bilan bog'liq bo'lgan ushbu o'zgarishlar bilan bir qatorda, jinoyatchilikning yangi shakllarini rivojlantirishga qulay sharoitlar paydo bo'lganligini ta'kidlash lozim. Axborot texnologiyalarining keng miqyosda rivojlanishi bir vaqtning o'zida ko'p turdagi jinoyatlarning sodir etilishiga imkon yaratdi, o'z navbatida ushbu turdagi jinoyatlarni aniqlash va ularni oldini olishda yuqori bilim va kasbiy tayyorgarlikni talab qilmoqda. Shunday qilib, "axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyat" komp`yuterlar va ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlaridan foydalangan holda sodir etiladigan jinoiy qilmish bo'lib, buning uchun qonunchilikda jinoiy javobgarlik nazarda tutilgan. Shu bois, fuqarolar o'rtasida axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar to'g'risida ma'lumotlarni tarqatish va targ'ibot-tashviqot ishlarini olib borish zarur.
|
