Turkiston
muxtoriyati
Turkiston muxtoriyati (ikkinchi nomi
Qo'qon muxtoriyati) — Turkiston
mintaqasidagi dastlabki demokratik
hukumat (1917-yil 27-noyabr — 1918-yil 19-
fevral).
Tarixi
Qoʻqonda boʻlib oʻtgan Butun Turkiston
musulmonlarining favqulodda 4-qurultoyi
(1917-yil 26—28 noyabr)da tashkil topgan.
Qurultoy
Turkiston oʻlkasini
Rossiya
Federativ Respublikasi tarkibida hududiy
jixatdan muxtor deb eʼlon qildi.
Shuningdek, taʼsis majlisi chaqirilgunga
qadar hokimiyatni Turkiston Muvaqqat
kengashi va Turkiston Milliy Majlisi qoʻlida
boʻlishi kerak deb hisobladi. Markazi —
Qoʻqon shahri.
Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi
aʼzolaridan Turkiston muxtoriyati hukumati
Boshqaruvi
(8 kishidan iborat) tuzildi. Yevropalik aholi
vakillari orasidan nomzodlar koʻrsatilishi
uchun ularga ham yana 4 oʻrin ajratildi.
Hukumat tarkibiga Muhammadjon
Tinishboyev (Bosh vazir va ichki ishlar
vaziri),
Islom Shoahmedov
(Bosh vazir
oʻrinbosari), Mustafo Choʻqay (tashqi ishlar
vaziri), Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev
(harbiy vazir),
Hidoyatbek Agayev
(yer va
suv boyliklari vaziri),
Obidjon Mahmudov
(oziq-ovqat vaziri),
Abdurahmon Oʻrazayev
(ichki ishlar vazirining oʻrinbosari),
Solomon Gersfeld
(moliya vaziri) kiritildi.
Keyinchalik hukumat tarkibida ayrim
oʻzgarishlar yuz berdi. M. Tinishboyev
Alash oʻrda Muxtoriyati faoliyatida
qatnashish uchun Orenburgga joʻnab
ketgach (1917-yil), Mustafo Choʻqay Bosh
vazir lavozimini bajarishga kirishdi.
Shoahmedov moliya vaziri (S. Gersfeld
oʻrniga), Potelyaxov oziq-ovqat vaziri (O.
Mahmudov oʻrniga), O. Mahmudov adliya
vaziri, Nosirxon Toʻra maorif vaziri,
Saidnosir Mirjalilov hukumat xazinachisi
lavozimlarini egallashdi. Savodsiz
bolshevik komissarlardan farqli ravishda
hukumat aʼzolari chuqur maʼlumotli
taraqqiyparvar ziyolilar boʻlib, ulardan 5
nafari huquqshunos edi. Turkiston Millat
Majlisi 54 nafar (36 musulmon, 18
yevropalik) aʼzodan iborat boʻlishi kerakligi
belgilandi. Qurultoy jarayonida 32 kishidan
iborat Millat Majlisi saylandi.
Turkiston Millat Majlisi tomonidan
tasdiqlangan qonunlar tez orada eʼlon
qilindi, shuningdek, yangi hukumat
mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash
uchun taniqli huquqshunoslarni jalb qildi.
1917-yil 26-dekabrda Turkiston
muxtoriyatining Milliy bayrogʻi qabul qilindi.
"El bayrogʻi", "Birlik tugʻi", "Svobodnoʻy
Turkestan", "Izvestiya Vremennogo
Pravitelstva Avtonomnogo Turkestana"
kabi hukumat gazetalari oʻzbek, qozoq, rus
Ijtimoiy-maʼnaviy hayot
tillarida nashr qilina boshlandi. Avval
chiqayotgan "Ulugʻ Turkiston" va "Hurriyat"
gaz.lari ham oʻz sahifalarida muxtoriyat
hukumati faoliyatiga alohida oʻrin ajrata
boshladi. Nashr ishlarini yaxshilash uchun
O. Mahmudovning bosmaxonasi hukumat
ixtiyoriga oʻtdi. Turkiston muxtoriyati milliy
qoʻshinni tashkil qilishga kirishdi. 1918 y.
boshida ularning soni 2000 askarga yetdi.
Bundan tashqari Qoʻqonda taxminan
shuncha mirshablar bor edi. Hukumat
iqtisodiy sohada 30 mln. soʻm miqdorida
ichki zayom chiqarishni yoʻlga qoʻydi.
Shuningdek, hukumat aʼzolari ochlik
changalida qolgan Turkiston aholisiga
Orenburg orqali gʻalla keltirish
muammosini hal qilish uchun amaliy
qadamlar tashlagan. Turkiston muxtoriyati
hukumati qisqa muddat ichida xalq
oʻrtasida katta eʼtibor qozondi. Yangi
hukumat faoliyati butun Turkiston
mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar
tomonidan qizgʻin qoʻllab-quvvatlandi.
Oʻlka bolsheviklari Turkiston muxtoriyati
hukumatiga katta xavf deb qaradilar.
Turkiston oʻlkasi ishchi, soldat va krestyan
deputatlarining favqulodda 4-sʼyezdi
(Toshkent shahri, 1918-yil 19—26
yanvar)da muxtoriyatga munosabat
Barham topishi
masalasi asosiy oʻrinda turdi. Sʼyezd
Turkiston muxtoriyati hukumati va uning
aʼzolarini qonundan tashqari holda deb
hisoblab, hatto vazirlarni qamoqqa olish
haqida qaror qabul qildi. 1918-yil 30-
yanvarda Turkiston oʻlkasi XKS Turkiston
muxtoriyatini tugatish uchun harbiy
harakatlarni boshladi. Toshkentdagi
bolsheviklar buning uchun qizil
gvardiyachilar otryadlari va arman
dashnoqlari drujinalaridan (qarang
Dashnaksutyun) keng foydalandi. Milliy
matbuotning yozishicha, 31-yanvar (yangi
hisob bilan 13-fevral)da janglar boshlandi.
Turkiston oʻlkasi XKS 1918-yil 14-fevralda
(yangi hisob bilan) Fargʻona viloyatida
harbiy holat eʼlon qildi.
Dastlabki jangda muxtoriyatning milliy
qoʻshinidan tashqari qoʻqonlik tinch aholi
vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta,
choʻkich, tayoq koʻtargan xaloyiqning soni
10.000 kishiga yetdi. Shunga qaramay,
qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning
Qoʻqon shahriga qilgan hujumini uch kun
davomida mardonavor qaytardilar. Shu
orada muxtoriyatchilar safida parokandalik
yuz berdi (18 fevralda ulamolarning tazyiqi
bilan Mustafo Choʻqay isteʼfoga chikdi va
baʼzi vazirlar singari Qoʻqonni tark etdi.
Ayrim vazirlar (H.Agayev va boshqalar)
jangda halok boʻldi. Hukumatning boshqa
aʼzolari (O.Mahmudov, Nosirxon toʻra,
S.Gersfeld, U.Asadullaxoʻjayev,
I.Shoahmedov) esa keyinchalik
bolsheviklar tomonidan qoʻlga olindi.
Qoʻqon sh. qoʻrboshi mirshablari boshligʻi
Kichik Ergash 18 fevraldan boshlab
amalda Turkiston muxtoriyati
hukumatining rahbariga aylandi. 19
fevralga oʻtar kechasi Toshkentdan
Turkiston oʻlkasi harbiy komissari Ye.
Perfilyev boshchiligidagi piyoda, otliq va
artilleriya qismlaridan iborat 11 eshelon
qoʻshin yetib keldi. 19 fevraldan boshlab 3
kun davomida qizil askarlar shahar ustiga
toʻplardan yondiruvchi snaryadlar
yogʻdirishdi. Shahar butunlay vayron boʻddi
va oʻtolov ichida qoldi. Qoʻqonning oʻzida 3
kun davomida 10 mingdan ziyod kishi
oʻdsiriddi. Muxtoriyat qoʻshinining tirik
qolgan qismi Kichik Ergash boshchiligida
(200—300 yigit) Qoʻqon yaqinidagi Bachqir
qishlogʻiga chekindi va mudofaa
istehkomlarini qurib, dushman hujumini
qaytardi. Qizil gvardiyachilar Qoʻqon va
uning atroflaridagi tinch aholini talash va
oʻldirishni avj oldirishdi. Sovet rejimi
Turkiston muxtoriyati hukumatini 19
fevralda kurol kuchi bilan agʻdarib tashladi.
1918-yil 22-fevralda Qoʻqon shahridagi
Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar
tomonidan tayyorlangan "tinchlik
shartnomasi" imzolandi. Turkiston
muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr
koʻrgan boʻlsa ham, u erksevar xalqimizni
milliy mustaqillik va istiklol uchun kurashga
daʼvat etdi. Bu hukumatning agʻdarilishi
turkistonliklar tomonidan sovet
Rossiyasining Turkistonga nisbatan
tajovuzkor rejalari mavjudligining yana bir
dalili sifatida qabul qilindi. Turkistonliklar
tinch yoʻl (parlament) bilan milliy
davlatchilikni qayta tiklash mumkin
emasligini tushunib, 1918-yil fevral oyining
oxirida qoʻllariga qurol olgan holatda
Turkistonda sovet rejimi va bolsheviklarga
qarshi qurolli harakatni boshlab yubordilar.
Sovet tuzumi davrida Turkiston
muxtoriyatining mohiyati soxtalashtirilib, u
tor maʼnodagi Qoʻqon muxtoriyati bilan
almashtirildi.
[1][2][3][4][5]
1.
Saidakbar Aʼzamxoʻjayev
. Turkiston
muxtoriyati, T., 2000;
2. Rajabov K,. K., Mustaqil Turkiston fikri
uchun mujodalalar
3. Alimova D., Golovanov A., Oʻzbekiston
mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy
va mafkuraviy tazyiqoqibatlari, T., 2000
4. Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2kitob
[Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi
Manbalar
davrida]
5. OʻzME
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Oʻzbekiston tarixi haqidagi ushbu maqola
chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga
yordam berishingiz mumkin.
Soʻnggi tahrir 2 oylar avval Asadbek Botirqulov tomonidan amalga oshirildi
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"
https://uz.wikipedia.org/w/index.
php?
title=Turkiston_muxtoriyati&oldid=
2183542
" dan olindi
| 