SENSORLI ALOQA TARMOQLARI UMUMIY ARXITEKTURASINING
TAHLILI
Dilfuza Abdurashid qizi Rahimova
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnologiyalari universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada sensorli aloqa tarmoqlari haqida umumiy
tushunchalar, ularga qo’yiladigan asosiy talablar va hozirgi davrda qo‘llaniladigan
sohalar yoritilgan. Shuningdek, simsiz aloqa sensorli tarmoqlarining umumiy
arxitekturasi va ishlash tamoyili ham o‘rganilib keltirib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar: sensor tarmoq, avtomatlashtirilgan monitoring, ma'lumot oqimi,
tarmoq interfeysi, sensor tuguni, xizmat ko'rsatuvchi provayder.
ANALYSIS OF THE GENERAL ARCHITECTURE OF SENSORED
COMMUNICATION NETWORKS
Dilfuza Abdurashid qizi Rahimova
Tashkent University of Information Technology
named after Muhammad al-Khwarizmi
Abstract: This article describes the general concepts of touch networks, their
basic requirements and current applications. The general architecture and operation of
wireless sensor networks is also studied.
Keywords: sensor network, automated monitoring, data flow, network interface,
sensor node, service provider.
Sensor tarmog'i – bu fazoviy taqsimlangan sensor tugunlari tizimi, bir-biri bilan
va qo'llanilishiga qarab AKT (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) infratuzilmasi
bilan qabul qilish, qayta ishlash, real sharoitlar to'g'risida ma'lumot berish va kerak
bo'lsa, bunday ma'lumotlarga javob berishni o’z zimmasiga oladi. Belgilangan "simsiz
sensor tarmog'i" (WSN – Wireless Sensor Network) (yoki Sensorli aloqa tarmog‘i)
simsiz tizimlarning yangi sinfini anglatadi, ular tarqatilgan, o'z-o'zidan tashkil topgan
va avtonom quvvat manbalari bilan jihozlangan miniatyurali elektron qurilmalar
tarmog'ining alohida elementlarining ishdan chiqishiga chidamlidir. Bunday
tarmoqning aqlli tugunlari xabarlarni zanjir bo'ylab uzatishga qodir, bu tizimni past
o'tkazuvchan quvvat bilan ta'minlaydi va shuning uchun tizimning yuqori energiya
samaradorligini ta'minlaydi.
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
198
Hozirgi vaqtda o'ta muhim (hukumat, harbiy, yadroviy) ob'yektlarga tutashgan
hududda, davlat chegarasida yoki javobgarlik zonasida joylashgan hududlarda
tajovuzkorning mavjudligi, uning harakati va ruxsatsiz harakatlari to'g'risida tezkor
ma'lumot olish uchun hududlarni avtomatlashtirilgan monitoringini tashkil etishga
katta e'tibor berilmoqda. Ushbu muammolarni oqilona hal qilish uchun hozirgi vaqtda
ishlatilganlardan tubdan farq qiladigan texnik vositalar va algoritmlarning yangi
avlodini qo'llash kerak. Simsiz sensor tarmoqlarini yaratish ushbu sohadagi eng
istiqbolli yo'nalish hisoblanadi. Bu katta maydonlarning to'liq maqsadli monitoringini
ta'minlashga
imkon
beradi.
Ob'yektlarning
xavfsizlik
tizimlariga
kelsak,
buzg'unchilarni aniqlab, tasniflashi, koordinatalarini aniqlashi va uning harakatining
yo’nalishlarini bashorat qilishi kerak. Taqsimlangan kuzatish tarmog’iga ega bo'lgan
tizim, mustaqil ravishda, ma'lumot oqimlari yo'nalishini o'zgartirishni ta'minlaydi,
masalan, ishlamay qolgan yoki vaqtincha ishlamay turgan tugunlarni chetlab o'tib,
ma'lumotlarning boshqariladigan hudud va markaziy nuqtaga ishonchli uzatilishini
tashkil qiladi. Shuningdek, sensorli aloqa tarmog‘i istiqbolli bo'lib, unda har bir
sensorning qabul qiluvchisi aslida ob'yektni aniqlash sensori bo'ladi.
Sensorli aloqa tarmog‘ida uzatilayotgan ma'lumotlarning yuqori ishonchliligi va
himoyasini ta'minlash uchun aloqa kanalining xususiyatlarini o'zgartirishga, radio
qabul qilgichni blokirovka qilishga, ma'lumotlarni ushlab olishga va taqiq qilishga
chidamli o'z radio protokollarini ishlab chiqish kerak. Bunday holda, spektrni tarqatish
texnologiyalaridan - DSSS (Direct-Sequence Spread Spectrum – To'g'ridan-to'g'ri
ketma-ket tarqaladigan spektr) va FHSS (Frequency-Hopping Spread Spectrum –
Chastotani tezlashtirish spektri) usullaridan foydalanish tavsiya etiladi.
1-rasm. Izolyatsiya qilingan sensor tarmoqlari
Ushbu maqolada aloqa va xizmat ko'rsatish nuqtai nazaridan sensorli tarmoqlar
tasvirlangan. 1, 2 va 3-rasmlar umumiy arxitekturaning kommunikatsion o'zaro ta'sirini
va sensorlar tarmoqlarining uchta sinfidagi tarkibiy qismlarning mantiqiy
diagrammasini aks ettiradi. 1, 2 va 3-rasmlarda ko'rsatilgan sensor tarmoqlari real
sharoitlar to'g'risida ma'lumot to'playdi va ushbu ma'lumotni sensor tarmog'ining
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
199
foydalanuvchisiga yetkazadi va har qanday aloqalar simli yoki simsiz texnologiyalar
yordamida amalga oshirilishi mumkin bo’ladi, chunki aloqa texnologiyalarini
taqsimlashda tarmoq ichida cheklovlar mavjud emas. 1-rasmda avtonom va alohida
ishlaydigan izolyatsiya qilingan sensor tarmog'i tasvirlangan va u boshqa tarmoqlardan
alohida hisoblanadi. Ushbu turdagi sensorli tarmoqlarni tor doirada qo'llaniladigan
sensorli tarmoqlar deb tasniflash mumkin.
2-rasmda bir nechta sensorli tarmoqlari bo'lgan holat tasvirlangan. Ushbu rasmda
ikkitasi mavjud tarmoq interfeysi bilan o'zaro bog'langan tarmoqlar hisoblanadi.
Tarmoq interfeysi 1 va 2-rasmlarda va qisqacha 3-rasmda ko'rsatilgandek, sensorlar
tarmog'ida turli xil rollarni bajarishi mumkin.
2-rasm. Ulangan sensorli tarmoqlar
3-rasmda magistral tarmoq yoki boshqa elementlar bilan o'zaro bog'liq bo'lgan
sensorli tarmoqlar (bu yerda - ikkitasi) ko'rsatilgan. Bunday holda, tarmoq interfeysi
sensorli tarmoqlarni boshqa tarmoqlar bilan, ehtimol kirish tarmoqlari orqali o'zaro
bog'lashni amalga oshiradi.
3-rasm. Boshqa tarmoqlarga ulangan sensor tarmoq
"Science and Education" Scientific Journal
December 2020 / Volume 1 Issue 9
www.openscience.uz
200
Sensor
tarmoqlaridan
foydalanish
dastur
qatlami
texnologiyalaridan
foydalanishni talab qilishi mumkin, ma'lumotlarni qayta ishlash (ma'lumotlarni
integratsiya qilish, ma'lumotlarni filtrlash), sensorli taqdimot va namoyish qilish kabi.
Ma'lumotlar sensor tugunlari tomonidan qabul qilinadi va sensorlar tarmog'ida qayta
ishlanadi (masalan, sensor tugunlari) yoki 1 va 2-rasmlarda ko'rsatilgandek, sensorlar
tarmoqlariga ulangan xizmat ko'rsatuvchi provayderlar 3-rasmda ko'rsatilgandek
xizmatlar hisoblanadi.
Sensor tarmoq xizmatlari to'g'ridan-to'g'ri sensor tuguni yoki xizmat ko'rsatuvchi
provayder tomonidan taqdim etilishi mumkin. Foydalanuvchilar xizmatlarni
vositachisiz, tasodifiy tanlangan yoki tayinlangan sensorli tugundan, masalan, 1 va 2-
rasmlarda o'ng tomonda bo'lgan foydalanuvchilar kabi yoki xizmat ko'rsatuvchi
provayderdan, masalan, 1-rasmning chap tomonida, rasmning o'rtasida joylashgan
foydalanuvchilar kabi xizmatlarni so'rashlari mumkin.
Xizmat ko'rsatuvchi provayder sensorli tarmoqlardan to'g'ridan-to'g'ri yoki
magistral orqali sensorli ma'lumotlarni to'playdi va taqdim etilayotgan xizmatlarning
muzokaralarini osonlashtiradi. Ba'zi hollarda, sensor tugunidan xizmatlarni
so'raydigan foydalanuvchi ushbu tugun bilan bevosita bog'liq bo'lishi mumkin.
Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash lozimki, simli yoki simsiz sensorli aloqa
tarmoqlari ajralib turadigan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Sensor tarmoqlari nafaqat
ma'lumotlarni uzatishni, balki ularni yig'ish, qayta ishlash, ma'lumotlar, tarmoq va
resurslarni boshqarish, avtomatlashtirish (ma'lumotlarni o'qish va bajarish
operatsiyalari), shuningdek boshqa funksiyalar va xizmatlarni ham amalga oshiradi.
Darhaqiqat, sensorli aloqa tarmoqlari an’anaviy aloqa tarmoqlaridan masofadan
turib boshqarish imkoniyati bilan ham ajralib turadi. O‘z o‘rnida buni an’anaviy
tarmoqlarga qaraganda ustun va bir muncha qulay jihatlari mavjud.
| 