1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASISOG`LIQNI SAQLASH
VAZIRLIGI
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
« PSIXOLOGIYA»
fani boyicha
O`quv-uslubiy
majmua
Tuzuvchi: Ijtimoiy fanlar kafedrasi
katta o`qituvchisi L.B.Sultonova
TOSHKENT – 2014
2
Ushbu majmuani tayyorlashda Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti va Termiz
Davlat Pedagogika Universiteti profеssor-o„qituvchilari tomonidan yaratilgan o„quv
– uslubiy majmuadan foydalanildi. Ta'lim texnologiyasini ishlab chiqishda Toshkent
Davlat iqtisodiyot universiteti professor-o„qituvchilari tomonidan yaratilgan
“Ta'limda innovatsion texnologiyalar” (Loyiha muharriri i.f.d. prof. Bekmurodov
A.Sh., p.f.n. dots. Golish L.V) uslubiy qo„llanmasidan hamda “Pedagogik
texnologiya va pedagogik maxorat” malaka oshirish kursida olingan bilimlardan
foydalanildi.
Annotatsiya
« Psixologiya» fani bo‟yicha ma‟ruza va amaliy mashg‟ulotlarni loyihalash
texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan.Mazkur qo‟llanma kirish, ta‟lim
texnologiyasining konseptual asoslari hamda ma‟ruza va amaliy mashg‟ulotlarda
o‟qtitish texnologiyalaridan tarkib topgan.Ta‟lim texnologiyasining konseptual asoslari
bo‟limida «Psixologiya» o‟quv kursini o‟qitishning dolzarbligi asoslangan, mazkur
kursning tuzilmasi keltirilgan hamda kurs bo‟yicha o‟qitishning mazmuni ochib
berilgan. Shu bilan birga o‟qitish, kommunikasiya, axborot va ta‟lim jarayonini
boshqarish usullari va vositalarining konseptual asoslari yoritigandir.
So‟ngra kurs bo‟yicha o‟qitish texnologiyalari loyihalashtirilgan:
1) ma‟ruza mashg‟ulotlarini olib borishning kirish-ma‟ruza, mavzu asosida ma‟ruza,
muammoli ma‟ruza, vizuallashtirilgan ma‟ruza va yakunlovchi ma‟ruzalar
ko‟rinishlari qo‟llanilishi;
2) amaliy mashg‟ulotlarni olib borishning topshiriqlarni individul tarzda yoki guruhda
bajarilishi, vaziyatli ishlanma – keys-stadilar usuli, nazariy bilimlar asosida bilimlar va
ko‟nikmalarni chuqurlashtirishga yo‟naltirilgan amaliy topshiriqlarni bajarilishi.
Mazkur ta‟lim texnologiyasi barcha oliy o‟quv yurtlarida, malaka oshirish kurslarida,
o‟qitish texnologiyasida ko‟zda tutilgan sharoitlar va vaqti mavjud bo‟lgan holda
«Psixologiya» fani olib borishda o‟qituvchi tomonidan qo‟llanilishi mumkin.
3
«PSIXOLOGIYA»
fanining
DOLZARBLIGI VA O‟QITISH STRUKTURASI
O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish
ishining hayotiy zarurati va dolzarbligi haqida gapirar ekanlar, «Inson shaxsini, uning yuksak
ma‟naviy fazilatlarini kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni boy
madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat-e‟tibor, mustaqil Vatanimizga mehr-
muhabbat ruhida tarbiyalash talablari oldimizga muhim vazifalarni qo‟ymoqda» deb alohida
ta‟kidlaydilar. Bu vazifalar, birinchi navbatda kelajakning bunyodkorlari bo‟lmish yosh avlodning
bilim olish, yuqori malakali kadrlar bo‟lib o‟z yurti va halkiga sitqidildan mehnat qilish, ozod yurt
ravnaqi va baxt-saodati uchun halol mehnat qilishga o‟rgatishni nazarda tutadi. Zero, mustaqillik
aynan fidoiy, o‟z Vatani manfaatlariga g‟oyat sadoqatli, yuqori malakali kadrlarning jamiyatni
boshqarishini taqozo etadi. Zamonaviy kadrlar oldiga qo‟yilayotgan eng muhim vazifalardan biri -
malakali mutaxassislar sifatida o‟zligini, o‟z qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat hamda
xislatlarini bilgan tarzda atrofidagilar mehnatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning
barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko‟rsatishdir. Bu o‟rinda inson ruhiyati
qonuniyatlarini o‟rganuvchi psixologiya fanining o‟rni va roli benihoya kattadir. Yosh avlodni
yangicha ta‟lim standartlari asosida, jahon talablariga javob beruvchi mutaxassislar qilib tarbiyalash
ishi oliy o‟quv yurtlarida tahsil olayotgan yoshlar uchun yangi darsliklar, o‟quv qo‟llanmalari,
risolalar tayyorlashning ham yangicha uslublarini talab etmoqda. Ushbu o‟quv qo‟llanma yoshlarga
aynan psixologik bilimlar asoslarini bersa-da, umid qilamizki, ularni o‟z atrofida ro‟y berayotgan
islohotlarga holis baho berish, o‟zi va o‟zgalar ruhiyati sir-asrorlarini befarq bo‟lmaslik, o‟z
layoqatlarini o‟stirishning elementar vositalaridan bohabar bo‟lishga yordam beradi. Chunki
shaxsgina o‟z qobiliyati, iqtidori, layoqati, tafakkuri, diqqati, xarakteri xususiyatlarini bilib, uni
to‟g‟ri yo‟naltira olsa, bu nafaqat shaxsning o‟ziga, balki jamiyat uchun ham katta naf keltiradi.
Shunday ekan, hozirgi kunda psixologiya fani sir-asrorlarini har bir o‟quvchi uchun zarur bo‟lgan
jihatlarini, chunonchi: psixologiyaning boshqa fanlar bilan integrasiyalashuvi, hamkorligi,
bog‟liqligini; psixologiyaning zamonaviy yo‟nalishlari va tarmoqlarini; shaxsni psixologik
diagnostika qilish usullarini; shaxs va jamiyat munosabatlarini uyg‟unligini; shaxs faoliyati va hatti-
harakati motivlarini; faoliyati turlarini; shaxsda kuzatiladigan psixik jarayonlar: sezgi, idrok, diqqat,
xotira, tafakkur, hayolni bilish va ularni boshqarish qonuniyatlarini qo‟llay olishni; shaxsdagi
qobiliyat, xarakter va temperament kabi individual psixologik xususiyatlarning shaxs faoliyati va
hayotidagi tutgan o‟rnini; shaxsning turli yosh davrlarga bog‟liq xususiyatlarini; shaxsning muloqot
jarayonidagi shakl, tur, vositalarini; shaxsning guruhga va o‟z navbatida guruhning shaxsga ta‟sirini;
o‟quv va tarbiya jarayonida qo‟llash mumkin bo‟lgan samarali usullarni bilish, o‟rganish muhimdir.
« Psixologiya» fanining maqsadi global inqiroz sharoitida ilk marotaba shaxs fenomeni psixologiya
fani qamrab olgan asosiy muammolar va mavzularning markaziy figurasi hamda «Shaxs-jamiyat»
tizimida o‟zaro munosabatlarning obyekti va subyekti sifatida ekanligini e‟tirof etish.
4
« Psixologiya» fanining vazifasi, talabalarga, shaxs taraqqiyoti va kamoli uchun muhim bo‟lgan
ijtimoiylashuv omillari, jumladan, undagi fikrlash jarayonlari, fikrning mustaqilligi, salomatligi,
ijtimoiy muhitga moslashishi, mehnat faoliyati, professional yuksalishi, ma‟naviyati, mafkurasi,
oilaviy munosabatlari, turli ijtimoiy guruhlardagi maqomi, shaxslararo muloqoti va konfliktli
vaziyatlardagi ijtimoiy xulqi va boshqa psixologik hodisalar mohiyatini tushunishga
ko‟maklashishdan iborat.«Psixologiya» kursini o‟zlashtirganlar quyidagilar bo‟yicha ilmiy va amaliy
tasavvurlarga ega bo‟lmog‟i lozim: psixologiyaning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‟rni va
ahamiyati, psixologik bilimlarni amaliyotda tadbiq etish sohalari va yo‟nalishlarini bilish;
psixologiyaning zamonaviy va ishonchli diagnostik metodlari va ularni konkret ishlab chiqarish
sharoitida qo‟llay olish; inson e‟tiqodiga ta‟sir ko‟rsatish metodlaridan boxabar bo‟lish; jamoa
mehnatini tashkil etish va boshqarishdagi psixologik qonuniyatlar, ijtimoiy muloqot va muomalaning
sirlari; mehnatga to‟g‟ri motivatsiya munosabatini shakllantirish omillari to‟g‟risidagi tasavvurlarga
ega bo‟lish; shaxsning individual, jinsiy va yoshga boqliq xususiyatlari, yetuklik davrida shaxs
taraqqiyotining psixologik qonuniyatlari; e‟tiqod va sog‟lom dunyoqarashni shakllantirish omillari,
har bir ijtimoiy vaziyatda fuqarolik ongi va mas‟uliyatini shakllantirish vositalarini aniqlay olish.
Quyidagi malakalarga ega bo‟lmog‟i kerak:
· o‟zgalarga ta‟sir ko‟rsatish va o‟z-o‟zini boshqarish malakalari; o‟z iqtidori va qobiliyatlarini
o‟stirish texnologiyalarni o‟zlashtirish; mehnat jamoalaridagi ijtimoiy-psixologik iqlimni o‟rganish
va uni muvofiqlashtirish malakalari; o‟zining ijodiy faoliyatini boshqarish va mantiqiy fikrlash orqali
ijtimoiy-psixologik jarayonlarni bashorat qilish.
Quyidagi ko‟nikmalar bo‟lishi kerak:
· o‟z ustida mustaqil va ijodiy ishlash ko‟nikmalari; o‟zgalar mehnati va ijodiy faoliyatini xolis va
obyektiv baholash; ziddiyatli sharoitlarda o‟zini tuta olish va o‟zgalar ruhiyatini tushunish
ko‟nikmalarini amaliy faoliyatda qo‟llay bilish.
« PSIXOLOGIYA»
fanining
MAZMUNI
1-MAVZU. PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI
Yangi davr va psixologiya. Psixologiya sohasida XX asrda erishilgan yutuqlar. Fanda yuzaga kelgan
yangi yo‟nalishlar va yangicha yondashuvlar. Sinergetik yondashuv. Akmeologik yondashuv.
Psixologiya fanining dolzarbligi. Globalizasiya sharoitida psixologiya o‟rganadigan muammolarning
dolzarbligi. Insonni o‟rganishning ahamiyati.
Psixologiya fanining predmeti. Psixologiya fanining predmeti va uning fanda asoslanishi. Psixikaning
zamonaviy va klassik ta‟riflari. Psixik jarayonlarning namoyon bo‟lish shakllari va ular o‟rtasidagi
o‟zaro bog‟liqlik.
Psixologiyaning tarmoqlari. Psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi. AQSh va RFdagi mavjud
ba‟zi psixologik tarmoqlar klassifikatsiyasi. Bizning sharoitimizda rivoj topayotgan va amaliy tus
kasb etayotgan psixologiya tarmoqlarining qisqacha tavsiflari.
Psixologiya fanining metodlari. Psixologiya fanining asosiy metodlari. Kuzatish metodi va uning
qisqacha tasnifi. So‟rov metodi va uning klassifikatsiyasi. Psixologik testlar va ularning turlari.
Psixologik eksperiment va uni tashkil etish. Modellashtirishlarning psixologiyalashtirilishi.
Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida shaxs omiliga nisbatan e‟tibor.
2-MAVZU. PSIXOLOGIYADA SHAXS VA JAMIYAT MUAMMOSI
Shaxs ijtimoiy ta‟sirlar mahsuli sifatida. «Shaxs» tushunchasi. «Homo sapiens» – «aqlli zot»
tushunchalari. Makro bosqichdagi ta‟sirlar. mikro bosqichdagi ta‟sirlar. Nativizm. Empirizm.
G.Leybnis, F.Galtonlarning ilmiy tadqiqotlari.
5
Shaxsdagi sog‟lom e‟tiqod va mafkuraviy tasavvurlarning shakllanishi. Mustaqillik g‟oyasining
tarkib topish bosqichlari. Milliy istiqlol g‟oyalarini shaxs ongiga singdirish – psixologik muammo
sifatida. Mafkuraviy targ‟ibotning psixologik mexanizmlari. Insonning tevarak-atrof voqyeyliklariga
ishonish mexanizmi. Insonning tevarak-atrof voqyeyliklariga ishonish mexanizmi.
Shaxs ijtimoiylashuvining asosiy mezonlari. Ijtimoiylashuv yoki Sotsializasiya jarayoni. Ijtimoiy
institutlar. Oila-maktab-mahalla shaxs ijtimoiylashuvining maskanlari sifatida.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs hayotiy yo‟nalishining shakllanishi. Shaxs yo‟nalganligining eng
muhim tarkibiy qismlari. Mas‟uliyat. Maqsadlar va ideallar. Qiziqishlar va e‟tiqod. Iymon.
Dunyoqarash.
Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida shaxs ijtimoiylashuviga nisbatan munosabat.
3-MAVZU. SHAXS FAOLLIGI VA IJTIMOIY XULQINING MOTIVATSIYASI
Shaxs va uning faolligi. Faollik. Tashqi faollik. Ichki faollik. Faoliyat.
Faoliyat turlari: jismoniy va aqliy harakatlar. Aqliy harakatlar. Perseptiv harakatlar. Mnemik faoliyat.
Fikrlash faoliyati. Imajitiv faoliyat. Aqliy harakatlarning ko‟rinishlari. Interiorizasiya.
Eksteriorizasiya. Ko‟nikmalar. Faoliyatni klassifikatsiya qilish. Muloqot, o‟yin, o‟qish va mehnat
faoliyatlari. Faoliyat motivlari.
Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivatsiyasi. «Motiv» va «motivatsiya» tushunchalari. Shaxsning
jamiyatda odamlar orasidagi xulqi va o‟zini tutishi sabablari. Shaxsiy dispozisiyalar. Biologik
ehtiyojlar. Ijtimoiy ehtiyojlar.
Motivlarning turlari. Muvaffaqiyatga erishish motivi hamda mag‟lubiyatdan qochish motivi.
Talabchanlik sifati.
Motivlarning anglanganligi: ijtimoiy ustanovka va uni o‟zgartirish muammosi. Anglanmagan ijtimoiy
xulq motivlari. «Attitud» hodisasi. V.A.Yadovning dispozision kontseptsiyasi. Elementar
ustanovkalar. Ijtimoiy ustanovkalar. Ba‟zaviy ijtimoiy ustanovkalar. Qadriyatlar tizimi. G.Ollport
bo‟yicha ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimi.
Moliyaviy inqiroz sharoitida turli faoliyat egalariga bo‟lgan munosabat.
4-MAVZU. SHAXSNING BORLIQNI BILISH JARAYONLARI: DIQQAT, SEZGI, IDROK.
Bilish jarayonlari va professional faoliyat. Professional bilimdonlik. Bilish jarayonlari va ularning
umumiy xususiyatlari.
Bilish jarayonlari va ularning qisqacha tasnifi. Sezgi. Idrok. Tasavvur. Xotira. Tafakkur. Xayol.
Diqqat. Nutq.
Idrok va idrok qilish qonunlari. Figura va fonda idrok qilish. Rubin figurasi. Idrok qilish
jarayonlariga xos qonuniyatlar klassifikatsiyasi. Idrok qilish va diqqat. Diqqatni jalb etishning
universal qoidalari (qonunlari).
5-MAVZU. XOTIRA, HAYOL, TAFAKKUR VA MUSTAQIL FIKRLASH SHART-
SHAROITLARI.
Xotira va shaxs tajribasining boyligi. Xotira va ma‟lumotlarning miyada saqlanishiga ta‟sir
ko‟rsatuvchi omillar. Xotiraning samaradorligi. Eslab qolish xususiyatiga ko‟ra xotiraning turlari.
Kutilmagan ma‟lumot. Ma‟lumotning mazmun yoki shakl jihatdan bir-biriga yaqinligi. Esda saqlash
vaqti bilan esga tushirish vaqti o‟rtasidagi farq. Xotiraning sakkiz qonuni. Xotirani rivojlantirish
yo‟llari. O‟zlashtirilish lozim bo‟lgan ma‟lumotning xotirada saqlanish bosqichlari. Mnemonika yoki
mnemotexnika. Mnemotexnik usullar.
6
Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati. Tafakkur. Fikrlash jarayonlarining tabiati. Insayt
– oydinlashuv.
Tafakkurning turlari. Nazariy tafakkur. Amaliy tafakkur. Ko‟rgazmali – harakat tafakkuri.
Ko‟rgazmali-obrazli tafakkur. Mantiqiy tafakkur. Reproduktiv, produktiv yoki ijodiy tafakkur.
Konvergent fikrlash. Divergent tafakkur. Kreaktivlik sifati. Predikativ tafakkur. Sun‟iy intellekt yoki
tafakkur. Intuitiv tiplilar. Fikrlovchi tiplar.
Tafakkur mahsullari va operatsiyalari. Forobiyning fikr yuritish, tafakkur xususiyatlari haqidagi
fikrlari. Abu Ali ibn Sinoning psixologik qarashlari. Tushunchalar. Hukmlar. Xulosalar. Fikrlash
jarayonini ta‟minlovchi operatsiyalar klassifikatsiyasi.
Mustaqil fikrlash – sog‟lom ma‟naviyat va tafakkurning alohida xossasi sifatida. Z.Nishonova hamda
E.Usmanovalarning tafakkur xususidagi qarashlari. Mustaqil fikrlashning zamonaviy ta‟rifi. Jahon
inqirozi sharoitidaTafakkurni rivojlantirish va mustaqil fikrlash muammosi.
Mustaqil fikrlash – ijtimoiy-psixologik hodisa. Mustaqil fikrlash. «Subekt-obyekt» va «subyekt-
subyekt» munosabatlari mazmuni. Ta‟lim muassasasi va uning imkoniyatlari. M.Davletshin,
E.G‟oziyev, Z.Nishonova, R.Sunnatova, R.Tojiboyeva, E.Usmonovalar tafakkur jarayoni bo‟yicha
olib borayotgan izlanishlari. Tafakkur mustaqilligi. Mustaqil fikr rivojlanganligining mezonlari.
Talabalar tafakkurida inqiroz tushunchasining talqin qilinishi.
6-MAVZU. SHAXSNING INDIVIDUAL XUSUSIYATLARI VA ULARNI DIAGNOSTIKA
QILISH.
Individual-tipologik xususiyatlar klassifikatsiyasi. «Individ» va «individuallik» tushunchalari.
Individuallikni izohlovchi xususiyatlar majmuasi. Temperament. Xarakter. Irodaviy sifatlar.
Emotsiya (hissiyot)lar va motivatsiya. Ijtimoiy ustanovka.
Shaxs iqtidori va qobiliyatlari diagnostikasi. Intellekt va uning ta‟riflari. Qobiliyatlardagi tug‟ma va
orttirilgan sifatlar. Shaxs intellektual salohiyatini shakllanganlik darajalari. Qobiliyatlarning
psixologik strukturasi. Qobiliyatlar va qiziqishlar diagnostikasi.
Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari. Temperament. I.Pavlovning temperament
xususiyatlarini belgilab beruvchi uch oliy nerv tizimi xossalari. Nerv jarayonlari va temperament
tiplari o‟rtasidagi o‟zaro bog‟liqlik.
Xarakter va shaxs. Xarakter. V.S.Merlinning xarakter xususidagi qarashlari. S.L.Rubinshteyn
bo‟yicha shaxsning o‟ziga xosligligini ifodalovchi xarakterologik tizim. Faoliyatga nisbatan
yondashuvlarga xos xarakter tizimlari. Nutqining xususiyatlari. Tashqi qiyofa. Fizionomika.
Xiromantiya. Konstitusion nazariyalar.
Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining individual xususiyatlarga bog‟liq tarzda talqin qilinishi
7-MAVZU. SHAXS TARAQQIYOTINING YOSHGA BOG‟LIQ XUSUSIYATLARI
Shaxs taraqqiyotidagi ijtimoiy va genotipik omillar. Yosh davrlari psixologiyasi. Genetik, tug‟ma
yoki orttirilgan ijtimoiy omillar.
Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‟lish. Davrlarga bo‟lishga qaratilgan klassifikatsiyalar. J.Piaje
bo‟yicha intellektni rivojlanish bosqichlari. 1965 yili XFAning maxsus simpoziumida qabul qilingan
yosh davrlari sxemasi. E.Eriksonning shaxs «Men»ini rivojlanish bosqichlariga tayangan
klassifikatsiyasi.
Bolalik – ilk yoshlik davri. 1 yoshdan keyingi taraqqiyot. 3 yoshgacha bo‟lgan taraqqiyot.
Maktabgacha tarbiya yoshi davri. Bolalikning maktab davri.
O‟smirlik va o‟spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvining o‟ziga xos xususiyatlari. O‟smirlik davri
va uning o‟ziga xos psixologik talqini. O‟spirinlik davri xos qonuniyatlar. Professional o‟z-o‟zini
anglash bosqichlari. Yoshlardagi attraksiya va emosional munosabatlar. Do‟stlik. Sevgi.
Yetuklik davri psixologiyasi – Akmeologiya. Levinson tasnifi bo‟yicha yetuklik davrining
bosqichlari. Akmeologiya va uning lug‟aviy ma‟nosi. Akmeologiya fanining asosiy vazifasi.
7
8-mavzu
Shaxs insoniy munosabatlar tizimida.Muomala texnikasi va strategiyasi.Psixologiyada ijtimoiy ta'sir
masalasi.Samarali ta'sir sirlari
Insoniy munosabatlar tizimi – shaxs dunyoqarashini shakllantiruvchi birlamchi omil sifatida.
Shaxslararo insoniy munosabatlarning va sharqona muomalaning shaxs taraqqiyotidagi ahamiyati va
o„rni. Insoniy muomala va muloqotning psixologik vositalari va shart-sharoitlari. Ijtimoiylashuv
institutlarining bu jarayondagi o„rni: “Oila-bog„cha-mahalla-maktab-maxsus va oliy ta'lim
muassasalari – mehnat jamoalari” tizimida uzluksiz ta'lim va tarbiya mexanizmlari orqali
sotsializatsiya jarayonini takomillashtirish.Muloqot texnikasi – verbal va noverbal vositalar va
ulardan o„rinli foydalanishga o„rgatish muammosi. Muloqot strategiyasi: guruhlarda va shaxslararo
munosabatlarda monolog, dialog va poliloglarning o„rni. Muloqotga o„rgatish masalasi – sotsial-
psixologik trening.
Ijtimoiy ta'sirning turlari: ta'sirlanish, ishontirish, taqlid qilish va e'tiqodni shakllantirish. Yoshlarda
sog„lom e'tiqod va ma'naviyatni shakllantirishning ob'ektiv va sub'ektiv shartlari. Katta guruhlar bilan
ishlaganda ta'sirning o„ziga xosligi va uni tarbiya jarayonida hisobga olish.
Shaxslararo muloqotning interaktiv xususiyatlari. Shaxslararo ta'sir zaruriyati va imkoniyatlari.
Ijtimoiy rollar va ularning ijtimoiy kutishlarga boqliqligi. Alohida shaxsning o„zgalarga ta'sir
ko„rsatish imkoniyatlari; guruhiy va guruhlararo ta'sir masalalari. Ijtimoiy muloqot jarayonida
mijozlar va hamkorlikdagi shaxslarga ta'sir o„tkazish yo„llari. Samarali ta'sir sirlari. Ta'sir ko„rsatish
psixologiyasi.
MA‟RUZA VA AMALIY MASHG‟ULOTLARDA O‟QITISH
TEXNOLOGIYALARINI ISHLAB CHIQISHNING KONSEPTUAL ASOSLARI
O‟zbekiston o‟z istiqlol va taraqqiyot yo‟lidan rivojlanib, xalqaro maydonda o‟zining munosib
o‟rnini topmoqda. Davlatimizning mustaqil taraqqiyot yo‟lini ta‟minlash uchun ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy, madaniy va ma‟rifiy sohalarda chuqur islohotlar amalga oshirilmoqda. Jamiyat va inson
manfaatiga qaratilgan bu islohotlarning samarasi bevosita ta‟lim tizimida tayyorlanayotgan
mutaxassis kadrlarning salohiyatiga bog‟liqdir.
Shu bois mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab sifatli kadrlar tayyorlashga qodir milliy asosga
qurilgan va jahondagi ilg‟or davlatlar ta‟limi taraqqiyoti tajribalariga tayanadigan kadrlar tayyorlash
tizimini yaratish asosiy vazifalaridan biriga aylandi. 1997 yilda qabul qilingan O‟zbekiston
Respublikasining “Ta‟lim to‟g‟risida”gi qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” milliy ta‟lim
taraqqiyoti va milliy kadrlar tayyorlash tizimi istiqbollarini belgilovchi hujjat sifatida bu sohadagi
ishlarni rivojlantirishda yana bir tarixiy davr boshlanishiga zamin yaratdi.
O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti va hukumati jahon andozalariga mos keladigan kadrlar
tayyorlash masalalariga e‟tiborni qaratib kelmoqda. Dars jarayonini boshqarish va tashkillashtirishda
professor-o‟qituvchining bilimi, tajribasi, ko‟nikmasi, ilmiy-pedagogik salohiyati, mahorati,
qobiliyati asosiy omil hisoblanadi. Shunga ko‟ra, jumladan ma‟ruzani oddiydan murakkabga qarab
rivojlantirib qo‟llaniladigan o‟quv qo‟llanmalar va vositalar tayyorlanadi. O‟quv xonasi dars uchun
tayyorlab qo‟yiladi.
O‟qituvchi ma‟ruza qila turib quyidagilarga e‟tibor qaratadi:
8
· Talabalarni savol-javobga undash orqali guruhda muhokama muhitini yaratadi
· vaqtincha erkin fikr almashishga ruxsat beradi;
· kundalik hayotdan ibratli misollar keltiradi;
· talabalarni savol berishga undaydi;
· ilgari o‟rganilgan hodisa va vaziyatlarni yangilari bilan taqqoslashni amalga oshiradi;
· fan doirasida turli ma‟lumotlarni jonli, qiziqarli bayon qiladi.
Dars jarayonida talabaning tanqidiy (tahliliy) fikrini shakllantirishda, uchta bosqichdan foydalaniladi:
1. Yo‟llanma berish;
2. Ahamiyatini oshirish;
3. Fikrlash.
Talabalarning tanqidiy (taxliliy) fikrini rivojlantirishda interaktiv uslublarning muhim o‟rni bor, bular
hamkorlik subyektlarini ijodiy izlanishga yo‟naltirish, noma‟lum holatni ochishga, kashf etishga
ko‟mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda ifodalanadi.
Darsni boshlash jarayonida talabalarda ko‟tarinki kayfiyat, yuksak ehtiros, ijodiy ruhlanish kuzatilsa
dars jarayonining samaradorligi yuqori bo‟ladi. Bunda o‟qituvchining faoliyati aniq reja asosida,
oldindan tayyorlangan holda bo‟lishi zarur. Demak, o‟qituvchi tomonidan dars davlat ta‟lim
standartlari asosida olib boriladi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining ikkinchi bosqichi ta‟lim jarayonidagi sifat ko‟rsatkichlarini
yaxshilash, ya‟ni jahon andozalariga mos, raqobatbardosh, yuqori saviyaga ega bo‟lgan mutaxassislar
tayyorlashdir. Ushbu murakkab muammolarni yechimini topib ularni amalda keng qo‟llash oliy
ta‟lim tizimi xodimlari oldiga juda katta vazifalar belgilaydi. Bunda aniq vazifalar sifatida bevosita
o‟quv jarayonini yaxshilash, o‟quv dasturlarini yanada takomillashtirish, o‟qitishning zamonaviy
pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish, texnik vositalaridan keng foydalanish va shu asosda
masofadan o‟qitishni keng joriy qilishdan iboratdir.
Ta‟lim sifati va usuliga qarab bilim hosil bo‟ladi. Bu o‟qituvchining mahoratinigina emas, balki
tinglovchining istak-xohishi, qobiliyati va bilim darajasini ham belgilaydi. Ta‟lim uzoq davom
etadigan jarayondir. Bilim esa ta‟limning uzluksizligi vositasida beriladigan mavhum tushunchaga
ega bo‟lgan hodisadir. Bilim xususiylikka ega bo‟lsa, ta‟lim umumiylikka egadir. Ta‟lim barcha
uchun bir xilda davom etadigan jarayon. Bilim obyektiv borliqdagi voqyea-hodisalarning in‟ikosi
natijasida inson miyasidagi mushohadalar va tasavvurlar natijasida hosil bo‟ladigan tushunchalar
yig‟indisi sifatida namoyon bo‟ladi. Ta‟limdagi sifat uni berishda ishtirok etadigan kishilar sifati
bilan belgilansa, bilim individuallikka ega bo‟ladi. Ta‟limni amalga oshiradigan yoki dars beradigan
kishilarning saviyasi turlicha bo‟lishi mumkin. Lekin guruhdagi talabalarga beriladigan ta‟lim bir
xildir. O‟qituvchi bilim emas, balki ta‟lim beradi. Talaba esa ana shu ta‟lim jarayonida bilimga ega
bo‟ladi. Buning uchun u mustaqil o‟qiydi, tayyorlanadi, mushohada qiladi, tasavvurlarga ega bo‟ladi,
eshitganlari va o‟qitganlarini sintez qiladi. Natijada bilimga ega bo‟ladi.
O‟quv jarayoni bilan bog‟liq ta‟lim sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik
darajada dars berish, muammoli ma‟ruzalar o‟qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil
qilish, ilg‟or pedagogik texnologiyalardan va multimedia qo‟llanmalardan foydalanish,
tinglovchilarni undaydigan, o‟ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‟yish, talabchanlik,
tinglovchilar bilan individual ishlash, ijodkorlikka undash, erkin muloqot yuritishga, ijodiy fikrlashga
o‟rgatish, ilmiy izlanishga jalb qilish va boshqa tadbirlar ta‟lim ustivorligini ta‟minlaydi.
Aytilganlardan kelib chiqqan holda, «Psixologiya» o‟quv kursi bo‟yicha ta‟lim texnologiyasini
loyihalashtirishdagi asosiy konseptual yondoshuvlarni keltiramiz:
9
Shaxsga yo‟naltirilgan ta‟lim. Bu ta‟lim o‟z mohiyatiga ko‟ra ta‟lim jarayonining barcha
ishtirokchilarini to‟laqonli rivojlanishlarini ko‟zda tutadi. Bu esa ta‟limni loyihalashtirilayotganda,
albatta, ma‟lum bir ta‟lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati
bilan bog‟liq o‟qish maqsadlaridan kelib chiqgan holda yondoshilishni nazarda tutadi.
Tizimli yondoshuv. Ta‟lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‟zida mujassam etmog‟i
lozim: jaryonning mantiqiyligi, uning barcha bo‟g‟inlarini o‟zaro bog‟langanligi, yaxlitligi.
Faoliyatga yo‟naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta‟lim
oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‟quv jaryonida uning barcha qobiliyati va
imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‟naltirilgan ta‟limni ifodalaydi.
Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‟quv jarayoni ishtirokchilarning psixologik birligi va o‟zaro
munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o‟z-o‟zini faollashtirishi
va o‟z-o‟zini ko‟rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta‟limni tashkil etish. Demokratlilik, tenglik, ta‟lim beruvchi va ta‟lim oluvchi
o‟rtasidagi subyektiv munosabatlarda hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va
erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e‟tiborni qaratish zarurligini
bildiradi.
Muammoli ta‟lim. Ta‟lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta‟lim oluvchi faoliyatini
aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni obyektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish
usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy
tarzda qo‟llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta‟minlanadi.
Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‟llash – yangi kompyuter va
axborot texnologiyalarini o‟quv jarayoniga qo‟llash.
Keltirilgan konseptual yo‟riqlarga asoslangan holda, «Kompyuter modellashtirish» kursining
maqsadi, tuzilmasi, o‟quv axborotining mazmuni va hajmidan kelib chiqgan holda, ma‟lum sharoit va
o‟quv rejasida o‟rnatilgan vaqt oralig‟ida o‟qitishni, kommunikasiyani, axborotni va ularni
birgalikdagi boshqarishni kafolatlaydigan usullari va vositalari tanlovi amalga oshirildi.
O‟qitishning usullari va texnikasi. Ma‟ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoviy usul, keys-
stadi, pinbord, paradokslar va loyihalar usullarii, amaliy ishlash usuli.
O‟qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‟zaro o‟rganishga asolangan
frontal, kollektiv va guruh.
O‟qitish vositalari o‟qitishning an‟anaviy shakllari (darslik, ma‟ruza matni) bilan bir qatorda -
kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikasiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‟zaro
munosabatlar.
Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‟rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat
natijalarini tahlili asosida o‟qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o‟quv mashg‟uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta
ko‟rinishidagi o‟quv mashg‟ulotlarini rejalashtirish, qo‟yilgan maqsadga erishishda o‟qituvchi va
tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‟ulotlari, balki auditoriyadan tashqari
mustaqil ishlarning nazorati.
Monitoring va baholash: o‟quv mashg‟ulotida ham butun kurs davomida ham o‟qitishning natijalarini
rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilarning bilimlari
baholanadi.
| 