2
Delphi dasturlash tilining tuzilishi
DELPHI MUHITI HAQIDA TUSHUNCHA
DELPHI dasturiy vostasi bu Windows uchun mo’ljallangan dasturlash
muxiti bo’lib, 1995 yilda BORLAND kompaniyasi guruhi dastur tuzuvchilari
Chak (Chuck) va Denni (Danny) tomonidan yaratilgan.
Bu til o’zining keng qamrovli imkoniyatlariga egaligi bilan birga, boshqa
dasturlash tillaridan o’zining ba’zi bir xususiyatlari bilan ajralib turadi. Borland
Delphining paydo bo’lishi dasturlashni
rivojlantirish tarixida
yorqin ko’rinish bo’ldi. Delphining dunyoga kelishiga quyidagilar sabab bo’ldi: •
Windows uchun dastulash va komponentalar texnologiyasi. •
Masalalarni echish uchun ob’ektga yo’naltirilgan usul. •
Komponentalar texnologiyasiga asoslangan ilovalarni tez yaratishning
vizual muhitlari. • Interpritatsiyadan emas, kompilyasiyadan foydalanish. Bu
shundaniboratki, interpretator bilan ishlashga qaraganda kompilyator bilan ishlash
tezligi o’n martalab ustunlikka ega bo’ladi. • Universal usullar yordamida
ma’lumotlar bazasi bilanishlash imkoniyatlarining mavjudligi.
Lokal va shu bilan bir qatorda server ma’lumotlari faylidan mijozserver
arxitekturasiga yoki ko’p bosqichli Ntier sxemasiga o’tishni ta’minlash. Borland
Delphi yuqorida bayon etilgan tendensiyalarni
joriy etish maqsadida
yaratilgan. Ammo, uning eng asosiy elementi Paskal tili bo’lib
hisoblanadi. Hozirgi kunda Delphi tilining bir necha xil variantlari
mavjud (Delphi 2, Delphi 3..., Delphi 7 va h.k.).
Delphi dasturlash tili uchun Paskal dasturlash tili asos qilib olingan. Bu ikki
tilning qanday o’xshashlik va farqli tomonlari bor? Bilamizki,
Paskalda biror
kattaroq dastur, masalan amaliy dasturlar
majmuini tuzmoqchi bo’lsak, albatta biz modulli dasturlashdan foydalanamiz.
Ya’ni qo’yilgan masalani kichikroq bo’laklarga bo’lib olamiz va shular bilan
ishlaymiz. Natijani olish uchun esa, bu bo’laklarni birlashtiruvchi bitta asosiy
3
dastur qilinadi. Aynan shu narsa Delphi dasturlash tilining asosi xisoblanadi.
Agar biz Delphida biror forma hosil qilsak, u holda Delphi bizga o’zi avtomatik
tarzda shu formaga mos bo’lgan modullarni va bu modullarni boshqaruvchi
dasturni tuzib beradi. Boshqaruvchi dasturni Delphida, agar unga o’zimiz nom
bermasak, Project1.dpr deb nomlaydi. Bunda .dpr fayl kengaytmasi. Avtomatik
tarzda tashkil qilingan modulga biz nom bermasak, u holda Delphi uni Unit1.pas
deb nomlaydi. O’zimiz esa .pas kengaytmasini
saqlagan holda hohlagan
nomimizni berishimiz mumkin.
Tuzilgan dasturni EXM xotirasida saqlash uchun asosiy menyuning File
bandidan foydalaniladi. Dasturni kompilyasiya qilish uchun asosiy menyuning
RUN bandidan foydalaniladi. Agar dasturda xatoliklar bo’lsa,
kompilyasiya
qilish jarayonida bu xatoliklar ko’rsatib boriladi. Agar xatolik bo’lmasa, dastur
ishga tushadi. Delphi dasturini ishga tushirish quyidagicha amalga oshiriladi:
Oynaning umuniy ko’rinishi quyidagicha:
Delphi 7 ishchi muhitida 4 ta asosiy oyna mavjud:
Asosiy oynada komponentalar palitrasi joylashgan. Rasmda bu palitra qizil
to’g’riturtburchak shaklida belgilangan: Delphi bosh oynasi (1rasm)
Forma oynasi (3rasm) Obyekt inspektori oynasi (2rasm)
Kodlarni tahrir qilish oynasi oynasi (4rasm) Delphi bosh oynasida
Delphi buyruqlar satri, buyruq tugmachalari va
kоmpоnentlar palitrasi jоylashgan bo’ladi. (1rasm). Obyekt inspektori oynasi
yordamida оb’yektlar hususiyatlarini o’zgartirish mumkin: fоrmalar,
tugmalar,
kiritish maydоnlari va hоkazоlarni. (2rasm). Formalar oynasi–
Dasturning visual oynasiое (3rasm). Kodlarni tahrir qilish oynasi –
biz joylashtiradigan tugmalar oynasi (4rasm). Sarlavha satri Proekt nomi
Menyu satrining ko’rinishi
Buyruq menyusi: Delphining menyu satridan quyidagilar jоy оlgan: File,
Edit, Search, View, Project, Run, Component, Database, Tools, Windows, Help.
4
Bularning barchasida оst menyular mavjuddir. File ning оst menyusida bir necha
buyruqlar bo’lib ular yordamida yangi prоyekt, fоrmalarni оchish va
ularni saqlash mumkin. Shu bilan birgalikda оchilgan prоyektni yopish, Delphi
dan chiqish va shularga o’хshash fayllar bilan ishlash imkоniyatlari bоr: •
Edit menyusi оst menyudan fоydalanib kоdlarni tahrirlash, umuman
kоdlar sirtida turli хil amallarni bajarish mumkin; •
View yordamida esa Delphi ishchi muhiti ko’rinishini o’zgartirish mumkin; •
Run menyusi yordamida dasturni ishga tushirishni turli yo’llari
amalga оshiriladi; •
Database menyusida ma`lumоtlar ba’zasini tashkil qilish mumkin; • Help
menyusi esa Delphi va unda
dasturlash haqidagi barcha
ma’lumоtlarni оlish imkоniyatini yaratadi. Buyruqlar tugmachasi: Buyruqlar
tugmachasi yordamida yangi
fоrmalar yaratish, mavjud faylni оchish, dasturni saqlash, yangi fоrma yaratish
va shunga o’хshash amallar tez bajariladi.
