14
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON
EKOLOGIYA VA TURIZMNING O‘ZARO ALOQADORLIGI HAMDA
EKOLOGIK TURIZMNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
No‘monov Shahzod Farhod o‘g‘li
Namangan davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti 3-bosqich talabasi
Ilmiy rahbar: Doliyev G‘olibjon Alisherovich, texnika fanlari doktori, professor
https://doi.org/10.5281/zenodo.7883797
Qabul qilindi: 01.05.2023
Annotatsiya:
Ushbu maqolada so‘nggi yillarda yurtimizda rivojlangan sohalar
qatoriga kirib borayotgan turizm va ekoturizm tushunchalarining mohiyati,
hayotimizda tutgan muayyan roli hamda ahamiyati, bu borada yurtimizda olib
borilayotgan islohotlar, o‘zgarish va yangilanishlar haqida so‘z yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
turizm, ekoresurs, texnogenom, krizis, dinamik, investitsiya,
elektromagnit, radiaktiv.
Abstract:
This article talks about the essence of the concepts of tourism and
ecotourism, which have become among the developed sectors in our country in
recent years, their specific role and importance in our life, the reforms, changes and
updates that are being carried out in this regard in our country.
Key words:
tourism, ecoresource, technogenome, crisis, dynamic, investment,
electromagnetic, radioactive.
Аннотация:
В данной статье говорится о сущности понятий туризм и
экотуризм, ставших в последние годы в числе развитых отраслей в нашей
стране, их особой роли и значении в нашей жизни, проводимых реформах,
изменениях и обновлениях. в связи с этим в нашей стране.
Ключевые слова:
туризм, экоресурс, техногеном, кризис, динамика,
инвестиции, электромагнитные, радиоактивные.
ASOSIY QISM.
Ma’lumki, butun dunyoda 2002-yil “Ekoturizm yili” deb e’lon qilindi. Bu
albatta, bejiz emas. Negaki, hozirgi kunda ekologik muammolar yetarli bo’lib,
tabiatni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish dunyo hamjamiyati oldida
turgan eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ekologiya ushbu tadqiqotimiz
obyektida kishilik jamiyatining o’zaro munosabatlari, uning turizm va atrof
muhitdagi faoliyati to’g’risidagi fan sifatida qaraladi. Jamiyat rivojlanishi hozirgi
bosqichining harakterli hususiyatlaridan biri atrof-muhit ifloslanishining
15
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON
texnogenomlarining ortishi bo’lib, bu favqulodda holatlarda birinchi navbatda
turistik resurslarning ekologik krizisiga olib keladi. Ekologik vaziyatning zo’rayishi
butun dunyoda muammo darajasidagi holatdir. Bugungi kunda dolzarb vazifalardan
biri tabiiy muhitni saqlash masalalarini hal qilishga yangicha yo’nalishlarini ishlab
chiqishdir. Bunday yondashuvni kompleks darajada murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va
ekologik tizim sifatida qaralishi muhimdir. Ushbu muammolarni hal qilishda
yetakchi o’rinni turizm egallaydi va buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
Turizm dunyo xo’jaligida dinamik rivojlanayotgan tarmoqlaridan biridir. U
jahon milliy yalpi mahsulotida samarali o’rin egallaydi, jahon investitsiyalarining 7
foizini o’ziga jalb qilgan holda katta miqdorda yangi ishchi o’rinlari yaratilishi ko’p
mamlakatlarda soliq tushumlarining muhim moddasi hisoblanadi. Turizm chuqur
ijtimoiy vazifalarni bajaradi. U o’zining hozirgi rivojlanish bosqichida birinchi
navbatda, ma’lum bir ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo’naltiriladi.
Turizmning ijtimoiy masalalari sifatida quyidagilarni sanab o’tish o’rinlidir:
1. Aholining va qariyb 60 foiz qismini tashkil qiluvchi katta kuch - yoshlarning
dunyoqarashini kengaytirish, madaniyat tushunchasini keng targ’ib qilish, ular
o’rtasida sog’lom turmush tarzi madaniyatini keng ko’lamda targ’ibot qilish,
ijtimoiy darajasini oshirish. [1]
2. Millatlararo totuvlik, bag’rikenglik munosabatlarini mustahkamlash, insonlar
o’rtasida shaxsiy munosabatlarni samimiylikning yuqori cho’qqilariga olib chiqish.
3. Aholining maroqli va mazmunli dam olishlarini tashkil etish, ularning hayotiy
kuchlarini va salomatliklarini tiklab, ertangi kun uchun yashashga, mehnat qilishga
va ijtimoiy hayotda yutuqlarga erishish uchun o’zida yangi rag’bat topishlarini
ta’minlash.
4. Aholining talab, istak va manfaatlaridan kelib chiqib, inobatga olgan holda
yoqimli ekologik, ijtimoiy-madaniy muhit yaratish.
Ijtimoiy hayotning ekologik jarayonida turizmning roli masalasi ko’rilganda
turizm ekologiyasi va ekologik turizm tushunchalarini ajratib olish lozim.
Turizmning ekologik yoki noekologik xarakteri uning atrof-muhit, ya’ni atmosfera,
suv resurslari, tuproq, hayvonot va o’simlik dunyosiga ta’siri darajasi bilan
o’lchanadi. Ta’sir sof narsa ko’rinishida yoki shovqin, elektromagnit, radiaktiv
ko’rinishida bo’lishi mumkin. “Turizm ekologiyasi tushunchasi o’z ichiga atrof-
muhitni himoya qilish va tiklashning aniq chora-tadbirlarini oladi. Shuning uchun
turistik rekreatsion turizmning muvaffaqiyatli rivojlanishida asosiy omillardan
hisoblanadi va uning salbiy ta’siri boshqa tarmoq korxonalariga nisbatan kamroqdir.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, turizm ekologiyasi deganda ushbu tarmoqning atrof-
16
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON
muhitga keng miqyosdagi ta’siri tushuniladi. Ekologik turizm tabiiy turizmning
insonlarni birlashtiruvchi ilmiy-tadqiqot maqsadlaridagi turlaridan biridir”.[2] Unda
turistlarning qiziqishlari atrof-muhit tabiati va ularni saqlash bilan olib borilmog’i
kerak. Turizmning ushbu turida qo’riqlanayotgan tabiat hududlari alohida o’rin
tutadi. Shunday qilib, ekologik turizm qat’iy maxsus turdagi, ilmiy-tadqiqot
maqsadlaridagi xizmat turidir. Ekoturizmni o’tkazishdagi imkoniyatlar ekoturizmni
o’tkazish imkoniyati bu ma’lum bir turistik obyektni mahalliy resurslariga ortiqcha
zarar keltirmagan va aholiga ijtimoiy-iqtisodiy muammolar keltirib chiqarmagan
holatda amalga oshirish demakdir.
Ba’zi mamlakatlar va joylar turistlarni qabul qilish va xizmat ko’rsatishga
ixtisoslashgan. Masalan: “Kanar orollari Atlantika okeanidagi orollar guruhi,
(Ispaniya tarkibidagi muxtor viloyat) unda doimiy yashaydigan aholi soniga
nisbatan 10 barobar ko’p turistlarni qabul qiladi. Andorra Fransiya bilan Ispaniya
oralig’idagi, Yevropaning janubi-g’arbidagi davlat, Pirineylar yarim orolida
joylashgan davlatini misol qilib oladigan bo’lsak, har yili u yerda 12 mln dan ortiq
turistlar, o’rtacha 2-4 kun muddat dam olib, “hordiq chiqarishadi” [3]. Aholining
asosiy hayot tarzi mehmonlarga joy berish, taom tayyorlash, ertadan kechgacha
turistlarga ko’ngilochar tomoshalar uyushtirish bilan o’tadi. Bundan yigirma yil
oldin ushbu tog’li Pirineylar vodiysi qashshoqlar bilan band bo’lgan bo’lsa bugungi
kunda esa turizmning rivojlanib, keng ko’lamda tarqalishi hisobiga Yevropaning
boy mamlakatlaridan biri hisoblanadi.
Bu ma’lumotlardan kelib chiqib, ekoturizmni o’tkazish imkoniyatini 3 ta asosiy
turga bo’lib chiqamiz:
1. Ekologik o’tkazish imkoniyati - bu biror-bir obyekt yoki joyning qabul qilish
darajasi bo’lib, undan ortib ketishi ekologik jihatdan salbiy oqibatlarga olib keladi.
2. Turistik ijtimoiy o’tkazish imkoniyati - bu turistik obyekt joyining qabul qilish
darajasi bo’lib, undan ortib ketishi turistlarning safardan oladigan taassurotlarining
yomonlashuviga olib keladi.
3. Mahalliy ijtimoiy o’tkazish imkoniyati -bu turistlarni qabul qilish darajasining
shunday chegarasiki, undan ortig’i mahalliy madaniyat, mahalliy aholi va turistlar
o’rtasidagi munosabatlarni yomonlashuviga olib keladi. Shunday qilib o’tkazish
imkoniyati hududdagi resurslarni saqlash va turistik obyekt yoki joyning qayta
tiklaishini ta’minlaydigan chegaradir.
Hududning resurs imkoniyati bu jamiyat hayot faoliyatining barcha jabhalarini
qamrab oluvchi tushunchadir. Olamshumul insonparvarlik nuqtayi nazaridan
qaraganda, uni alohida iqtisodning ekologik va ijtimoiy jihatlarini hisobga olish
17
“YOSH MUTAXASSISLAR” ILMIY – AMALIY JURNALI 2023-YIL 5-SON
zarur. Uning bir qismi to’g’ridan-to’g’ri hududning turistik resurslariga, ikkinchi
qismi mintaqadagi turizmni rivojlantirish omillariga tegishlidir. Turizm uchun
turistik rekreatsion resurslar birinchi darajali ahamiyatga ega. Bular turistik biznesni
rivojlantirish jarayonining poydevori hisoblanadi. Turistik rekreatsion resurslar
turistik mahsulot yaratish uchun inson tomonidan yaratilgan tabiiy va sun’iy
obyektlar yig’indisidir. Turistik resurslar mintaqada turizmni rivojlanish
xususiyatlarini belgilangan hududda investitsiya siyosati yo’nalishlarini belgilashda
turistik mahsulot ishlab chiqarish uchun boshlang’ich manba hisoblanadi. Tabiiy
turizm va ekoturizm tabiatga nisbatan xo’jalik faoliyati yetib bormagan obyektlar
bilan belgilanadi. Bunday turizmning maqsadi va uslubi-o’simlik va hayvonot
dunyosini hamda ushbu hududda joylashgan har qanday madaniy yodgorliklarni,
xoh eski, xoh yangi bo’lsin, ularni kuzatish, tahlil qilish va o’rganishdan iborat.
“Tabiiy turizm turizmning boshqa turlaridan tabiiy muhitga kamroq ta’siri bilan
ajralib turadi va keng tarmoqli xizmat ko’rsatishga muhtoj emas. Ekoturizm
uslubining qamrovi odatdagidan ko’ra keng qamrov va tushunchaga ega bo’lib,
o’simlik va hayvonot dunyosini o’rganishga ilmiy yondashuv, tabiat qo’yniga
sayohat, masalan, dam olish kunlari hordiq chiqarish bilan o’rganishni birgalikda
amalga oshiriladi”.[4]
Hozirgi ekologik muammolar mavjud bo’lgan paytda aholining ushbu turizm
turidan foydalanishlari va uni tashkil etish jarayoni ham oson ish emas. Kuchli
strategiya, aniq maqsad va ruhan, aqlan katta kuch talab qiladi. Garchi oddiydek
ko’rinsa-da hamma narsa ko’ringanicha emas, mohiyatni anglash uchun esa o’sha
mavzuga chuqurroq kirib borish kerak. Ekologik turizm, avvalo, ekoresurslar
mavjud hududlarda tashkil etiladi. Bunday xushmanzara va bahavo joylar
yurtimizda ham ko’plab topiladi. Birgina Namangan viloyat misolida aytishim
mumkinki, “Chodaksoy”, “Baliqliko’l” “Nanay”, “G’ova” kabi turistlar va mahalliy
dam oluvchilar uchun mo’ljallangan ushbu maskanlarning bag’ri ziyoratchilar va
dam oluvchilar uchun doimo ochiq. “Ekologik turizm uchun tabiiy iqlim resurslari
- okean, dengiz, daryo va ko’llar, sun’iy suv havzalari, cho’l va qumliklar, tog’lar va
ulardagi sharshara-yu g’orlar, qir-adirlar, qo’riqxona va bog’lar bo’lishi lozim. Eng
asosiy va muhim jihati shuki, Olloh ato etgan ushbu tabiat resurslarini avaylab-
asrash, ulardan turizm va insonning boshqa ehtiyojlari uchun oqilona foydalanish
kerak”.[5] Bu ishda turistik tashkilotlar zimmasiga alohida mas’uliyat yuklanadi.
| 