|
1-laboratoriya ishi Erkin tushish tezlanishini aniqlashBog'liq 1-laboratoriya ishi Erkin tushish tezlanishini aniqlashh
=
Mm/(R+h)
2
.
(1.4a)
Gravitatsion maydon kuchlanganligi g
o
miqdor jihatdan erkin tushish tezlanishi g ga
tahminan tengdir. Nyutonnning 2-qonuniga kiruvchi massa (inersion massa) va butun olam
tortishish qonuniga kiruvchi massa (gravitatsion massa) bitta fizik kattalikning turli ko‘rinishi
bo‘lganligi uchun, jismning erga tortishish kuchi og‘irlik kuchi deyiladi.
Jismning osma yoki tayanchga ko‘rsatadigan ta’siri jismning og‘irligi deyiladi. Jism
bilan tayanch (yoki osma) Erga nisbatan qo‘zg‘almas bo‘lgandagina jismning og‘irligi og‘irlik
kuchiga teng bo‘ladi. Er o‘z o‘qi atrofida aylanganligi hisobiga, Er bilan bog‘langan sanoq
sistemasi noinersial bo‘lganligi sababli jismning og‘irligi og‘irlik kuchidan biroz farq qiladi.
Jismlarning Erga nisbatan harakatini tekshirayotganda, markazdan qochma inersiya
kuchining ifodasini nazarga olish kerak:
F
m.q
=m
2
r,
(1.5)
bu yerda m – jismning massasi, r – Er o‘qidan jismning massalar
markazigacha bo‘lgan masofa (1.1-rasm). Jismlarning Er sirtidan
balandligi h katta bo‘lmagan hollar bilan chegaralanamiz. r=Rcos
bo‘lganligi uchun (R – Erning radiusi,
– joyning geografik kengligi)
markazdan qochma inersiya kuchining ifodasi quyidagi ko‘rinishga
keladi:
F
m.q
=m
2
Rcos
.
(1.6)
Jismlarning Erga nisbatan kuzatiladigan erkin tushish tezlanishi, ikki kuchning ta’sirida
yuzaga keladi: bulardan biri jismning Erga tortishish kuchi F va ikkinchisi markazdan qochma
inersiya kuchi F
m.q
. Bu ikki kuchning teng ta’sir etuvchisi son jihatdan shu
geografik
kenglikdagi jismning og‘irligi P
ga teng bo‘ladi (1.1-rasm), ya’ni
P
=F–F
m.q
cos
=
M
m/R
2
–m
2
Rcos
2
.
(1.7)
(1.7) formuladan ko‘rinadiki, jismning og‘irligi Erning geografik kengligiga bog‘lik ekan.
Binobarin jismning og‘irligi qutb (
=90
) dan ekvator (
=0
) ga kamayib boradi.
(1.1) va (1.7) formulalarga asosan, Erning
geografik kengligida erkin tushish
tezlanishi quyidagiga teng bo‘ladi:
g
=
M/R
2
–
2
Rcos
2
.
Demak, og‘irlik kuchining tezlanishi ham qutbdan ekvatorga qarab kamayib boradi.
To‘g‘ri, bu kamayish shunchalik kichikki (0.5% dan oshmaydi), uni ko‘p amaliy hisoblarda
nazarga olinmaydi.
Qurilma va tajribaning tavsifi
Bu tajribada po‘lat sharchaning erkin tushish tezlanishi uning tushish masofasi va shu
masofani o‘tish uchun ketgan vaqtni o‘lchash orqali aniqlanadi. Jismlarning erkin tushishini
o‘rganish qurilmasi, vertikal ustundan tashkil topgan. Ustunda u
bo‘yicha erkin suriladigan ikki halqa bor. YUqoridagi halqaga
elektromagnit ”M“ mahkamlangan, pastgi halqaga esa tushgan
sharchalarni tutib qoladigan moslama mahkamlangan. Bu
moslama ustida K
2
plastinka o‘rnatilgan (1.2-rasm).
Elektromagnitdan o‘tayotgan tok K
1
kalit uzilgan paytda
yo‘qolib, elektrosekundometr ishga tushadi va sharcha pastga
tushadi. Tushayotgan sharcha K
2
plastinkaga urilganda, u elektr
zanjirni uzadi va elektrosekundomerni to‘xtatadi.
|
| |
