|
Adebiyatlardan paydalang’an ha’lda irkilis belgilerin uyreniw
|
| bet | 2/3 | | Sana | 28.05.2024 | | Hajmi | 19,8 Kb. | | #255837 |
Bog'liq 1-Ameli Metodikaliq adebiyatlardan paydalang’an halda irkilis belgilerinin’ isletiliwi menen tanistireletug’in sabaqlar, shinig’iw materiallarin ustinde islew.Adebiyatlardan paydalang’an ha’lda irkilis belgilerin uyreniw.
Kóp noqat, úndew hám soraw belgileriniń
birikkan halda keliwi
Quramalı mazmun kórsetilgen gáplerde úndew belgisi menen soraw belgisi, úndew belgisi menen kóp noqat hám soraw belgisi menen kóp noqat kóbinese birikkan halda keledi:
1. Úndew hám soraw belgisi birikkan halda (!?) tiykarınan soraw mazmunı daǵı gáp bolıp, soraw mazmunına qaraǵanda sezim-tınıshsızlanıw kúshli bolǵan gáplerden keyin qóyıladı : Qáne bul jerde insap, qáne bul jerde ádalat degen zat!? (h. h.)
2. Soraw hám úndew belgisi birikkan halda (?!) kúshli sezim-tınıshsızlanıw, taajub menen aytılǵan soraw gáplerden keyin qóyıladı : Barlıq jarlı xalıq qo'lni-qolǵa berip, birgelikte bolıp tursa, kimning haddi bar márdikar alıwǵa?! (O.)
3. Úndew belgisi hám kóp noqat birikkan halda (!.... ) mazmunan tamamlanmagan hám de kúshli sezim-tınıshsızlanıw kórsetilgen orınlarda qollanıladı : Uyatni bilesizbe?... (A. Q.)
4. Soraw belgisi hám kóp noqat birikkan halda (?.... ) mazmunan tamamlanmagan soraw gáplerden keyin isletiledi: Ayıp kimda?... Ayıp nede? Yamasa jer jamanma?... (Ol.)
6. útir.
vergul tómendegi orınlarda qollanıladı : Birlesken bólekler arasında :
1) Baylawsız birikkan birlesken bólekler arasında : Andijan, Namangan, Qo'qon, Marg'ilon
-Ózbektiń shabanı, bog'u bostanı. (G'. G'.)
2) Tákirarlanıwshı baylawlar menen birikkan birlesken bólekler arasında :
Saodat, geyde men menen, geyde atlas menen gúmira, bayaǵı uyalib turıwın bir yoqqa jiynastırıp qoyǵan edi. (A. Q.)
3) Zidlovchi baylawlar járdemi menen birikkan birlesken bólekler arasında : Zamiraning bálent, biraq mayin dawısı bar edi. (P. Q.)
2. Qaratpa sózlerdi ajıratıw ushın : Doslarım, sol túp báhár haqqında pútkil końillerden yangrasin qosıq. (H. O.)
3. Kirisiw sózlerin hám dúzılıw tárepden quramalı bolmaǵan kirisiw gáplerdi ajıratıw ushın : «Sol sebepli, haqqıńızda sol qabilda sóz yurar eken, álbette paydasız bolmasa kerek dep oylayman». (O.)
4. Awa hám joq sózlerin gáp bóleklerinen ajıratıw ushın :
- Xafa boldıńızba, qáte gápirdimmi?
- Joq, joq. Siz ele,-dedi Alımjon (Sh. R.)
5. Tanaq sózlerdi ajıratıw ushın : «Ey jas balamisiz! Nege yig'laysiz! » (A. Q.)
6. Gapning ajıratılǵan bóleklerin ajıratıp kórsetiw ushın : «Biz 22-gruppada oqıwshı qızlar, Hayriniso da biz menen qasında turıp oqıwın qáleymiz! » (Zulfiya)
7. Baylawsız baylanısqan qospa gáplerde: Siz otam ornına ákelik etdińiz, sizdan hesh jamanlıq kórmedim. (M. Ibr.)
8. Zidlovchi yamasa tákirar asırıw baylawlar menen baylanısqan qospa gáplerde: Yo'lchi sol waqıt qansha aqshası sonda da beriwge tayın edi, lekin janında bir tıyın da joq edi. (O.)
9. Baǵınıńqı gáplerdi ajıratıw ushın : O'g'rilar diywaldan túsiwshi bolıp, qarınların paxsaga qoyıp, basların ekkanda, Genje batır olardıń gellelerin uza berdi. (Ertekten)
10. Avtor gápin kóshirme gapdan ajıratıw ushın :- Paxtamız tamam boldı, dedi Zamira,- endi rejani atqara almaymız.
7. Noqat útir.
Noqatlı útir tómendegi orınlarda qollanıladı : Óz ishinde útir bolǵan jazıq birlesken bólekler arasında :
Miynet, dóretiwshilik, adam húrmeti,
Dil jarıqı, turmıs quwanıshı,
Hámmesiniń tiykarı dáregi,
Sen, watanım -tınıshlıq súyenishi. (S. Názer)
2. Óz ishinde útiri bolǵan, mazmunan málim dárejede ǵárezsizlikke iye bolǵan ápiwayı gápler arasında hám de hár túrlı túrdegi gáplerdi óz ishine alǵan qospa gáplerde:
Zunnunxo'ja Siddiqjonning tárepin alǵan bolıp, kempirge qaray kovush otdi. Siddiqjonga qandayda bir dep aytajaq bolıp awız ashqan qızın bir shappat urdi, keyininen Siddiqjondan ókpelab mayin dawıs menen gáp basladı.
8. Eki noqat.
Eki noqat tómendegi orınlarda qollanıladı :
1. Birlesken bóleklerden aldın kelgen ulıwmalastıratuǵın sózden keyin: Xolmurodning dosları : Ergash, Jo'ra hám Omontoy da birin-ketin otpuskadan qaytıwdı. (P. T.)
2. Tómendegi mánislerdi ańlatpalaǵan baylawsız qospa gáplerde: 1) Bir gáp ekinshi bir gapdan ańǵarıwılgan jumıs-hárekettiń nátiyjesin kórsetsa: «Men bıyılǵı jılı dıyxanchilikdan hesh nárse olomadim. Gúzgı biydaydıń masaqları kuyip, qovjirab ketti». (S. A.)
2) Bir gáp ekinshi bir gapdan ańǵarıwılgan jumıs-hárekettiń nátiyjesin kórsetsa: Xo'ja G'iyosiddin Hirotda birpara ataqlı zatlardı gózzal eliklew etedi: otırǵanlar orınlarınnan qo'zg'alolmay qaldılaryu (O.)
3) Eger qandayda bir gáp basqa bir gapning mazmunın toldırsa yamasa anıqlama berse: Qosim murap aytardi: eger batırang, eń adamxo'r dárya hesh ne qilomaydi -suwdiń ózi qıraqǵa shıǵarıp qóyadı. (O.)
3. Kóshirme gapdan aldın kelgen avtor gápinen keyin: Joqlıq birdan samovarchiga buyrıq beredi:-Musavoyga jay salıp ber, azraq kópshik qoy. (O.)
9. Tire.
Tire tómendegi orınlarda isletiledi:
1. At, san, almasıq hám háreket atı menen ańlatılıp hám de kesm menen kómekshi feyiliz birikkan iye menen kesmi arasında :
a) Áziz watanlasım, bul -seniń imzong. (?.?. )
b) Júrgen -dárya, otırǵan -shıpta. (Naqıl )
2. Birlesken bóleklerden keyin kelgen ulıwmalastıratuǵın sózden aldın : Suw, jer, elekrt-bular turmıs báhárine jańa gózzallıq hám jańa nash'a baǵıshlaytuǵın kúshler edi. (O.)
3. Ajıratılǵan bólek menen anıqlama bernmish bólek arasında : olardıń hámmesi -qale jas, qale ǵarrı jalatay, zalım (O.).
4. Kirisiw gápler menen gáp bólekleri ortasında : Sibiryakovlar -olar pútkil basshı armiyanı quraydılar -pánnen aladılar da, pánni boyitadilar Da. (A. Surov)
5. Avtor gápi menen kóshirme gáp arasında : «Nege buncha kesh qaldıń, Manzura?-dedi Áziz mehriban dawıs menen». (A. Surov).
6. Dialog tipidagi kóshirme gáplerde:
-Olar (qus ) qayaqqa ketiwyapti?
-Qıs bolmaytuǵın táreplerge ketiwar eken.
-Qıs bolmaytuǵın jaylar da barma?
- Bar. (T.)
7. Qápelimde waqıya -hádiyse ańlatpalaǵan gáplerden aldın : «Men tezde mekemege yugurdim-joq.
«Men oǵan tikilib o'tiraman-de, ráhát etemen-tek shu». (T.)
8. Qarsı mánisli gápler arasında : Denesimiz joǵalur
Óshpeytuǵın atımız.
10. Qawıs.
1. Ańlatpalanıp atırǵan pikirge yamasa onıń qandayda bir bólegine qosımsha túsindirme beretuǵın sóz yamasa sóz dizbegiler qawsırmaǵa alınadı : viktor (Lizaning úkesi) jumısshı -jaslar mektepte, kishkene Liza menen Káramat (buǵanısı Salamat xolaning qızı ) ekinshi smenada oqıwadı. (A. M.)
2. Kirisiw gápler yamasa remarkalar qawıs menen belgilenedi: Qırǵıshz O'roz belbog'iga izhkam chandim tutılǵan birgine so'lkavoyni (kim biladi, bunı qashanlardan berli saqlap keledi) shıǵadı.
|
| |
