TALABALARNI KASBIY – PEDAGOGIK TA’LIM JARAYONIDA
MA’NAVIY-MA’RIFIY ISHLARNI TASHKIL ETISHGA
TAYYORLASHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
Shanasirova Zahro Yuldashovna
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
Maktabgacha ta’lim kafedrasi o’qituvchisi klaster bo’yicha
Rezyume: Maqolada bugungi kunda dolzarb mavzu bo’lgan talabalarni kasbiy
– pedagogik ta’lim jarayonida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga
tayyorlashning ilmiy-nazariy asoslari tahlil qilingan.
Tayanch so’zlar: ta’lim jarayoni, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish,
malakali pedagogik kadrlar, uzluksiz ta’lim tizimini.
Insoniyat tarixida u yoki bu jamiyatning har tomonlama taraqqiy etishida inson
kamoloti muhim o‘rin egallagan. Inson kamolotida esa ta’lim-tarbiya muassasalari
va undagi yetakchi shaxs – o‘qituvchi-ustozning o‘rni doimo muhim bo‘lgan.
Mustaqillikka erishilgach, mamlakatimizda barcha sohalar kabi ta’lim-tarbiya
borasida ham katta islohotlar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda ta’lim
tizimining barcha bo‘g‘inlarida ham moddiy texnika ta’minoti ham ilmiy-ma’rifiy
jihatdan jiddiy o‘zgarishlarga erishildi. Umumta’lim, kasb-hunar va oliy ta’lim
muassasalari uchun yangi dasturlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yaratildi,
axborot-texnika vositalari bilan ta’minlandiki, bular ta’lim sohasini yangi bosqichga
ko‘tarishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ma’lumki, yuqori malakali pedagogik kadrlarni tayyorlash va yoshlarni
pedagogik faoliyatga jalb etish uchun uning maqomini oshirish lozim.
Shuningdek, dasturda ilmiy va pedagogik kadrlar tayyorlash tizimini
rivojlantirishning asosiy vazifalari va yo‘nalishlari ham belgilab qo‘yilgan bo‘lib,
ular quyidagilardan iborat:
- uzluksiz ta’lim tizimini pedagogik kadrlar bilan to‘liq ta’minlash. Bunday
tayyorlov nafaqat davlat grantlari bo‘yicha, balki mintaqaviy, hududiy va tarmoq
boshqaruv organlari grantlari asosida olib borilishi lozim...
- pedagog kadrlarni tayyorlashni ijtimoiy, umummilliy, psixologik-pedagogik
va mazmunini takomillashtirish;
- muhandis-pedagog kadrlarni yangi texnologiyalar bo‘yicha tayyorlashga
alohida e’tibor qaratish;
- pedagog kadrlar tayyorlash tizimida axborot madaniyati darajasi ko‘tarilishini
ta’minlovchi moddiy-texnik baza va ilmiy-uslubiy nazoratni rivojlantirish;
- pedagog kadrlarni tayyorlash jarayoniga yangi axborot texnologiyalarini joriy
etishni yo‘lga qo‘yish, ularni tezkor tayyorlov va qayta tayyorlov shakllarini
kengaytishi (jumladan, ta’limning masofaviy shakli va ochiq ta’limni har
tomonlama rivojlantirish);
- o‘quv jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish,
interaktiv ta’lim metodlari va usullari, tanqidiy fikrlash asoslarining pedagoglar
tomonidan o‘zlashtirilishi va o‘quv jarayoniga joriy etilishini yo‘lga qo‘yish;
- ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha pedagog kadrlarga bo‘lgan talabni aniqlash.
Uzluksiz ta’limga oid qonunlar va qonun osti me’yoriy hujjatlarda ta’lim
mazmunini modernizatsiyalashda rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
tahlil qilish va undan o‘rinli hamda unumli foydalanish muhimligi ta’kidlanadi.
Respublikamiz ta’lim-tarbiya, ma’naviy rivojlanish, ilmiy salohiyat sohasida
juda ko‘p asrlar davomida to‘plangan boy va tarixiy, milliy-ma’naviy, ilmiy-etnik
tajribaga ega.
Sharq xalqlari, jumladan, turkiy xalqlar ham o‘n asrdan ortiq vaqt davomida
o‘zining ilmiy, madaniy, ma’naviy salohiyati bilan o‘zga xalqlar madaniyatiga
samarali ta’sir ko‘rsatib kelgan. O‘zbekiston mustaqillik yilarida Rossiya,
Germaniya, Yaponiya, AQSh, Janubiy Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarning
ta’lim sohasida erishgan tajribalarini ijobiy tarzda o‘rganib, mamlakatimiz ta’lim
tizimiga joriy etib kelmoqda.
Yaratilgan tadqiqotlarni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, ularning deyarli
barchasida asosan o‘qituvchining odobi, axloq, uning ta’lim-tarbiyadagi o‘rni
haqida fikr yuritiladi, ammo pedagogni ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga
tayyorlash masalasi chetlab o‘tiladi, ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaga qo‘yiladigan
talablar va ularning muhimligi, talabalarni ma’naviy tarbiyada pedagogik-
psixologik tayyorlash yo‘l yo‘lakay qayd etiladi. Vaholangki, bugungi kunda oliy
o‘quv yurtlarida «Ma’naviyat asoslari» kursi o‘rganiladi. Lekin, bu kurs mazmunida
ham bo‘lajak pedagoglarni ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga tayyorlash
yaxlit tizim tarzida o‘rin olmagan.
Talabalarni kasbiy-pedagogik ta’lim jarayonida ma’naviy ma’rifiy ishlarni
tashkil etishga tayyorlashda avvalo ular «ma’naviyat», «ma’rifat», «ma’naviy
tarbiya» tushunchalarining mazmun-mohiyatidan boxabar bo‘lishlari zarur.
Shundagina ular ta’lim muassasalariga ishga borib mustaqil pedagogik faoliyat
boshlaganlarida ulardan ta’lim-tarbiya olayotgan yosh avlodni yuksak ma’naviyatli
inson bo‘lib kamol topishida o‘zlarining pedagoglik burchlarini samarali bajargan
bo‘ladilar. Umumta’lim maktablari o‘qituvchilari bilan ma’naviy-ma’rifiy
tadbirlarni o‘tkazishda yosh pedagoglar albatta, tajribali o‘qituvchilar bilan
yaqindan aloqada bo‘lishlari, ulardagi ilg‘or tajribalarni sidqidildan o‘rganishlari
lozim. Ta’kidlash joizki, «Ma’naviyat» so‘zining negizida arabcha «ma’ni» so‘zi
yotadi. «Ma’naviy» so‘zi ma’noga aloqadorlikni bildirsa, «ma’naviyat» «ma’naviy»
so‘zining ko‘pligidir.
«Ma’naviyat» atamasining negizida «ma’no» so‘zi yotar ekan, uning mazmuni,
ko‘lami va tarkibini aniqlab olish «ma’naviyat» atamasini to‘laroq anglab olishga
yordam beradi. «Ma’no» mohiyatning ifodalanish shaklidir. Ayni paytda, ma’no,
bir tomondan mohiyatning shakli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, uning o‘zi so‘z va
jumla uchun mazmundir.
«Ma’rifat» - (arabcha - bilmoq) ta’lim-tarbiya, iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy
g‘oyalar majmui asosida kishilarning ong bilimini, madaniyatini o‘stirishga
qaratilgan faoliyatdir.
1
1
Мустақиллик: Изоҳли илмий-оммабоп уғат. (Муаллифлар: М.Абдуллаев ва бошқ. А.Жалолов ва
Shunday ekan, bo‘lajak pedagogning o‘zi oliy o‘quv yurtida bilim olish
jarayonida ma’naviy-ma’rifiy tushunchalar ma’no-mazmunini bilib olgan, yuksak
ma’naviyatli shaxs bo‘lsagina o‘z faoliyatida ko‘zlagan maqsadiga erishadi.
Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, oliy o‘quv yurtlari talabalarini
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga tayyorlash masalasi ular oldiga qator
talablarni qo‘yadi. Bu talablar: pedagogning shaxsiy sifatlari, bilimli bo‘lishi,
ko‘nikma va malakasi, tashkilotchiligi, muomala, san’atga munosabati, pedagogik
mahorat, pedagogik-psixologik tayyorligi, pedagogning tarbiyaviy mashg‘ulotga
tayyorligi, ijodkorligi, o‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirishga, malaka oshirishga
tayyorgarligi va boshqalardan iborat.
O‘qituvchi odobi milliy va umuminsoniy axloqning qonuniyatlari, maqsad va
vazifalari, tamoyillari, talablari, tushunchalari hamda mezonlarini ta’lim-tarbiya
jarayonida aniqlashtirib, o‘qituvchining o‘quvchilar, hamkasblar, maktab raxbarlari
va ota-onalar, keng jamoatchilik bilan bo‘ladigan munosabatlarda namoyon
bo‘ladigan axloqiy xususiyatlardir.
Bo‘lajak o‘qituvchida quyidagi kasbiy va shaxsiy siftalar tarkib topganda,
uning ta’lim-tarbiya jarayonidagi obro‘-e’tibori ortib boradi.
Shaxsiy sifatlarga: bolajonlik, farosatlilik, talabchanlik, vijdoniylik, o‘z kasbiga
fidoyilik, tashabbuskorlik, mafkuraviy onglilik, qat’iyatlilik, adolatlilik, samimiylik,
millatlararo bag‘rikenglik, bag‘arazlik, ertangi kunga ishonchlilik, vatanparvarlik,
poklik, ozodalik, rahmdillik va boshqa fazilatlarni kiritish mumkin. Bu fazilatlarni
o‘zida shakllantirgan pedagog bolalar bilan ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil
etishda qiyin vaziyatlarga tushib qolmaydi. O‘z shaxsiyati bilan o‘quvchilarga ibrat
namunasi bo‘ladi. Talabalarni kasbiy pedagogik ta’lim jarayonida ma’naviy-
ma’rifiy ishlarni tashkil etishga tayyorlashda ularni quyidagi bilimlardan xabardor
qilish zarur. Chunonchi:
- O‘zbekistonning taraqqiyotini belgilovchi besh tamoyilning ma’no-
mohiyatini anglab olishi;
- o‘zi egallagan fanning tarbiyaviy imkoniyatlarini bilishi;
Қ.Хонназаров умум.таҳр).- Т.: Шарқ, 2000. – 186-б.
- ma’naviy-ma’rifiy tarbiya turlari va ularning inson shaxsini kamolga
yetishidagi imkoniyatlarini bilishi;
- O‘zbekiston hukumatining ichki va tashqi siyosatidan atroflicha xabardor
bo‘lishi;
- o‘zbek xalqining ma’naviy qadriyatlaridan puxta bilimga ega bo‘lishi;
- o‘z xalqining tarixiy an’analaridan yaxshi xabardor bo‘lishi;
- o‘g‘il va qiz bolalarni tarbiyalashda ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilishi;
- milliy tarbiyamiz an’analarini zamon bilan hamohang tarzda yoshlar ongiga
singdira olishi;
- qiyosiy pedagogik va etnopsixologik bilimlarni bilishi;
- dunyoqarashini ijtimoiy-falsafiy, ruhshunoslik, siyosiy, iqtisodiy, tarixiy
bilimlar bilan boyitishi;
-san’at, xuquq va texnikaga oid bilimlardan xabardor bo‘lishi va h.k.
Talabalarni kasbiy-pedagogik ta’lim jarayonida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni
tashkil etishga tayyorlashda ularda quyidagi fazilatlarni shakllantirish ham zamon
talabi sanaladi:
- milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, mustaqillik tamoyillariga va
ona-Vatanga sadoqat ruhida, aqliy, ma’naviy, axloqiy, vatanparvarlik, huquqiy,
estetik, ekologik, gigienik tarbiyalashning mazmuni, metodlarini bilishi va
amaliyotga tadbiq eta olishi;
- ma’naviy-ma’rifiy ishlarni talabalarning individual xususiyatlarini hisobga
olgan holda tashkil eta olishi;
- pedagogik munosabatlar va ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish va
demokratlashtirish yo‘llarini bilishi;
- ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish shakllarini bilishi;
- ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni, bayramlarni rejalashtirib, tashkil etish va
yuqori saviyada o‘tkaza olishi;
- pedagogning o‘zi ham rasm solish, birorta cholg‘u asbobini chalishni bilishi,
raqsga tushish, qo‘shiq kuylash kabi fazilatlarini ham egallagan bo‘lishi zarur.
Talabalar oliy o‘quv yurtini bitirib, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borar
ekan, pedagogik mahoratni egallashlari muhim ahamiyat kabs etadi. Pedagogik
maxoratlari oshib borgani sari ular maktab va maktabdan tashqari ma’naviy-ma’rifiy
ishlarni tashkil etishda ko‘zlangan samaraga erishadi. O‘tkazilgan ma’naviy-
ma’rifiy tadbirlar asosida o‘quvchilarda milliy istiqlol mafkurasini shakllantiradi.
Ma’naviy-ma’rifiy ishlar tarbiyada tizimli bo‘lishi kerak. Hozirgi jamiyat hayotida
tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan ommaviy axborot vositalari, ilmiy, badiiy
adabiyotlar, ta’lim muassasalari va jamiyatchilik orasida o‘tkaziladigan suhbatlar,
uchrashuvlar, munozaralar ham ma’rifiy ishlar tizimiga kiradi. Jamiyat rivojlanib
borgani sari ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar miqyosi ham kengayib boradi. Bularning
barchasi pedagogik mahoratni talab qiladi. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarni o‘ziga
jalb qila bilish, milliy va zamonaviy g‘oyalar bilan qurollangan, yoshlarni milliy
odatlarga ruhlantira olish, o‘zida tom ma’nodagi ziyolilik fazilatlarini
takomillashtirgan, ona tilida sof, go‘zal va ifodali so‘zlash, notiqlik va akterlik
fazilatlari, yoqimli xatti-harakatlar, imo-ishoralar orqali nutqining ta’sirchanligini
oshira olish, sabr-toqatli bo‘lish, bolalar bilan turli psixologik vaziyatlarda yo‘l topa
olish kabi hislatlarga ega bo‘lishi zarur.
Shunday qilib, jamiyatni modernizatsiyalash sharoitida talabalar – bo‘lajak
pedagoglarni ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishga tayyorlashda yuqorida
ta’kidlangan pedagogning kasbiy va shaxsiy sifatlari, bilim va ko‘nikmalar,
malakalar tizimini shakllantirish muhim sanaladi. Bunda pedagogik ta’limning
mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqib:
- bo‘lajak o‘qituvchilar ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishda, avvalo
ularning o‘zlari ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni o‘tkazish, milliy mafkurani
shakllantirish, barkamol insonni tarbiyalashdagi o‘rnini atroflicha anglab yetmog‘i;
- talabalar – bo‘lajak o‘qituvchilar o‘zlarida ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaning
tarkibiy qismlari: pedagog odobi, pedagogning ma’naviy-ma’rifiy fazilatlari,
pedagogik mahorat, bilim, ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirmog‘i;
- talabalar – bo‘lajak o‘qituvchilar oliy o‘quv muassasasida kasbiy pedagogik
ta’lim jarayonida ijtimoiy, siyosiy, pedagogik, tarixiy, falsafiy, ma’naviy-ma’rifiy
bilimlar asoslarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishlari;
- talabalar – bo‘lajak o‘qituvchilar umumta’lim maktablarida faoliyat olib
borish jarayonida o‘quvchilar bilangina emas, boshqa | 