Toxir Xamzayev Saparovich
Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti
Mumtoz filologiya va adabiy manbashunoslik kafedrasi
2-kurs magistranti
VI-VIII ASR TOSHBITIGLARI BADIIY ASAR NAMUNALARI SIFATIDA
Annotatsiya: Oʻrxun-Yenisey bitiglari nomi bilan ataluvchi turkiy xalqlarning
yozuv madaniyatini aks ettirgan bu yodgorliklar VI-VIII asrlarga mansub boʻlsa
ham, XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelibgina dunyo tilshunosligiga
ma’lum boʻla boshlagan. Oʻrxun va Yenisey tosh bitiglari adabiy janrlar talablariga
koʻra marsiya va madhiyadir.
Bitiglar o
ʻ
zining ifoda yo
ʻ
sini va shakllari, usullari,
syujet va kompozitsion qurilishi, obrazlar tizimi, timsolli tasvir xususiyatlari bilan
moziy adabiy hayoti – qadimgi davr turkiy she’riyatining o
ʻ
ziga xos poetik janri
sifatida shakllangan.
Bitiglarda tarixiy voqealar ajoyib til bilan, badiiy uslubda bayon etilgan.
Tarixiy voqealar milliy qahramonlar obrazini, ularning ideal hayotini madh etish
uchun fon boʻlib xizmat qiladi. Xalq milliy qahramonlarining faoliyati badiiy tilda
yoritiladi. Mualliflar turli badiiy vositalardan foydalanadi. Matnlarning gʻoyaviy va
uslubiy xususiyatlari ularni badiiy asar darjasiga koʻtargan.
Kalit soʻzlar: Yenisey bitiglari, Oʻrxun bitiglari, marsiya, madhiya, qabriston
poeziyasi, oʻliklar nidosi, alliteratsiya, evfemizm, koʻchma ma’noli soʻzlar, Täŋri-
täg, yïta,sizimä,künimä, qadašïma, adrïltïm, bökmädim, säkiz adaqlïğ barïmïm,
Kün-qadaš, uča bardï, yoq boltï, Teŋri Elim, S.E. Malov, Q. Sodiqov, I.V. Stebleva.
Turli-tuman tarixiy maʼlumotlarga tayanib Oʻrta Osiyoni eposlar beshigi deb
nomlash mumkin. Eramizgacha boʻlgan V asrda yashagan Herodot Toʻmaris bilan
bogʻliq voqealar tafsilotini keltirgan. Yana bir yunon tarixchisi Polien esa Shiroq
haqidagi afsona mazmunini yozib qoldirgan.
Tosh va yozma badiiy bitiglarning topilishi turkiy adabiyot tarixida yangi
davrni boshlab berdi. Мarkaziy Osiyoga arablarning kelishiga qadar yaratilgan
yozma adabiyotni oʻrganishda Oʻrxun va Yenisey daryolari yoqasidan topilgan tosh
bitiglar alohida ahamiyatga ega. Turkiy xalqlarning bu adabiy-tarixiy yodgorliklari
VI-VIII asrlarga oid boʻlib, ular turk runiy yozuvlari deb yuritiladi. Turkiylarda tosh
bitiglar tarixi uzoq tarixga ega.
Qadimgi turk monumental matnlari ichida yenisey bitiglarining tuzilishi va
uslubi butunlay boshqacha. Ular alohida bir adabiy maktabning mahsuli hisoblanib,
oʻrxun bitiglari singari yirik-yirik emas, kattasi oʻn olti-oʻn yetti satrli. Shunday
boʻlsada, til va poetik xususiyati ahamiyatiga koʻra muhim sanaladi. Yana bir qiziq
jihati, oʻrxun bitiglaridan farqli oʻlaroq, ushbu bitiglarda koʻpincha matn oʻliklar
tilidan soʻzlanadi. Toʻgʻri ularni marhumning oʻgʻil-qizi otasining oʻlimidan keyin
yozdirgan. Lekin u yerda kechgan voqealar, marhumning mungli soʻzlarini
oʻtganning tilidan bitgan. Bu holat matnning poetik ta’sirini oshirishga xizmat
qilgan.
Oʻrxun-yenisey tosh bitiglari tarixiylik xususiyatiga ega. Ular hayotdagi aniq
shaxslarga bagʻishlangan. Shu bilan birga mifologik tasavvurlar ham ifodalangan.
Qadimgi turkiylar mifologiyasiga koʻra tangri yer va osmonni yaratuvchi, u
yagonadir. Tangri turkiylar uchun – ota, yer esa onadir. Kultigin kichik yozuvi
shunday boshlanadi:
Täŋri-täg täŋridä bulmuš Türük Bilgä qaǧan bu ödkä olurtum.
Sabïmïn tükäti äsidgil.
Мazmuni: Koʻkday (ulugʻvor) Tangridan (inoyat) topgan (ya’ni Tangrining
inoyatiga erishgan / Tangrining inoyati bilan) turk [ya’ni bahodir] Bilga xoqon
(man). Bu taxtga oʻtirdim. Soʻzimni tugal eshitgil.
Yozuvda qisqagina shaklda “Tangridan inoyat topgan Bilga xoqon (man). Bu taxtga
oʻtirdim” deyilmayapti. Matn badiiyligini ta’minlash maqsadida sifatlardan keng
foydalanilmoqda. Täŋri-täg täŋri, Türük Bilgä qaǧan tarzida oʻxshatishlardan
foydalanilmoqda. Matnni oʻqir ekanmiz uning badiiy asar ekanligi, shuningdek
tarixiy ma’lumotlar keltirilishi bilan tarixiy asarlar qatoriga kirishining guvohi
boʻlamiz.
Oʻrxun bitiglari Yenisey bitiglaridan epik tasvirning kengligi bilan ajralib
turadi. Bu yodgorliklarda ham marsiya va madhiya ruhi yetakchilik qiladi. Lekin
voqelikning ifodalanish xususiyatiga koʻra boshqa janrlarning ham belgisi mavjud.
Kultigin va Bilga xoqon yodgorligi badiiy tasvirning yetakchiligi hamda epiklik
xususiyati bilan qahramonlik dostonlarini eslatadi. Tunyuquq yodgorligida esa
voqealarning badiiy tasviri yetarli darajada emas.
Turk monumental matnlari ichida yenisey bitiglarining tuzilishi va uslubi
oʻziga xos. Yenisey bitiglarining muhim belgilaridan biri ularda matn oʻlikning oʻz
tilidan soʻzlanadi. Mangutoshlarda marhumning oʻz yaqinlari, yorugʻ dunyodan
ayriliq dardi, oʻkinchi bayon etiladi. Bu yigʻilarni oʻliklar nidosi deyish mumkin.
Bitiglarda undovlar, mungli bir mazmun yetakchi. Bitiglardan oʻrnak keltiramiz:
Yerimä, yïta, subuma, adrïltïm. Buŋa, sizimä, yïta, bodunïma, künimä,
qadašïma, adrïltïm, bökmädim. Elima, qanïma, bökmädim.
Matnda yerim, subum, sizim, bodunïm soʻzlariga qoʻshilayotgan -a, -ä
qoʻshimchasi hayajon, undov, mung, qaygʻuni ta’minlashga xizmat qiladi. Mazkur
undovlar matn ohangdorligini, ritmni belgilaydi. Shunga koʻra yuqoridagi matn
parchasini hozirgi oʻzbekchaga quyidagi tartibda oʻgirish mumkin: “Yerim-a, esiz,
suvim-a, (baridan) ayrildim. Musibat-a, siz yaqinlarim-a, esiz, xalqim-a, urugʻim-a,
doʻst(lar)im-a, (sizdan) ayrildim, (diydoringizga) toʻymadim. Elim-a, xonim-a,
(sizga) toʻymadim”. Oʻzbek marsiyalarida, azada xotinlarning aytib yigʻlashida bu
holat hozir ham bor. Masalan, ogʻzaki uslubda: bolam-a “voy bolam, bolam-a”,
anam-a “voy onam, onam-a”, atam-a “voy otam, otam-a” degani.
Bitiglardagi asosiy tasvir vositasi alliteratsiyadir. Alliteratsiya – tovushlar
ohangdorligi, asosan, bir xil tovushlarning takrorlanishi natijasida yuzaga keladigan
ohangdorlikdir. Unda unli va undoshlar takrorlanishi mumkin.
Oʻngra qitaynyigʻ oʻlurtachi terman,
Bani oʻgʻuzugʻ oʻlurtachi – oʻq terman.
Soʻz takrori ham yodgorlikda koʻp uchraydi.
Tabgʻach qagʻan yagʻimiz erti
Oʻn oʻq qagʻani yagʻimiz erti.
Yodgorliklarda inson shaxsi, ayniqsa, uning erki bilan bogʻliq masalalar badiiy
tahlil qilingan. Soʻzlarning takrorlanishi yodgorlikdagi asosiy tasvir vositalaridan
biridir. Ammo ular matnda gʻalizlik tugʻdirmagan, aksincha, muallif fikrining
taʼkidlanishiga, alohida urgʻu bilan koʻrinishiga yordam bergan. Bularning barchasi
yodgorliklarning juda katta maʼrifiy hamda badiiy-estetik ahamiyatga ega ekanligini
koʻrsatib turibdi.
Yodgorliklarda badiiyatni oshirish uchun va ommaga keng yoyilishi uchun
oʻsha davrda mashhur va ma’lum boʻlgan iboralardan keng foydalanilgan. Ulardagi
ayrim iboralarni tushunish qiyin. Ammo, hozirgi kunda turkiy qavmlarda
qoʻllaniladigan ayrim iboralarning ma’nosidan kelib chiqqan holda ularni izohlash
mumkin. Misol tariqasida Elegesh yodgorligidan namuna keltiramiz: tört adaq(lïq)
yïlqïm säkiz adaqlïğ barïmïm buƞïm yök ärdim [ Малов 1952, 25] – Toʻrt oyoqliq
va sakkiz oyoqliq yilqim bor edi, mungim (qaygʻuyim) yoʻq edi. Bu matndagi
| 