UMURTQA PORONASINING ShIKASTLANIShLARI
Orka miya va uning tutamlarini zararlamasdan umurtka pogonasining shikastlanishi asoratsiz shikastlanish deyiladi. Ular ichida okibatlari nazarda tutilsa, eng ogari umurtkalarning chiqishi va sinishi xisoblanadi. Bunday shikastlanishlarni uz vaktida tugirlamaslik umurtkalarningikkilamchi shikastlanishiga va dural krpcha ichidagi orqa miya va uning tutamlarining xam zararlanishiga sabab bulishi mumkin. Shuni esda saqlamokjoizki, umurtkalarning shikastlanishi tula inkor qilingandan keyin "orqa soxa, boylamlar va boshqa a'zolar lat yegan" degan tashxis quyish mumkin.
UMURTKA TANALARINING ChiqishI VA SINIShI
Umurtka tanalarining shikastlanishi kuprokbilvosita ta'sirotdan, umurtka pogonasi uki buylab yuk tushishi, tusatdan xaddan tashqari uning buqilishi yoki (kamrok) yozilishidan kelib chikadi. Ayrim xollarda ikki va x.atto uch turdagi ta'sirotlarning kushilishi kuzatiladi. Masalan, mashina gurtib yuborgan yoki birdan tuxgatilganda "xipchin urish" mexanizmida umurtka pogonasi buyin qismining kuchli buqilishi uning yozilishi bilan kushilib keladi. Kattalarda umurtka pogonasini fiziologik kiyshayishilarining biri-ikkinchisiga utish qismlari, ya'ni pastki buyin va yuqori kukrak pastki kukrak va yuqori bel umurtkalari kuprokshikastlanadi. Buyin soxasida kuprok chiqish, kukrak va bel soxalarida sinish va sinib-chiqish kuzatiladi Umurtka pogonasi shikastlanishini barkaror-bekaror orqa boylam majmuasi butunligi bilan aniqlanadi. Orqa boylam kompleksiga utkir usiklararo, utkir usiklar usti va sarik boylamlar xamda umurtkalararo bugimlar kiradi. Shikastlanish orqa boylam majmuasining tula buzilishi bilan kechsa bekaror, qolganlari barkaror shikastlanish deb ataladi. Bekaror shikastlanishlarda umurtkalarning oldingi-orka tarafga surilishga moyillik bulib, dural krpcha ichidagilarni ezib quyish xavfi bor. Barkaror sinishda bunday moyillik va xavf yuq.. Bekaror shikastlanishla r g a umurtkalarning chiqishi va sinib chiqishi, umurtka tanasi oldingi qismining yarim balandligi va undan kuprok darajada ponasimon ezilib sinishi, shu bilan birga, buralib buqilgan sinishlar kiradi. Umurtka tanalarining beqaror sinishlariga - tana burchagining kuporilishi, umurtka tanasining yarim balandligidan kam darajada ponasimon ezilish va "portlagan" sinishlar kiradi (218-rasm). "Portlagan" sinish umurtka pogonasi bukilmagan va yozilmagan xrdda uki buylab ogirlik tushganda xosil buladi va umurtka tanalarining ustki va pastki yuzalarini krplab turuvchi plastinkalari parchalanadi. Dirildok yadrolar umurtka tanalari ichiga kiradi va gidravlik zarba tamoyili buyicha ularni bulaklarga parchalab tashlaydi. Barkaror shikastlanishlar bekaror shikastlanishlarga nisbatan kuprokuchraydi.
T a sh x i s. Bemorlarning dastlabki vaktlarda kup shikoyatlari umurtka pogonasining shikastlangan qismidagi ogriqdir. Ogriqding darajasi suyaklar sinishining ogirligigina emas, balki yumshoq tuqimalarning shikastlanishi, bemorning umumiy axvoli, shaxsiy sezgirligi va boshqa omillarga bogliq,. Umurtka poqonasining shikastlanishi boshqa a'zolar jaroxatlanishi bilan birgalikda kelsa, bemor shifokor dikdatini umurtka pogonasidagi ogriq.ka Karatmasligi natijasida uning shikastlangani aniqlanmay qolishi mumkin. Bunday x.ollarda tugri tashxis quyishga tula yiqilgan anamnez va kunt bilan klinik tekshirish yordam beradi. Qon kuyilish, shilinishlar shikastlanish soxasini, ta'sirot kuchini aniqlyushda qul keladi. Umurtka pogonasi singanda bemorlar majburiy xolatni egallaydilar, ayniksa, u buyin soxasining singani yoki chiqqani kuzga tashlanadi. Orqadan kurilganda, avvalo umurtka pogonasining fiziologik kiyshayishlariga dikdatni jalb qilish kerak Chin bukurlik kam uchraydi, ammo bel lordozining tekislanishi yoki kukrak kifozining kuchayishi kup kuzatiladi. Kator x.ollarda yonga kiyshayish (skolioz) xam paydo bulishi mumkin. Mushaklari yaxshi rivojlangan shaxslarda shikastlangan umurtkalar soxasida orqa uzun mushaklar qisqarib, teri ostidan arqon kabi utkir usiklardan ikki tomonga karab burtib turadi. Buyin umurtkalari shikastlanganda bu soxada mushaklarning spastik kiskarishi doimiy uchraydigan belgi xisoblanadi. Utkir usiklarni paypaslaganda ogriq. seziladi. Ogriqdan tashqari, paypaslaganda singan umurtka utkir usigining orqaga turtib gurgani va usiklar orasi shikastlangan soxdda kattalashgani aniqlanasi. Bel umurtkalari singanda krrinda ogriq.bulishi va korin oldingi devori taranglashishi mumkin. Bu krrin seroz pardasi orqa soxasida gematoma borligi bilan bogliqdir. Krrin parda orqasidagi gematoma, kuyosh chitali va chegara simpatik ustuni zararlanishi yoki qattiqlanishi soxta utkir krrin klinikasini berishi mumkin, ayrimlarida u shunday yakkrl buladiki, natijada tashxislovchi laparoskopiya, xatto laparotomiya qilishga tugri keladi. Bel yoki pastki kukrak umurtkalari singanini orqa yumshoq tuqimalari shikastlangani va kundalang usikdar singanidan kiyoslash uchun krrnida yotgan bemorni yozilgan oyoglarini kutarib, utkir usiklar paypaslanadi (Silin belgisi). Yumshoq tuqimalar lat yeganida, chuzilganida yoki kundalang usiklar singanida ogriq. kuchaymaydi, umurtka tanalari, utkir usiklari va yoyi singanida ogriq. juda kuchayadi. Bu belgi shikastlanishdan kupgina vakt utgan bulsa, umurtkalarning singanini aniqlashda katta axamiyat kasb etadi, chuyki boshqa belgilar aniq, bulmaydi. Bemorning tovoniga urib yoki boshini bosib umurtka pogonasi uki buylab ta'sirot berish faqat yotgan qolda utkazilishi mumkin. Uk buylab kattarok kj berish va kupollik bilan umurtka pogonasi xdrakat x.ajmini aniqlash, ayniksa, vertikal xolatda man etiladi. Rentgenologik tekshirishni ikki yuzada, fas va profil xolatlarda olinadigan suratlar bilan boshlanadi. Keyinchalik kursatmaga karab muljal suratlar, tomografiya, rentgenogrammalar kiyshik yuzalarda olinadiki, ular umurtka tanalari va ularning orqa qismlari: yoylari, bugim va utkir usiklarida kuzatiladigan patologik uzgarishlarni mayda qismlari bilan kurishga imqon beradi. Umurtka tanasi singanining doimiy belgisi bulib, yon tomondan olingan rentgen suratida kurinadigan ponasimon deformasiya xisoblanadi. Pastki kukrak va bel umurtkalari sinishi-ni davolash. Umurtka pogonasi sinishiga shubx.alanayotgan bemorga birinchi yordam berilayotganda umurtka pogonasini xarakatlantirish, ayniqsa, bukish mumkin emasligi, aks xolda u umurtka pogonasi va orqa miyaning yanada kuprok shikastlanishiga olib keladi. Bunday bemorlar ostiga taxta kuyilgan maxsus moslamalarda, umurtka pogonasini buqilishga yul kuyilmagan xolda shifoxonaga yotkizilishi zarur. Umurtkalar sinishini davolash uchun kup usullar ichida eng kup qullaniladigani bir zumda yopiq repozisiya qilib, korset quyishdan, funksional usul bulsa, asta-sekinlik bilan repozisiya qilib, korset quyishdan iborat.
Bir zumda yopiq repozisiya va ketidan korset quyish umurtka tanalarining yarim balandliga va undan ortikrok darajada ezilib, ponasimon bulib qolishida qullaniladi. Usul tamoyili. Singan umurtkani kuch bilan orqaga tukrilash va shu xolda qadoqdanish bulguncha ekstenzion korset quyish. Bir zumda repozisiyani umumiy yoki maxalliy ogriqsizlantirish bilan amalga oshiriladi. Eng soddasi, Beler usulida ogriqsizlantirishdir. Unda singan umurtkalar soxasida utkir usiklar orasiga 2-4 sm chukurlikka 0,5% novokaindan 20 ml yuboriladi. Maxalliy ogriqsizlantirish teri ostiga analgetiklar yuborish bilan tuldiriladi. Repozisiyani turli balandlikdagi stollarga bemorni korni bilan yotkizib, umurtka pogonasini orqaga bukib, Uotson-Djons-Beler usulida yoki korni bilan yotgan bemorni oyoglaridan yuqoriga tortib (Devis usuli) qilish mumkin. Lekin universal ortopedik stolda repozisiya qilish kuprok maqsadga muvofiq. buladi. Bunda umurtka pogonasini orqaga bukish prujinalovchi tasmalar kiyshikligini stollarni yaqinlashtirish bilan uzgartirish orkali erishiladi. Bir zumda yopiqrepozisiya qilib, rentgen nazorati utkazilgach, tezda umurtka pogonasini orqa yuzaga buqilgan qolda korset kuyiladi. Bemor xolatini korset kuyilayotgan chogda uzgartirmaslik kuzda tutiladi. Umurtka pogonasi ezilib singanda gipsli korsetning uziga xos xususiyatlari bor. Uning asosiy maqsadi - orqaga buqilgan xolda turgan umurtka pogonasini oldinga burilishiga yul kuymaslik Shuning uchun xam bunday korset ekstenzion deb ataladi. Korsetning uch tayanch nuqtasi bulishi kerak: tush, simfiz va umurtka pogonasining bel lordozining eng botik soxalari. Iloji boricha tana orqa qismi Ochiq qolishiga intilgan ma'kul. Bu keyinchalik orqa mushaklarni ukalash, fizioterapevtik va gigienik muolajalar utkazishni osonlashtiradi. Korset Yumashev, Silin va Talambum usulida kuyiladi. Bu korsetning uziga uxshagan ekstenzion korsetlardan farqi shundaki, unda gipsli bintlar yuk tushuvchi chiziklar buylab utkaziladi. Shuning uchun material chikimi eng kam, korset vazni yengil va tananing kup soxasi Ochiq qoladi. Birinchi kunlardan boshlabok fizioterapiya, ukalash, davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. Repozisiyadan 3 xafta utgach, korsetda yurishga ruxsat beriladi. 4-6 oydan sung korset olinadi. Keyinchalyus va katta ezilib sinish xollarida olib kuyiluvchi ortopedik korset tavsiya qilinishi mumkin. Ishga layokatlilik singandan bir yil utgach tiklanadi. Uchdan bir kiem balandligidan kup bulmagan ezilib umurtka tanasining asoratsiz sinishlarida funksional usul bilan davolashga kursatma buladi. Usul tamoyshi. Xarakatsizlantirish urinda yotish rejimi va umurtka pogonasi buylab tortish bilan erishiladi, erta davolovchi jismoniy tarbiya (LFK) tulaqonli tabiiy "mushakli korset" yaratishga karatiladi. Singan umurtkaning butunligini tiklash maqsadi bu x.ollarda kuyilmaydi. Umurtka pogonasi kiyshikligi keyinchalik kushni qismlarning moslashish, kompensasiya qilish xisobiga tugrilanadi. Korset dam kuyilmaydi. Bu usul V.V.Gorinevskaya va Ye.F.Drevinglar tomonidan taklif qilingan bulib, mamlakatimizda keng qullaniladi. Kdyshik yuzada qultik osti soxasidan tortib, umurtka pogonasiga uk?1 buylab tushuvchi ogirlikni yuqtiladi, buning uchun fiziologik kiyshayishlar ostiga bolishlar kuyib, yordam beriladi. Yostikchalar tabiiy kiyshikliklarni tulatib tursa bulgani, umurtk?ning orqaga buqilganini ular kuchaytirmasliga kerak. Bemor birinchi kundanok?jismoniy tarbiya bilan shugullanishi lozim. Urinda yotish rejimi muddati 1,5-2 oy. 4-6 oy utgach ishga layokatliligi dakdsa suz ketadi. Lekin katta jismoniy kuch bilan bogliq. ishlar kshshshi, shikastlangandan bir yil utguncha man qilinadi. Asta-sekin repozisiya qilish usuli uchun kursatmalar bir zumda repozisiya qilingani kabidir. Usul tamoyili. Repozisiya qilish umurtka pogonasini orqaga buqilishini 1-2 xafta mobaynida bosqichli oshirish va keyinchalik ekstenzion korset kuyigddan iborat. Repozisiya bemor urnida (ostida qattiq taxta bilan) bel sodasiga keng yostikcha kuyib amalga oshiriladi. 2-3 kundan sung yostikcha balandligi oshirilib, 7-10 kunlarda 10-12 sm ga olib boriladi. Asta-sekinlik bilan bajariladigan repozisiyani umurtka pogonasini orqa yuzaga sekinlik bilan yozishni amalga oshirib, bukadigan maxsus qonstruksiyalar (reklinator) yordamida amalga oshirsa xam buladi. Eng kulay moslama bulib, Yumashev va muallifdoshlari tavsiya qilishgan, rezinali uch bulmali ustma-ust joylashgan, ichiga xavo tuldiriladigan rek-linator l;isoblanadi. Bulmalar bir-biri-dan ajratilgan, sigi-mi 15, 10 va 5 l ga tengdir. Umurtke pogonasini orqaga bukish darajasi moslama bulmalarini bosqich-ma-bosqich bilan tuldirib boshk;ari-ladi. Xavo reklinato-rida bemorlar metall qonstruksiyalarga nisbatan uzlarini yaxshi xis kiladilar. Sekin-asta repozisiya bilan birga jismoniy tarbiya, ukdlash va fiziotera-pevtik muolajalar utkaziladi. 15-20 kunlarda bemor yotgan >;olatida ekstenzion korset kuyiladi. Keyingi davolash bir zumda repozisiya kqilingan bemorlar kabi olib boriladi. Umurtka tanalari-ning asoratsiz flek-sion sinishida operasiya usulida bir necha umurtqalarni orqa kqismlarini xoti r i sh g a kursatma tuqiladi. Usul tamoyshi. Repozisiyadan sung shikastlangan umurtka poqonasi segmentining utkir usiklari, yoylari yoki kundalang usik>lari biriktiriladi. Shunday qilib, yuk umurtka pogonasining orqa shmkastlanmagan qismita gushadi, zararlangan umurtka tanasi esa bitish vakti davomida yukdan ozod kilinadi. Umurtka pogonasini ,\arakatsizlantiruvchi tashqi moslamalar kullanilmaydi. Singan umurtkani operasiyadan oldin bir zumda yopiq usulda yoki asta-sekinlik bilan turrilanadi. Orqa miya kanali oldingi devori shikastlanmay umurtkalarning barkaror sinishida Sivyan va Ramix temir tortkichi, Veysflog qontraktori yoki Yumashev-Silin usulida orqa mushaklarni shikastlamay alloplastik biriktirishni amalga oshirish mumkin. Yumashev-Silin usulida shikastlangan umurtkadan tashqari ixki yuqori va ikki pastda joylashgan umurtkalar xam qotiriladi. Operasiyadan keyingi davrda davolovchi jismoniy tarbiya va ukalashga katta axamiyat beriladi, ular orqa mushaklarni mustaxkamlashga xaratilgan. Urinda yotish rejimi muddati umurtka pogonasi sinishining xarakteri va operasiya vaktida orqa mushaklar shikastlanish x.ajmiga bogliq.. Yumashev-Silin operasiyasidan 4-6 kundan keyin bemorlar oyogda tursa, Sivyan va Ramix moslamasi ishlatilganda - 14-16 kundan sung metall plastinalari ishlatilganda (orqa mushaklar kuprok zararlanadi) urinda yotish rejimi muddati 3 x.aftagacha uzaytiriladi. 2-3 oy utgach ishga layokatlilikning tiklanishi ?akida suz boradi. "Portlab" sinishlarda dirildok yadro singan umurtka bulaklari orasiga kirib qoladi va qadoqlanish jarayoniga xalakit beradi, shuninguchun bunday xollarda singan umurtka tanasini olib tashlab, urnini suyak transplantanta bilan almashtirgan ma'kul. ugkaziladi. Urinda yotish rejimi muddati 2-3 xdfta. Ishga layokatlilik 4-6 x,aftadan sung tiklanadi.
UMURTKALAR UTKIR USIKDARINING SINIShI
Utkir usiklar x,am bevosita, xdm bilvosita shikastlanishdan sinishi mumkin. Bir necha utkir usiklarning birvarakayiga sinishi x,am kuzatiladi.
T a sh x i s. Bemorlarni singan soxdsagi maxdlliy ogriq. bezovta kiladi, ogriq. umurtka pogonasini orqaga yo oldinga bukkanda kuchayadi. Singan utkir usiklar ustida xosil bulib paypaslanganda ogriydi. Ayrim lollarda utkir usiklar orasining uzgargani, ularning xdrakatchanligi va urta chizikdan yonga surilganligi aniqlanadi. Yon tomondan olingan rentgen suratida sinish chizigi kurinadi.
D a v o l a sh. Singan soxlga 5 ml dan 0,5-1% novokain eritmasi yuboriladi. Ogriq. davom etaversa, ogriqsizlantirish 2-3 kunda krytariladi. 2-3 xafta urinda yotish rejimiga rioya qilinadi. Ishga layokatlilik 3-5 xdftadan sung tiklanadi.
UTKIR USIKDAR U STIVA ORASIDAGI BOYLAMLARNING ShIKASTLANIShI
Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning alox,ida shikastlanishi buyin va bel soxdlarida uchraydi. Shikastlanish mexanizmi bilvosita. Boylamlar umurtka pogonasi oldinga kup buqilganda yoki kuch bilan yozilganda utkir usiklar orasida ezilishi mumkin.
Tashxis. Orqa boylamlarning yangi uzilishida maxdlliy ogriq bezovta kiladi. Umurtka xarakatlari ogriq. bilan kechadi. Ayniqsa, umurtka pogonasini orqaga bukish buziladi, ayrim xollarda juda azob beruvchi ogriq. seziladi. Bu ugkir usiklar orasida boylamlarning ezilishidan bulsa kerak Kurilganda shikastlangan boylamlar soxasida qon kuyilishi xxisobiga bukyl aniqlanishi mumkin. Utkir usiklar Oraliqkini paypaslaganda ogriq, buladi. Usiklararo boylamlar jaroxatlanganda qattiq ogriq. utkir usiklar orasini urta chizikda bosilganda emas, balki undan ozgina yon tomonda aniqlanadi. Paypaslaganda shikastlangan boylamlar kemtigi kuzatilishi, tula uzilganda barmoq. utkir usiklar orasiga erkin kiradi. Utkir usiklarning bir-biridan kochishi boylamlarning aloxdda yangi uzilishida odatda kuzatilmaydi. Umurtka pogonasining oddiy rentgen suratlarida uzgarishlar kurinmaydi. Pekin rentgen suratini olish suyak singa?ini inkor etish uchun shart. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishi kech muddatlarda jaroxdglangan soxada bel sanchigi tipidagi ogriqlar xarakterlidir. Bemorlar bel mushaklariningtezsa charchashini aytishadi. Keyinchalik uzatiluvchi ogriqdar paydo bulishi mumkin, ularning kelib chiqishi kupincha disklardagi degenerativ uzgarishlar, krlaversa orqa va orqa yon disk churralarga bogliqdir. Umurtka pogonasini xarakati, ayniksa, uni orqaga bukish cheklanadi. Doimiy belgilari: ogriq? utkir usikdar orasining kengayishi, utkir usiklar orasidagi boylamlarning bushashishidir.
T a sh x i s. Utkir usiklar usti va orasidagi boylamlarning shikastlanishining kech davrlardagi klinik manzarasi boshqa kup patologik xolatlarga uxshab ketadi; masalan, umurtka pogonasi osteoxondrozi. Shuning uchun aytib utilgan boylamlar shikastlanganini kech davrlarda aniqlash uchun maxsus tekshirish usullarini ugkazish lozim. Ularning eng soddasi jaroxatlangan boylamlarni vaktincha ogriqsizlan-tiradigan sinamadir. Utkir usikdar orasiga 3-5 ml 2% novokain eritmasi yuboriladi. Agar bemorlarda xakikatdan boylamlar shikastlangan bulsa, ogriq. vaktincha utadi. Xatto umurtka pogonasini orqaga bukish ogriqsiz bulib qoladi (ogriqsizlantirish sinamasi musbat). Lekin boylamlarning shikastlangani disklardagi degenerativ uzgarishlar bilan birgalikda kechsa, sinama natijasi manfiy bulishi mumkin, chunki ogriq.faqat boylamlardagi uzgarish bilan emas, balki disklardagi uzgarishlarga xrm bogliq, Bu xollarda utkir usiklar orasidagi boylamlarning butunligi xakida notukri fikr paydo bulishi mumkin. Shunday qilib, ogriq.sizlantirish bilan topilgan musbat sinama utkir usiklar orasidagi boylamlarning uzilganini bildirsa, manfiy sinama uni inkor eta olmaydi. Shubxa k;ilingan xollarda qontrast modda yuborib, rentgen tekshiruvi - ligamentografiya utkazish tavsiya qilinadi. Utkir usiklarni ikkala yon tomonlaridan qontrast moddani suvdagi eritmasi yuboriladi. Agar usiklar orasidagi boylamlarda darcha, kemtik bulsa, u qontrast modda bilan tuladi va fas rentgen suratida usiklararo boylamlar yoruglanishi fonida qontrast modda soyasi kurinadi.
D a v o l a sh. Boylamlar shikastlanishining dastlabki davrida qonservativ funksional davolash tavsiya qilinadi. Shifoxonada shikastlangan soxa ogriqsizlantiriladi, keyinchaliku 3-4 kundan keyin qaytariladi. Bemorni ostida taxtasi bor kdggikuringachalkancha yotkdoiladi. Davolovchi jismoniy tarbiya utkaziladi. 2-xaftadan boshlab krrniga aylanishga ruxsat beriladi, shu vaktdan boshlab tana orqa qismini massaj qilishga kursatma beriladi. Urinda yotish rejimining umumiy muddati 3-6 xafta. Lekin korset ishlatilganda yaxshirok natijalarga erishiladi. Bunday davolashning asosida uzilgan boglam bulaklarini maksimal yaqinlashtirish va barcha bitish davrida xdrakatsizlantirish yotadi. Ogriqsizlantirilgach, umurtqa pogonasini orqaga buqilgan xolda ekstenzion korset kuyiladi. Shunday kqilib, utkir usikdar va ularga yopishadigan boylamlar maksimal yakinlashtiriladi. Jismoniy davolovchi tarbiya, fizioterapevtik muolajalar bemor korsetdaligidanokutkaziladi. Korsetni takib yurish muddati 4-6 \_afta. Shikastlangandan keyin kuprok vakt utgan bulsa, qonservativ davolash natijasi kamrokdir. Agar bir yil mobaynida qonservativ muolajalar bilan natijaga erishilmasa, jarroxlik usuli qullani-ladi, usiklararo boylamlarni Yumashev, Silin va Dmitriev usulida lavsan tasmachalar bilan plastika qilinadi. Operasiyadan sung qattiq yotokda urinda yotish rejimiga rio5 qilinadi. Urinda agdarilish cheklanmaydi. Operasiyadan sung birinch! kunlardanok davolovchi jismoniy tarbiya va fizioterapevta! muolajalar tavsiya qilinadi. Bemorlar oyogda kutarilgach umurtk1 pogonasini xarakatsizlantirish uchun tashkoy moslamala} ishlatilmaydi. Tanani oldinga bukishni 8-10 x,afta mobaynid(cheklanadi. Ishga layokatlilik 11-12xaftadan sung tiklanadi. :-
UMURTQA PORONASINING ASORATLANGAS ShIKASTLANIShLARI
Umurtka pogonasini yopiq shikastlanishida orqa miya va ot dum! tutamlarining turli darajada zararlanishi kuzatiladi mikroskopik uzgarishlardan lat yeyishgacha, majaklanishi va xatt? Anatomic uzilib ketishi mumkin. Bularda orqa miya shishi sh] darajaga borib yetadiki, unda qattiq pardani chegaralab turuvch! kanal ichi butunlay tulib qoladi. Orqa miya shikastlanish darajasiga, orqa miya va undan chikuvch! tutamlardagi utib ketuvchi va utmaydigan uzgarishlarga kara< A.L.Polenov nomidagi Leningrad neyrojarroxiya ilmiy tekshirii instituti taklif kqilgan tasnifga asosan orqa soxaning asoratl] shikastlanishi uch guruxga bulinadi:
Birinchi gurux - orqa miya va ot dumi tutamlarining qayta] funksional uzgarishlari (orqa miya chaykalishi, qon aylanishnin kaytar angionevrotik buzilishlari bilan kurinadi);
II chi gurux - kaytar va kaytmas orka miya va ot dum] tizimchalaridagi uzgarishlarning kushilib kelishi (orqa miya la1 yeyishi va ezilishi).
Uchinchi gurux - orqa miya kundalangiga anatomik uzilishi yeyu uning tuqimalarini butun kundalangini egallagan qon kuyili1] bilan kechuvida kaytmas uzgarishlar.
Orka miya jaroxatlanish ogirligi kaytmas morfologi] uzgarishlarning ustunligi, faoliyatining tiklanishi esa kayta] funksional uzgarishlarning yuqrlishta bogliq..
Jaroxat olingan vaktdan utgan davrga bogliq.xolda, orka miyadag| uzgarishlar tom ma'noda travmatik shikastlanish (ular shikastlanii vaktida va ta'siri ostida paydo buladi) va angionevrotik xarakterp ega bulgan ikkilamchi uzgarishlarga va sistemali \amda sistemasi demielinizasiya va degenerasiya, shikastlanishdan utgan uzoq.davrd| uning jyuratlariga kiradi. Asoratlari esa soxa tuqimalarinin surilib tiklanish, chandiklanish va ichki turli tuqimalar bila! tula kistalar hosil bulish jarayonlari bilan xarakterlanadi. travmatik kasalligi deb atadi. I.Ya.Razdolskiy orqa miya travmatik kasalligani 4 davrini ajratdi:
1)2-3 kunni ishgol kiluvchi bu davr uchun betartib klinik manzara xos bulib, orqa miyaning turli darajada shikastlanishidan kelib chikadi va spinal karaxtlik (shok) rivojlanishi bilan bogliqdir. Bu davrda orqa miya okir shikastlangani xozirgi zamonda klinik manzaraga asoslanib, orqa miya va ot dumi tizimlarida morfologik uzgarishlar xarakterini amaliy jixatdan aniqdab bulmaydi;
2) erta davri 2-3 xafta davom etadi. Bu davr xam orqa miyaning tula funksional uzilish belgilari bilan kurinadi. Bu belgilar majmuasining kelib chiqishida qon, limfa va orqa miya suyukdigi almashuvining mutadil oshib buzilishi xamda orqa miya kulrang modsasida mikroskopik uzgarishlar yotadi. Bu nekroz va qon kuyilishlar bosktiida, jarroxlik yuli bilan orqa miya tekshirilganda anatomic butunligi saqlangandek tuyuladi, ammo lat yegan, majaklangan va qon kuyilgan uchoklar topiladi. Orqa miya tuqimasi bukib suyuklik bilan shimilgan buladi;
3) Oraliqk davr odatda 3-4 oygacha davom etadi. Uning boshlangich fazasida spinal karaxtlik alomatlari yuqoladi va zararlangan soxada chandiklanish jarayoni ketadi xamda shikastlanishning chin xarakteri aniqlanadi. Bu davr uchun orka miya usib boruvchi kistoz degenerasiyasining klinik-morfologik uzgarishlarining boshlanshch bosqichi xosdir;
4) orqa miya travmatik kasalligining kech davri (4 oydan kuprok) zararlangan uchokda avval glial, sunga kupol biriktiruvchi tuqimadan chandiq rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Miya tuqimasida, kupincha, posttravmatik kistalar xosil buladiki, ular orqa miya faoliyatini yanada kuprok buzadi va miya tuqimasining qayta tiklanish jarayonini kup x.ollarda yomon okibatlarga olib keladi. Orka miya pardalari va epidural yok kavitida rivojlanadigan chandikli uzgarishlar xamda shikastlangan umurtkalarda xosil buluvchi suyak kadogi kech davrda orka miyani ezib quyishi, qon va suyuklik aylanishini buzishi, bukishiga olib kelishi mumkin, bular uz navbatida ikkilamchi nekrotik uchoklar va x.atto' qon kuyilishlar paydo bulishiga olib keladi.
UMURTQA PORONASINING ShIKASTLANIShLARI KLINIKASI
Umurtka pogonasining asoratlangan shikastlanishlari orka miya funksional uzilish belgilari utkir davrda (shikastlanish soxasiga karab) turtala muchalar yoki ikkala oyoglar tonusining pasayib shollanishi, reflekslarning yuq.olishi, ugkazuvchi tipidagi ogriqsiz-lanish, shaxvoniy kuzgalish, chanoq a'zolari faoliyatinin buzilishi, vegetativ uzgarishlar (terlash, vegetativ nerv sistemasiga xos reflekslar, teri xdrorati, qon aylanishi va boshkdlar) bilan xarakgerlanadi. Klinik amaliyotda yozib ugilgan dastlabki davr "spinal karaxtlik" atamasi bilan yuritiladi.
Bu davr muddati nevrologax uzgarishlarning qayta rivojlanishida turlicha bulib, bir necha xaftadan bir necha oylarga teng bulishi mumkin. Kupchilik bemorlarda orqa miya shikastlanishi klinik manzarasi umurtka pogonasining jaroxatlanish dakikasida oydinlashadi, bu zararlangan soxada umurtka kanali shaklining tusatdan uzgarishi nakadar axamiyatli ekanini kursatadi. Buyindan past va bel-dumgaza segmentlaridan yuqori soxalar shikastlanganda ikki oyog paralitik shaklga, keyinchalik esa spastik shaklga utadi. Buyindan pastki soxalar shikastlanganda yukrrshyuvchi kistoz degenerasiya kuzatilmasa, qullar intakt bulib krlaveradi.
Orqa miya travmatik kasalligining turli davrlarida undagi morfologik uzgarishlar, qon va suyuklik aylanishining buzilishi, kistoz degenerasiya rivojlashshsh va xokazolarga karab klinik manzara uzgarishi va orqa miya faoliyatining kundalangiga shikastlanishining turli nevrologik belgilari kuzatilishi mumkin:
1) kundalang tula uzilish belgilari (orqa miyaning funksional uzilishi);
2) orqa miya yarim yuzasining uzilish belgilari (ventral, dorsal yoki lateral);
3) markaziy medullyar shikastlanish.
Bu belgilarning x,ar bir sindromi ma'lum simptomlar yigindisidan iborat bulib, ular uz navbatida bir-biriga chalkashib ketadi, turli bosqichlarda biri ikkinchisiga utadi. Sezishning ob'ektiv uzgarishlaridan tashqari (gipesteziya, anesteziya, ogriq., taktil va mushak-bugim sezgilari), ularning sub'ektiv buzilishi tashxislashda ma'lum rol uynaydi, bular kyagiklanish va tushib qolish xamda u yoki bu belgilar bemorda bir vaktning uzida paydo buladi. Kdgiklanish belgilariga ogriqlar va paresteziya kiradi. Ogriqdar xarakteri turlicha bulishi mumkin. Kupincha xar xil darajadagi "sindiruvchi" ogriqlar, ularni bemorlar chukur ogriqlar deb kursatishadi (suyaklarda zirkirash). Kupincha ogriqlar taktil va xarorat paresteziyasi bilan birgalikda kechadi. Ogriqdarni davomliligi xam bir xil emas. Ular tusatdan paydo bulishi, avval, qisqa xuruj tipida, keyinchalik esa, bir necha kun davom etadi. Boshqa x.ollarda ogriq.lar davomli, x.aftalab va oylab bezovta kiladi, kuchli, kuchsizligi almashinib turadi. Kupincha, ularning tarkash joylarida gipesteziya yoki x.atto anesteziya buladi.
Ayrimlarda uvishishga "chumoli urmalayotgan" sezgi, umurtka pogonasi buylab elektr tokining utishi (Lermitt sindromi), orqa miya orqa shoxchalari zararlanishi bilan bogliqdir. Xaroratli paresteziya kamrok kuzatiladi, unda sovuq. narsaning tegib turishi yoki tana bir qismining junjikishi yoki kizib ketish va achishish kabi sezgilar buladi. Bir xillari xarorat paresteziyasining ikkala turi bir vaktda yoki sovuq. sezish, kizib ketish bilan almashsa, aksincha, kizish paresteziyasi sovugiga utadi.
Sezgilarning buzilish soxasi orqa miyaning xam uzunasi, xam kundalangiga birlamchi yoki ikkilamchi zararlanish joyini aniq, kursatadi. Lekin bu aniqdik nisbiy xarakterga ega. 0,3-0,5% xollarda orqa miya travmatik kasalligida ogriq. sindromi mustakil jarroxlik muammosi xisoblanadi.
Xarakat soxasining buzilishi mustakil xarakatlanish, reflektor soxa va mushaklar tonusiga tegishlidir Dumgaza usti qismidan orqa miya shikastlanganga spastik sindrom xarakterli xisoblanadi. Orqa miyaning shikastlangan joydan pastki bulagi ma'lum avtonom aktivlikni qulga kiritadi, u mono- va polisinaptik reflektor yoylarining ish faoliyatiga bogliqdir.
Orqa miya neyronlarining fizik va tonik aktivligi yorkin belgilaridan bulib, ximoya reflekslari xisoblanadi. Ular turli xarakatlarning uygunlashishi bilan kurinadi. Mushaklar tonusining uzgarishi uyrunlashishning kup va kamligiga bogliqdir. Uygunlashish shakllari kanday bulishidan kat'iy nazar sonni yak?inlashtiruvchi va bel-yonbosh mushaklarining taranglashishi kuzatiladi. Orqa miya distal qismi va ot dumi tutamlarining zararlanishi oyog,larning turgun bushashgan falajligi yoki sholligi bilan xarakterlanadi, bunda tizza va tovon reflekslari pasayadi yoki chakdoilmaydi, mushaklar gapotoniyasi va gipotrofiyasi kuzatiladi. Siydik yullari va qopchasi faoliyatining buzilishi. Orqa miya travmatik shikastlanishining kup uchraydigan kursatkichlaridan siydikxaydashning buzilishi xisoblanadi, kupincha siydik krpchasiga infeksiya tushishi mumkin. Bu uz navbatida reflyuks paydo bulishiga, pielit, umumiy sepsis yoki urs (sepsis kabi asoratlarga olib keladi. Siydik xaydalishining qiyinlashishy sfinkter faoliyatini boshqarishni buzilishidan kelib chikadi. Tinch vaktda orqa miyaning kaysi darajada travmatik shikastlanishidan kat'iy nazar, siydik x.aydashning buzilishida qov supachasi ustidan okma xosil qilish xato xisoblanadi. Antibakteriap davolash sharoitida vakti-vakti bilan siydik krpchasini kateterizasiya qilib, uzoq. vakt bushatib turish mumkin. Siydik KOPINING tulish tezligiga karab bir kunda 3-4 va 6 martagacha, odatda, kateterizasiya qilinadi. Xatgo doimiy kateterizasiya (6-8 oygacha) ishlatilgan chogda kup bemorlarda, agar aseptika va antiseptikaga tuliq rioya qilinsa. Ma'lum extiyotkorlikka rioya qilish xam kerak agar kateter siydik krpida doimiy qoldiriladigan bulsa, 2-3 marta bir sugkada krpchani yuvib turganda kateterni 5 kungacha qoldirish mumkin xisoblanadi. Monro sistemasi siydik yullarini infeksiyadan saqlash va siydik avtomatizmi bemorda rivojlanishida umidni doim xam oklayvermaydi. Ayrimlarda bu sistemani ishlatish mumkin, ammo avtomatizmning boshlangich belgilari paydo bulishi bilanok vakti-vakti bilan kateterizasiya qilishga utish kerak Avtomatizmni yulga solish uchun bemorlarda Monro sistemasini kup ushlash avtomatizmning buzilishiga olib kelishi mumkin
|
