|
Òzbekistan respublikasi cifrli texnologiyalar ministrligi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 20.12.2023 | | Hajmi | 143,79 Kb. | | #124336 |
Bog'liq Keńesbayev Azizbek (2) Реферат, Документ Microsoft Word, XVII ASRDAN XIX ASRNING YARMIGACHA HAMDA XIX ASRNING IKKINCHI YARMI VA XX ASR BOSHLARIDA TARBIYA VA PEDAGOGIK FIKRLAR, Quyish va qadoqlash texnologiyasi, Beton texnologiyasi 1 qism, 02-sabaq, Rauaj Simsiz tarmaq (2), Markabayeva Nargiza, Yuldashev Diyorbek, Djama cooking, Ornatılǵan operatsion sistemalrda xabarlar gezegi, 76labradiogigen-uz, 5-ma’ruza. Fayl tizimi. Reja, Cisco packet tracer dasturida sntp bilan ishlash ishning maqsadi
ÒZBEKISTAN RESPUBLIKASI CIFRLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI
Muhammed al-Xorezmiy atindaǵi Tashkent informaciyalıq texnologiyaları Universiteti Nòkis filiali
“Telekommunikaciya texnologiyalari hàm kásip ta`lim” fakulteti
“Informaciya qáwipsizligi” jònelisi 305-21-topar studenti
Keńesbayev Azizbektiń
“Pedagogika.Psixologiya” páninen
ÓZBETINSHE JUMÍSÍ
ORINLADI: ________________________ A. Keńesbayev
QABILLADI: _______________________ M. Shamuratova
Nòkis-2023
Tema: Emotsional jaǵdaylardıń ańlatılıwı hám sezimlerdiń wazıypaları
Jobası:
I.Kirisiw
II.Tiykarǵı bólim
1. Jaǵday psixik waqıya retinde jáne onıń xarakteristikası.
2. Psixik jaǵday túrleri. Stress túsinigi hám psixik zorıǵıw jáne onı basqarıw.
3. Frustratsiya hám tınıshsızlıq emotsional jaǵday retinde.
III.Juwmaqlaw
IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar
Kirisiw
Ámeliy turmısda emotsiyalar retinde, ádetde, insannıń hár túrli juwap reaksiyaları - intanıń tolqınlı jarılıwlarınan tartıp, tap keyiptiń názik túslerin túsinemiz. Psixologiyada emotsiyalar dep keshinmalar formasındaǵı insannıń ómiriy iskerligi ushın sırtqı hám ishki jaǵdaylardı bahalaw hám jeke áhmiyetti sáwlelendiretuǵın psixik processlerge aytıladı. Sezimler - jaqtı sub'ektiv kóriniske iye bolǵan iski hám sırtqı seskantiruvchilarning tásirine salıstırǵanda insan hám haywanlar juwap reaksiyaları. Bunnan kelip shıǵadıki, sezimlerdiń áhmiyetli belgisi olardıń sub'ektivligi bolıp tabıladı. Sezimler evolyusiyaning kelisiwshi «mahsuloti» retinde, ádetdegi jaǵdaylarda organizm hulq-atvorining biologiyalıq tárepten ulıwmalastırılǵan usılları retinde júzege kelgenler.[1]
Sezimler mútajlikler menen olardıń qandirilishi yamasa qandirilmasligi menen baylanıslı. Sezimler eki valentli - olar yamasa unamlı, yamasa unamsız boladı. Sezimler - organizmdiń ortalıq menen óz-ara tásiriniń proporcionallıǵı dárejesin tikkeley bahalaw mexanizmi. Mútajlikler ornı daǵı sezimler háreketke jóneltiriledi. Kóplegen sezimli ańlatpalarda baslanǵısh sezimlerdiń tórt xili: shadlıq (zawıq alıw ), qorqınısh, ǵázep hám tańlanıwlanıw ajratıladı.
Sezimler - bul insan sanasında onıń joqarı mútajlikleriniń qandirilishi yamasa qandirilmasligida payda bolatuǵın haqıyqatlıqqa salıstırǵanda munasábetiniń sawleleniwi.
Sezim hám sezimler ortasında ulıwmalıq kóp, lekin ayırmashılıqlar da bar bolıp tabıladı. Tap sonday, sezimler - bul keńlew túsinik, sezimler emotsional keshinmalarning ańlatılıwlarınan biri. Sezimler - baslanǵısh, sezimler bolsa - payda bolıwı, kelip shıǵıwı tárepinen ekilemshi. Sezimler jónelisli reaksiya ózgeshelikine iye bolǵanı ushın, olar kóbinese, uǵımsız hám etarlicha anglanmagan boladılar, sezimler bolsa, kóbinese anıq hám dene menen baylanıslı boladılar. Sezimler biologiyalıq processler menen, sezimler bolsa - social tarawdıń menen baylanıslı boladılar. Bunnan tısqarı, anglanmaydigan tarawdıń menen baylanısqan, sezimler bolsa ongimizda maksimal dárejede kórinetuǵın bolǵan edirlar. Insan sezimleri mudami sırtqı ańlatpalarǵa iye boladılar, sezimler bolsa iye bolmaydılar. hám aqır-aqıbetde, sezimler kóbirek jaǵdayǵa baylanıslı hám qısqa múddetli boladılar, sezimler bolsa dawamliroq hám jaqtı kórsetilgen predmetli xarakterge iye. Olar adamdıń málim ob'ektlerge salıstırǵanda turaqlı munasábetin sáwlelendirediler. Sezimler insannıń mádeniy-tariyxıy rawajlanıw processinde payda bolǵanlar hám rawaj tapqanlar.[3]
Sezimler hám sezimler sezim, aqıl, oyda sawlelendiriw, insan biliwi hám iskerligi sırtda ámeldegi bolmaydılar. Sezimler hám sezimler ob'ekt hám sub'ekttiń júdá quramalı bolǵan óz-ara munasábetlerinde júzege kelip, júzege keliwi múmkin bolǵan denelerdiń qásiyetlerine baylanıslı boladılar. Sezimler hám sezimlerdiń ayriqshalıǵı insannıń mútajlikleri, motivları, umtılıwları, tilekleri, shıdamlılıq, xarakter qásiyetleri menen belgilenedi. Sezimler hám sezimler tábiyaatın túsiniw olardı insannıń ómiriy iskerliginde kórip shıǵıwdı talap etedi. Emotsional jaǵdaylar payda bolıwınıń tiykarın insannıń mútajlikleri hám motivları quraydı. Olardı qandırıw maqsetti kózlesh, turmıslıq máselerni sheshiwdi talap etedi. Mútajliklerdi qandırıwǵa jóneltirilgen, gózlengen maqsetlerge erisiw ámelge asırilatuǵın real turmıslıq sharayatlar emotsional keshinmalarning túrli tumanlıgiga sebep boladı. Sezimler kópshilik kórsetkishleri, yaǵnıy, sapası (unamlı hám unamsız ), jedelligi (kúshli hám kúshsiz), dawam etiw waqti (qısqa múddetli hám turaqlı ), anglanganligi, tereńligi, násillik deregi, quramalılıǵı, atqaratuǵın wazıypaları, organizmge kóresatadigan tásirine qaray parıq etedi.[2]
Sezimler túrlishe wazıypalardı atqaradılar. Olardıń basqarıwshı, sáwlelendiriwshi, bildirgileytuǵın, úndewshi (xoshametlantiruvchi), bekkemleytuǵın, ótkeriwshi, kelisiwshi, kommunikativ, payda etiwshi, ańlatiwshı wazıypaları usılar gápinen bolıp tabıladı.
Sezimler hám sezimler organizm jaǵdayı hám insan hulq-atvorini basqarıw wazıypasın atqaradılar. Tap sonıń menen birge, jaqsı sóz jan ozig'i deydiler. Bunda, eń dáslep, zárúrli orın tutqan insannıń basqa adamdıń emotsional jaǵdayına verbal tásiri názerde tutılǵan boladı. Bunda sezimler hám sezimlerdiń basqarıwshı wazıypası kórinetuǵın boladı. Sáwlelendiriwshi wazıypası waqıyalardıń ulıwma bahalanishi ańlatpalandi, sezimler pútkil organizmdiń qamtıp alǵanı ushın, olar tásir kórsetip atırǵan faktorlardıń paydası yamasa zálelin anıqlawǵa hám zıyanlı tásir anıqlańunicha tásirleniw imkaniyatın beredi. Mısalı, joldı kesip ótip atırǵan adam odaǵı jaǵdayǵa kóre túrli dárejedegi qorqınıshnı basınan keshiredi. Bunnan kelip shıǵadıki, sezimler hám sezimlerdiń sáwlelendiriw wazıypası insanǵa átirap -dunyada tuwrı jónelis alıw hám deneler, hádiyselerdi olardıń qálegenligi kózqarasınan bahalaw imkaniyatın jaratadı. Xabarlaytuǵın wazıypası júzege keletuǵın keshinmalar insanǵa odaǵı mútajliklerdi qandırıw procesiniń keshiwi, jolında qanday tosıqlarǵa dús keliwi, birinshi náwbette nelerge itibar qaratıwı kerekligi hám t.b. lar haqqında xabar beriwden ibarat. Sezimler hám sezimlerdiń bahalaytuǵın yamasa sáwlelendiriwshi wazıypası tikkeley úndewshi wazıypası menen baylanıslı. S. L. Rubinshteyn kórsetip ótkeni sıyaqlı, «... sezim ózinde denege yamasa oǵan teris jóneltirilgen inta, tilek, umtılıwdı sáwlelengenlashtiradi». SHunday etip, sezimler hám sezimler júzege kelgen mútajlikti qandırıwǵa erisiw yok insan aldında turǵan wazıypala sheshiletuǵın joldı izlew jónelisti anıqlawǵa járdem beredi.
Bekkemleytuǵın wazıypa sezimler hám sezimlerdiń oqıtıwda tikkeley qatnasıwınan ibarat. Kúshli emotsional tásirlanishga sebep bolatuǵın áhmiyetke iyelik etiw waqıyalar uzaq waqıt yadta saqlanıp qaladı. Sezimler hám sezimlerdiń ótkeriwshi wazıypası motivlar básekiinde, ásirese, ayqın kórinedi, bunıń nátiyjesinde kúshli mútajlik anıqlanadı. Tap sonday, insan ushın tábiyiy bolǵan ózin qáwipsizlik qılıw instinkti hám xabar berika normalarına ámel qılıw social mútajligi ortasında júzege keliwi múmkin bolǵan qarama-qarsılıqlar óz mánisine kóre, qáweter hám juwapkershilik sezimi ortasındaǵı gúresde engiziledi. Kelisiwshi wazıypası sezimler sebepli janlı janzatlar ózleri ushın aktual bolǵan mútajliklerdi qandırıwda ol yamasa bul sharayatlardıń áhmiyetliligin kórsetiwlerinen ibarat. Ch. Darvin pikirine kóre, sezimler beyimlestiriwshi qural retinde júzege kelgen. Waqıtında payda bolǵan sezim sebepli organizm átirap -ortalıqqa nátiyjeli tárzde maslawıp alıw múmkinshiligine iye.
Sonıń menen birge, sezimlerdiń kommunikativ wazıypası da bar. Mimika hám pantomimika háreketleri insanǵa óz keshinmalarini basqalarǵa jetkizip beriwge, ózleriniń átirap -álem dene hám hádiyselerine bolǵan munasábetleri haqqında sıpatlama beriw múmkinshiligin tuwdıradılar. Mimika, dene jaǵdayları, ım-ishara -belgiler, mánisli xo'rsinishlar, dawıs sesler uyǵınlıǵısınıń ózgeriwi «insoniy sezimler tili», sezimlerden xabar beretuǵın qural bolıp esaplanadı. Izertlewlerdiń kórsetiwishe, sezimlerdiń barlıq ańlatılıwların da ańsat anıqlap bolmaydı. Qorqınıshlı (57%), keyininen jerkenish (48%) hám yapırmay (34%) sıyaqlı sezimlerdi ańsat anıqlap alıw múmkin. Kommunikativ wazıypada átirapdagilarga tásir kórsetiw wazıypasın da ajıratıw múmkin.
Sezimlerdiń ulıwmalastıratuǵın wazıypası waqıt hám keńislik bir-birine jaqın bolǵan bólek waqıya hám dálillerdi birlestiriw imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, sezimler ekspressiv wazıypanı atqaradılar. Kóbinese olar periferik ózgeshelikke iye bolǵan organikalıq ózgerisler (qızarish, quwarıw, nápestiń tezleniwi, erakning tez-tez urıwı hám basqalar ) menen birgelikte keshedi, ańlatpalı háreketler (mimika hám pantomimikada, vokallashtirish) de ańlatıladı. Kúndelik turmısda ańlatpalı háreketler arqalı biz, ádetde, átirap daǵı adamlardıń emotsional jaǵdayı, keyipindegi ózgerislerdi etarlicha anıq aqıl etemiz hám bahalaymiz.[3]
The emotional brain even influences people's political decisions, leading many tap vote for candidates they automatically like over a candidate expressing positions more like their own. When voters undergo brain imaging while watching candidates, their emotion circuits are more engaged than their rational frontal lobes
Sezimler insanlar turmısında oǵada zárúrli orındı iyeleydiler. Tap sonday, házirgi kúnde sezimlerdiń organizm turmıslıq iskerligi qásiyetleri menen baylanısın hesh kim biykar etpeydi. Ekenin aytıw kerek, sezimler tásirinde qan aylanıw, dem alıw, awqat as sińiriw qılıw, ishki hám sırtqı sekretsiya bózi hám basqa shólkemleriniń iskerligi ózgeredi. Keshinmalarning artıqsha jedelligi hám dawam etiw waqti organizmde buzılıwlardı keltirip shıǵarıwı múmkin.
Sezimler - bul júdá quramalı psixik hádiyseler. Áhmiyetke iye bolǵan sezimlerge tómendegi emotsional jaǵdaylar túrlerin kirgiziw múmkin: sezim affektlari, keyipler, intalar, stressler, frustratsiyalar, sezimlerdiń emotsional toni, emotsional munasábet.
Affekt - sub'ekt ushın aktual bolǵan turmıslıq sharayatlarınıń keskin hám qápelimdede ózgeriwi menen baylanıslı túrde payda bolatuǵın hám anıq kórsetilgen háreketli visseral (ishki organikalıq ) kórinetuǵın bolıw birge gúzetiletuǵın kúshli hám salıstırǵanda qısqa múddetli emotsional jaǵday. Affektiv jaǵday sanalı iskerliginiń tormozlanganligi menen ańlatıladı, sub'ekt hulq-atvorini sanalı qadaǵalawınıń izdan shıǵıwında kórinetuǵın boladı. Affekt real sharayatlarda sub'ekttiń qáwipli, kóbinese qápelimdede payda bolǵan jaǵdaylardan proporcional halda shıǵıp ketiw jolin tapa almaslik uqıpsızligida rawajlanadı. Affektga mısal jol menende kúshli ǵázep, achchig'lanish, qorqınıshlı, kúshli quwanısh, tereń qayǵı, úmitsizlik sıyaqlılardı keltiriw múmkin. Affektning eń tiykarǵı qásiyetlerinen biri bul emotsional tásirlanishning engib bolmaydı dárejede adamǵa qanday da iskerliginiń orınlaw zárúriyatın bólewden ibarat, lekin bunda adamda haqıyqatlıq sezimi joǵaladı.[2]
Emotsional jaǵdaydıń keyingi túri - bul emotsiyalarning ózi. Emotsiyalar affektlardan dawam etiw waqti menen parıq etedi. Olardıń basqa bólek qırı tek ámeldegi waqıyalarǵa emes, bálki, shamalıq yamasa yadqa alınatuǵınlarǵa salıstırǵanda da tásirleniw esaplanadı.
Emotsiyalarning mánisin túsiniw ushın sırtqı ortalıqtıń dene hám hádiyseleriniń kóbisi sezim-sezim shólkemlerine tásir kórsetip, olarda quramalı, kóp qırlı emotsional sezimler hám sezimler hám bir waqtıniń ózinde de zawıq alıw, da qaniqmaslikda ańlatıladı, sezimlerdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Bunnan tısqarı, kópshilik jaǵdaylarda, bir tárepden, qanday da zorıǵıw sezimleri, ekinshi tárepden, sheshiw, yamasa kiyim-kenshek tartıw júzege keledi. Iskerliginiń keskin dámlerinde, qarar qabıllawdıń juwapkerli minutalarında qıyınshılıqlardı bartarf etıwde biz zorıǵıwdı sezim etemiz. Ol ayqın kózge taslanatuǵın aktiv ózgeshelikke iye bolıp, iskerlik ob'ektine e'tiboning kusheytiwi, intellektual hám jsmoniy kúsh toplaw, háreketke shóllew, bizni qorshap alatuǵın bólek tınıshsızlanıw menen birgelikte keshedi.[2]
Emotsional processlerdiń basqa hár qıylı daǵı iodalanishi qozǵalıw hám tınıshlanıw esaplanadı. Qo'zg'algan emotsional jaǵday, ádetde, aktiv ózgeshelikke iye bolıp, iskerlik yamasa oǵan tayarlanıw menen baylanıslı. Tınıshlanıw iskerliginiń tómenlewi menen baylanıslı bolsada, odan maqsetke muwapıq túrde paydalanıwdıń hasası bolıp xızmet etedi.
Háreket aktivligine tásir kórsetiwge qaray, emotsiyalar stenik hám astenik túrlerge bólinedi. Stenik emotsiyalar hám sezimler aktiv háreketke odaydı, insan kúshlerin toplaydı. Tap sonday, quwanısh hám yoshlanıw sezimleri insandı energiyalıq iskerlikke xoshametlentiredi. Astenik emotsiyalar insandı bosanıwtiradi, aktivligin pasaytiradi, iskerlikti toqtatadı.
Keyip - bul ol yamasa bul emotsiyalarning turaqlı keshinmasi. Uzaq dawam etiwshi, hulq-atvorni bezovchi emotsional jaǵday. Onı individdiń jeke táreplerin, tiykarǵı turmıslıq sezimlerin, jumisına salıstırǵanda tabıs yamasa áwmetsizlik, qolay yamasa qolaysız sharayat, adamlar munasábetlaridagi mádeniyat dárejesi, ishki jaǵday sıyaqlılardı qamtıp alıwshı tásirinler keltirip shıǵaradı. Keypiyette sezimler hám sezimlerdiń xoshametlentiretuǵın wazıypası, olardıń insan iskerligine tásiri kórinetuǵın boladı. Keyip unamlı yamasa unamsız, málim jedellik, ańlatılıw, zorıǵıw hám turaqlılıqqa ıyelewi múmkin.[1]
Emotsiyalar hám sezimler tásirindegi psixik aktivliktiń eń joqarı dárejesi kóterińkilik, eń quyisi - apatiya dep ataladı. Psixik iskerliginiń unamsız tásirinler tárepinen sezilarsiz dárejede ózgeriwi izdan shıǵıw jaǵdayı bolıp tabıladı. Insannıń emotsional turaqlılıǵın túrli emotsiogen tásirinlerge salıstırǵanda hulq-atvorining turaqlılıǵında ańlatıladı. Qıyınshılıqlarǵa salıstırǵanda turaqlılıq, basqa adamlar hulq-atvoriga salıstırǵanda sabırlılıq tolerantlik ( lot.- shıdam ) dep ataladı.
Insan pikirleri hám háreketleri baǵdarın belgilep beretuǵın turaqlı, tereń hám kúshli sezim inta dep ataladı. Intalardıń tiykarǵı belgisi olardıń ámeliy nátiyjege ıyelewi, shıdamlılıqlik hám emotsional jaǵdaylardıń birden-birligi bolıp tabıladı. Inta insandı sezimler ob'ekti haqqında jigerli túrde oylawǵa, olar tiykarındaǵı mútajliklerdiń qandirilishini tolıqqonli hám ayqın oyda sawlelendiriwge, bul qandirilish jolında haqıyqıy yamasa bolıwı múmkin bolǵan tosıq hám qıyınshılıqlardı qıyal qılıw hám hár tárepleme oylawǵa májbúr etedi. Intalar turaqlılıǵı, waqıt boyınsha insanǵa iyelik qılıw dawam etiw waqti menen xarakterlenedi. SHaxsning olamga salıstırǵanda tereń saylanǵan munasábetiniń ifadalanishi retinde intalar unamlı hám unamsız bolıwı múmkin.
Túrli sezimler (iyisler, reńler, dawıslar hám t.b. ) biz ushın jaǵımlı, neytral yamasa yoqimsiz boladı. Sezimiy ton. Sezim kóbinese tek sezimiy tús retindegi psixik processlerdiń ayriqsha tárepi jol menende kórinetuǵın boladı. YAǵımlı sáwbetles, kulguli waqıya, yoqimsiz iyis, zerikarli kitap, ko'ngildagi shınıǵıw, hushchaqchaq sayaxat, salmaqli jumıs sıyaqlılar. Kóbinese emotsiyalar óziniń tásirliligi menen bir-birinen ajralıp turıwına qaramay, bunday sapanı sezimiy jaǵdaylar stenik (grekshe sózden alınǵan bolıp, kúsh degen mánisti ańlatadı ) ózgeshelikli dep ataladı. Bunda emotsiyalar ózine isenimli minez-qulqlarǵa, logikalıq oy-pikirlerge, salıstırmalı izertlewlerge kúsh quwat, qánaat baǵıshlaydı. Emotsional juwap - jismli ortalıqtaǵı ámeldegi ózgerislerge salıstırǵanda operativ emotsional tásirleniw. Gózzal tábiyat kórinisin kórip qaldıńız - emotsional juwap júzege keldi. Bul juwap insannıń emotsional qo'zg'aluvchanligi, emotsional tonusi menen belgilenedi. Emotsional juwaptıń túrlerinen biri sintoniya - basqa adamlar emotsional jaǵdayın birge qayǵılanıw - insannıńmuhim social sapası esaplanadı. Tartıslı tiykarındaǵı emotsional jaǵdaylarǵa stress, frustratsiya, affekt kiredi.
Stress túsiniginiń mazmunı mánisi boyınsha qatar tariypler ushraydı. Atap aytqanda, A. v. Petrovskiy tárepinen stress-ffektiv jaǵdayǵa jaqın turatuǵın, lekin basdan keshirilishining dawam etiw waqtine kóre keyiplerge jaqın bolǵan sezim-sezimlerdi basdan keshirilishining bólek forması bolıp tabıladı, dep tariyp beriledi. Professor E. G'ozievning ulıwma psixologiya kitabında jazılıwısha, stress-salmaqli fizikalıq hám quramalı intellektual júklemeler islerdiń normaınan asıp, ketib qáwipli jaǵdaylar tuwılganida, zárúrli ilajlardı asıǵıslıq menen tabıwǵa intilganda payda bolatuǵın sezimiy zorıǵıwlar retinde kórsetiledi.
Stress iyis a slippery concept. We sometimes use the word informally tap describe threats or challenges (" Ben was under a lot of stress"), and at other times our responses (" Ben experienced acute stress"). Tap a psychologist, the dangerous truck ride was a stressor. Ben's physical and emo-tional responses were a stress reaction. And the process by which he related tap the threat was stress.
Stress - insan organizmin hádden tıs zorıǵıw nátiyjesinde payda bolatuǵın krizis procesi bolıp tabıladı.
Stress kórinisine qaray eki túrge ajratıladı :
Konstruktiv - biz túrindegi (kópshilik arasında );
Destruktiv - men túrindegi (jalǵız shaxs ózi menen) keshetuǵın process.
Stress túsinigi Kanadalıq alım Gans Sele tárepinen kiritilgen, ol stressti organizmdiń fizikalıq yamasa psixik jaranı keltirip shıǵaratuǵın tásirinlerge salıstırǵanda iykemlesiw-qorǵaw reaksiyaları jıyındısı retinde tariyplagan. Stress jaǵdayınıń rawajlanıwda G. Sele úsh basqısh : a) qáwipleniw, b) qarsılıq kórsetiw, v) izdan shıǵıwlardı ajratdi.
Qáwipleniw reaksiyası shok dáwiri (MNS tushkunlik jaǵdayı ) hám izdan shıqqan psixik wazıypalardıń tikleniw, shokka qarsı dáwirinen ibarat. Qarsılıq kórsetiw basqıshı (rezistentlik) stressorlar tásirine salıstırǵanda shıdamlılıqtıń júzege keliwi menen xarakterlenedi. Olardıń dawamlı tásirinde organizm kúshi azaya baradı, hám izdan shıǵıw basqıshı baslanadı, ba'zn organizm ólimine alıp keliwshi nuqsanlı kesellik processleri júzege keledi.
This iyis pútin one part of the sympathetic nervous system's response. When alerted by any of a number of brain pathways, the sympathetic nervous system, as we have seen, increases heart rate and respiration, diverts blood from digestion tap the skeletal muscles, dulls pain, and releases sugar and fat from the body's stores—all tap prepare the body for the wonderfully adaptive response that Cannon called fight or flight
Stress turmıs ushın qáwipli bolsada, organizm ushın zárúr bolıp tabıladı: austressda («foydali» stress) individdiń iykemlesiw mexanizmleri islep shıǵıladı. Informaciyalı hám psixik stress túrleri ámeldegi (emotsional stressler).
Sezim hám sezimlerdiń taǵı bir nizamlıqı - bul psixosomatik korrelyasiya, vegetativ ózgerisler menen baylanıs, bul organizm hám insannıń ómiriy iskerligi wazıypalarınıń ózgeriwine alıp keliwshi sezimler tásirin ańlatadı.
Emotsional keshinmalarning túrli-tumanlıǵı eń dáslep, adamlardıń keyipinde ańlatıladı. Emotsional tárepten kúshsiz tásirlenetuǵın adamlarda tek qanday da oǵada qáweterli waqıya ayqın kórsetilgen sezimlerdi júzege keltiredi. Basqa taypa daǵı, emotsional tásirli adamlarda arzımas jaǵday da kúshli sezimlerge sebep bolıwı múmkin. Hátte, áhmiyetsiz waqıya da keyiplerin kóteriwi yamasa túsiriwi múmkin.
Adamlar ortasında sezimlerdiń ańlatılıwınıń tereńligi hám turaqlılıǵın boyınsha parıq etetuǵın ayrıqshalıqlar baqlanadı. Birpara adamlardı sezimler qorshap alıp, ózinden keyin tereń ız qaldıradi. Basqalarda sezimler júzeki ózgeshelikke iye bolıp, ańsat, sezilarsiz, tezlik penen hám ulıwma izsiz ótip ketedi. Adamlarda affekt hám intalar ańlatılıwındaǵı ayırmashılıqlar ayqın kórinetuǵın boladı. Bunda nomutanosib, ózi hám hulq-atvori qadaǵalawı joǵatılǵan, affekt hám intalarǵa beriluvchan, mısalı, ǵázep, ashıwǵa miniw, qáweterge túsetuǵın adamlardı ajıratıw múmkin. Basqa adamlar, kerisinshe, mudami ózin tuta biladi, óz sezimlerin, sanasına qadaǵalaw etedi.
Adamlar ortasındaǵı ayırmashılıqlardan biri sonnan ibarat, sezimler hám sezimler olardıń iskerliginde sawlelenedi. Tap sonday, birpara adamlar sezimler tásir etiwshi ózgeshelikke iye, háreketke odaydı, basqalarda barlıǵı qatar ózgerislerge sebep bolmaytuǵın hisning ózi menen shegaralanadı. Sezimler sustligining jaqtı forması insannıń kewilsheńligida ańlatıladı.
Sonday etip, sezim hám sezimlerdiń kórinetuǵın bolıwı daǵı ayırmashılıqlar málim adamdıń ayrıqshalıǵı, yaǵnıy, onıń individuallıǵın belgilep beredi.
Oniomaniya hám shopogolizm menen baylanıslı bolǵan taǵı bir mashqalanı kórip shıǵamız. Oniomaniya (dúkanlarǵa baylanıslılıq ) - satıp alıwǵa bolǵan miyaga o'rnashib qalǵan meyil, zárúriyatı hám aqıbetleri menen keliwmegen halda, ǵulǵula jaǵdaylarında baqlanadı. Bunday baylanıslılıq zamanagóy tilde - shopogolizm dep ataladı.[2]
Satıp alıwǵa bolǵan nosog'lom háwes, oniomaniya yamasa shopogolizm, XX asirde anıqlanǵan ayriqsha kesellik bolıp tabıladı, lekin 1990 -jıldıń baslarına kelip, ilimpazlar oǵan saldamlı itibar qarata basladılar. Medicina xızmetkerleriniń pikirine kóre, oniomaniya menen planetamizning 10% xalqı, tiykarlanıp, áyeller (90%) azap chekediler. AQSHda 55 mln. adam bul kesellikke shalınǵan, olardan 15 mln. sozılmalı shopogoliklar bolıp tabıladı.
Eger aldın oniomaniyadan azap cheketuǵınlar satıp alıw maqsetinde supermarket hám dúkanlardı kezishgan bolsa, keleside olar Internet, Tv-dúkan yamasa reńli kataloglar arqalı satıp alınǵan zat etip atırlar. Oniomaniya sebepleri ele aqırıǵa shekem anıqlanbaǵan. Ilimpazlardıń shamalarına kóre, shopogolizm adam organizmine insan keyipin basqaratuǵın serotonin gormonining etiwmovchiligi menen baylanıslı. Geyparalar ónimlerdi sıylıqlar qabıllawdı yoqtirganlari sebebinen buyırtpa etediler. Yamasa, hayal shańaraqtaǵı máselelerden ózin jubatıw ushın jańa satıp alınǵan zat menen ózin kewilli etedi. Sebepler túrlishe bolıwı múmkin, aqıbetleri bolsa iri qarızlarǵa barıp taqaladı. Shopogolizm, ilimpazlar pikirine kóre, máskúnemlik sıyaqlı saldamlı bolıp tabıladı.
Frustratsiya - tushkunlik, málim maqsetke erisiwde úmitlerdiń bólekleniwi menen keshetuǵın insan áwmetsizliginiń emotsional salmaqli keshinmasi. Frustratsiya kóbinese frustratorga qarsı qaratılǵan basqınshılıq hulq-atvor menen baylanıslı. Frustratsiya sebepleri jónge salıw etilmegeninde, psixikaning dawamlı izdan shıǵıwı menen baylanıslı bolǵan tereń depressiv jaǵday júzege keliwi múmkin (yad, logikalıq oylawǵa bolǵan uqıplardıń susayishi). Frustratsiya jaǵdayı insan qandayda bir shıǵıp ketiw jolların izlaydi, shıyrın qıyal áleminde beriledi, geyde bolsa tómenlesedi, yaǵnıy, psixik rawajlanıwdıń dáslepki basqıshlarına qaytadı.[2]
Sezimiy processlerdiń hár túrlı formaları normal adamda bólek, jalǵız halda ámeldegi bolmaydı. Júzlegen hám mińlaǵan keshirilip atırǵan emotsiyalar, affektlar, keyiplerde anıq jasaytuǵınlıq ulıwmalastırılǵan sezimler joqarı sezimler dep ataladı. Joqarı sezimler óz quramına birinshi ápiwayılaw kórinistegi túrli sezimlerdi aladı.
Insan iskerliginiń qaysı bir túri, yamasa qaysı bir tarawı, sezimlerdi qay-qaysısınıń tiykarǵı ekenligine qaray, joqarı sezimlerdiń zárúrli túrleri: praksik, etikalıq, intellektuallıq, estetik túrleri ajratıladı.[1]
Ahloqiy sezimler adamdıń basqa adamlarǵa, jámáát hám óziniń social minnetlerine bolǵan munasábetlerinde ańlatıladı. Insan bul sezimlerdi keshirar eken, málim ahloqqa, yaǵnıy social ahloq-qaǵıydaları hám normalari kompleksine tıykarlanıp, basqa adamlardıń minez-qulqlarına yamasa psixik qásiyetlerine hám de óziniń minez-qulqlarına baha beredi.
Intellektuallıq sezimler de óz mánisi tárepinen ahloqiy sezimlerge jaqın bolǵan sezimler bolıp tabıladı. Intellektuallıq sezimler adamdıń biliw procesi menen baylanıslı bolǵan sezimler bolıp, geypara zattan ájepleniw, ań-tań bolıp qalıw, shubhalanıw sıyaqlı jaǵdaylarda ańlatıladı. Estetik sezimler de joqarı ahloqiy sezimlerden esaplanadı. Estetik sezim degende biz gózzallıqtı aqıl qılıw, gózzallıqtan zawıq alıw hám gózzallıq jaratılıwma umtılıwdı túsinemiz. Estetik sezim hámme adamlarǵa tán bolǵan sezim bolıp tabıladı. Átirap daǵı tábiyaat tábiyat kórinisileri estetik sezimlerimizning birinshi dáregi esaplanadı.[1]
Praksik sezimler. Insan ámeliy ómiriniń qálegen tarawı maqsetke muwapıq intellektual iskerligine, shaxstıń olarǵa salıstırǵanda arnawlı bir munasábette bolıw tarawına aylanıp qaladı. Bul birinshi náwbette qandayda bir maqsetti ańlapǵana qalmay, onı tán alıw etetuǵın yamasa biykar etetuǵın maqsetlerge erisiw jolların bahalaytuǵın tásir qılıw usılları hám kólemlerin maqullaydigan hám maqullamaydigan, olardı tuwrı saylanǵanlıǵına shubhalanatuǵın, aqır-aqıbetde tabıs yamasa áwmetsizlik sezimin keshiretuǵın miynet iskerliginde baqlanadı. Turmıslıq iskerlik processinde ortalıq hám násillik shártler tiykarında insanda turaqlı emotsional sapalar - emotsional ayrıqshalıqlar hám ózgeshelikler qáliplesedi. Shaxstıń emotsional qásiyetlerine emotsional reaktivlik, qo'zg'aluvchanlik, affektlilik, emotsional turaqlılıq, ulıwma emotsional tonus, emotsional tásirlanishlar kúshi hám olardıń sırtqı ańlatılıwı - ekspressivlik tiyisli bolıp tabıladı.
Emotsional ózgeshelikler individdiń psixik kórinisin belgileydiler, shaxs emotsional tipini quraydılar. Adamlar emotsional, oǵada tásirli, intalı hám frigid klientlilerge bólinediler. Birinshisi ańsat qo'zg'aluvchan, emotsional tásirli, impulsiv; ekinshisi - óz sezimlerin baqlaw qılıw, olardan zawıq alıwǵa beyim; úshinshisi - emotsional intiluvchan, oǵada aktiv, maqsetke erisiwde turaqlı ; tórtinshisi - aqıl menen jumıs kórediler, qayǵılanıw sezimi olarǵa jat.
Sezimler hám sezimlerdiń júzege keliwi hám sóniwi shártli refleks qáliplesiwiniń barlıq nizamlıqlarına boysunadı.[3]
subjective well-being self-perceived happiness or satisfaction with life. Used along with measures of objective well- being (for example, physical and economic indicators) tap evaluate people's quality of life.
Qandayda bir ob'ektke salıstırǵanda islep shıǵılǵan sezimler málim dárejede bir jınslı ob'ektler klasına kóshirip ótkeriledi. SHunday etip, sezimler nizamlıqlarınan biri olardıń ulıwmalastırılǵanlıǵı hám kóshirip ótkeriw múmkinshiligi esaplanadı. Basqa nizamlıq - sezimlerdiń dawamlı seskantiruvchilar tásirinde sustlashishi. Tap sonday ardaqlı qosıq hadeb tıńlansa, yoqmay qalıwı múmkin; júdá kóp ret tákirarlanatuǵın házil kúlkili bolmay qaladı.
Unamlı sezimler sıyaqlı, unamsız sezimler de sóniwge beyim boladı. Adam málim dárejede túrli jaǵdaylarǵa, sonıń menen birge, unamsız tásirinler (badbo'y iyis, shıraysız tábiyat kórinisi, qolaysız sharayat ) larga da ko'nikadi.
Túrli seskantiruvchilar tásirinde júzege keletuǵın túrli segilar óz-ara salıstırıwlanadı hám bir-birine tásir kórsetip, óz-ara tásirlesedi. Qandayda bir shaxstıń shıraysız háreketinen, tap sonday jaǵday daǵı basqa shaxstıń adamgershilikli háreketi salıstırılǵanında ókinishli sezimi kúshayadi, qaniqish sezimi qaniqmaslik seziminen keyin kúshlilew bilinedi. Insannıń táǵdiri, azap-aqıretleri qanshellilik salmaqli, áwmetsizlikleriniń juwmaq tabıwı sonshalıq quwanısh menen aqıl etiledi - bul sezimlerdiń keskin keriligi.
Sezim nizamlıqlarınan biri - olardıń jıynanishi. Ol yamasa bul ob'ekt tárepinen úzliksiz túrde payda etinadigan sezimler toplanıp, jıynanadı. Bunıń nátiyjesinde insanda ata-anaǵa, dosqa, qádirdan yurtga salıstırǵanda muhabbat hám sıylasıq bekkemlenedi. Unamsız keshinmalar (turmıslıq qıyınshılıqlar ) dıń toplanıwı affekt jaǵdayına sırtqı tárepden áhmiyetsiz bolǵan waqıyadan júdá kúshli tásirlanishga alıp keliwi múmkin.
|
| |
