=arccos(c/nv) burchak ostida sochiladi.
Zarralar ketma-ket ssintilyasion sanoqchi,
chaqmoq kamerasi, ssintilyasion va cherenkov
sanoqchilari orqali o’tadi. Sanoqchilarda ro’y berayotgan chaqnashlar ular ichiga o’rnatilgan
fotoelektron ko’paytgichlar (FEK) yordamida qayd qilinib boriladi. Chaqnash kamerasi maxsus
optik tizim yordamida ularni kino (video) ga tushirib turadi. Ssintilyasion sanoqchilar barcha
zarralar (shu jumladan elektron+pozitron juftligi ham) bergan chaqmoqlarni qayd qiladi. Qalpoq
sanoqchi ko’rsatgichini uning ichiga o’rnatilgan ssintilyasion sanoqchi ko’rsatishidan
ayirmasi
gamma kvantlar hosil qilgan «elektron+pozitron» juftligi bergan zarralar soniga teng bo’ladi.
Elektron va pozitron qo’shilishi (annigilyasiya) chaqnash kamerasida yorug’ iz qoldiradi. Ularni
ham kinolentalarda sanash mumkin. Nihoyat, elektron va pozitron hosil qilgan cherenkov
nurlanishi cherenkov sanoqchisi yordamida sanaladi. Cherenkov sanoqchisi gamma kvantlar
energiyasini va yo’nalishini aniqlashga imkon beradi.
Energiyasi 100 GeV dan katta gamma kvantlar Yer atmosferasida
jalasimon cherenkov
nurlanishi hosil qiladi. Bu nurlanish chaqmoq singari juda Qisqa (10
-8
o’q) vaqt ichida ro’y beradi
va u ma’lum
burchakka ega konus ichida tarqaladi. Shuning uchun uni qayd qilish ma’lum
qiyinchiliklar tug’diradi. Yer yuzda turib gamma kvantlar atmosferada hosil qilgan cherenkov
nurlanishini qayd qilish maqsadida katta yuzaga ega reflektorlar yoki ulardan tashkil topgan
tizmlar yasaladi va ular yordamida keng yuza nazorat qilinib turiladi. Bunday qurilma teleskop
singari
ishlaydi va uni gamma teleskop deb atasa bo’ladi. Masalan, Smitson astrofizik
observatoriyasida (AQSh, Arizona) diametri 10 m keladigan reflektor atmosferada ro’y beradigan
cherenkov nurlanishini qayd qilishda qo’llaniladi. Bu reflektor 248 ta olti burchak ko’zgudan
yasalgan kurama teleskopdir. Diametri 5 m bo’lgan bunday kurama
gamma teleskop Parkent
yaqinida joylashgan katta Quyosh konsentratori teritoriyasida ishga tushirilgan (akad.
T.S.Yuldashbayev).
9.4-rasm. Gamma nur tasirida ro’y beradigan chaqnashlarni qayd qiladigan gamma
«teleskop»ning sxemasi.
Yer yuzida atom bombasi sinovlarini qayd qilish maqsadida 120 000 km balandlikdagi
orbitaga chiqarilgan oltita «Vela» (AQSh) nomli YeSY ga o’rnatilgan gamma detektorlar muhim
natijalar berdi. 1973 – 1985 yillarda 200 ga yaqin gamma chaqnashlar qayd qilindi. Bular atom
bombasi sinovi bilan bog’liq emas, balki, ular kosmik tabiatga egaligi ma’lum bo’ldi. Bu gamma
chaqnashlarning intensivligi bir necha o’n millisekuntdan bir necha sekundgacha kuchayib va o’n
sekundlardan keyin 100 s gacha kamayib borar edi. Keyinchalik diffuz gamma nurlanish «SAS-
2» (AQSh, 1972-73 yillar) «COS-B» (AQSh, 1975-82 yillar) nomli
YeSY yordamida batafsil
tekshirildi. Bu yo’ldoshlar yordamida 30 dan ortiq gamma nurlanish mabalari topildi.
Gamma teleskoplarning ajrataolish kuchi kam, bir burchak gradusdan bir necha minutgacha.
Shuning uchun, gamma chaqnashlarni osmon yoritkichlari bilan taqqoslash qiyinchilik tugdiradi.
50 dan ortik gamma nurlanish mabai topilgan, ularning bir qismi Galaktika tekisligi yaqinida
joylashgan va bizning yulduz tizmga tegishli bo’lishi mumkin.
Hozircha uchta gamma manba
taqqoslangan, bular qisqichbaqasimon tumanlik ichidagi va Yelkanlar yulduz turkumidagi pulsar
va mashhur 3S 273 kvazar bo’lib chiqadi.
Osmon yoritkichidan kelayotgan fotonlar uning atmosfera qatlamlaridan fazoga sochilgan.
Ularni o’lchash va tekshirish natijasida biz yulduz atmosferasining fizik holati va kimyoviy
tarkibini o’rganishimiz mumkin. Bu fotonlar energiyasi osmon yoritkichining ichki,
qaynoq
qatlamlaridan uning atmosferasiga chiqqan. Bu energiya qanday hosil bo’ladi va ichki, bizga
ko’rinmaydigan qatlamlardan fotonlar qanday o’tadi. Quyosh va yulduzlarning ichki qatlamlarini
«ko’rib» va tekshirib bo’ladimi?
Bu savollarga javob, yulduzlarning ichki tuzilishi modelini
tuzishga imkon beradi.
