• Qidiruv tizimlariga va kataloglarga ro’yxatga o’tish orqali reklama.
  • Internet – logistika
    		•

    1-Ma’ruza: Biznesda axborot tizimlari asoslari. Reja: Axborot tizimlari tushunchasi




    Download 134 Kb.
    bet5/5
    Sana15.01.2024
    Hajmi134 Kb.
    #137667
    1   2   3   4   5
    Bog'liq
    1 Ma’ruza Biznesda axborot tizimlari asoslari Reja Axborot ti (1)
    Elektr o\'lchash asboblarini rostlash va ta\'mirlash (P.Ismatullayev va b.), Abduhalilov Abdulbori Buxgalteriya, 34.Tasvirni umumlashtirish., ОСТОРОЖНО, ATV dan Ma\'ruzalar matni MAJMUAGA 2019, Yakuniy nazorat testlari Adabiyot sirtqiga, 3-вариант, Aylana va doira, AJRATUVCHI TO\'QIMALAR Qoplovchi, Alpomish obrazi, Амир Темур, xArm User Manual, Document 2, 2 5372829050198835319
    Offlayn reklama. Offlayn reklama bu Internet- kompaniyalarning tovarlarini radio orqali reklama qilishdir. Boshqacha qilib aytganda, Internet- kompaniyalar o’zining ishlash jarayonida o’z eьtiborlarini asosan radio, televizion, bosma reklamaga qaratishadi. YAngi elektron markani yaratish va firma imidjini orttirish uchun radioreklama juda xam mos xisoblanadi. Sababi radioreklama auditoriyasida 35-55 yoshgacha bo’lgan insonlar sanaladi.
    Qidiruv tizimlariga va kataloglarga ro’yxatga o’tish orqali reklama. Katalog – bu tovarlarni topishga oson bo’lishi uchun bir tartib qilib yig’ilgan va spravochnik ko’rinishida chiqarilgan nashr. Kataloglar odatda bir necha katalog ostilarga bo’linadi, ular esa o’z navbatida direktivalarga ajratiladi. Bunday kataloglarda ro’yxatdan o’tish uchun kerakli ularning WEB saxifasida ko’rsatilgan amallarni bajarish kerak.
    Elektron savdo- sotiqning barqarorligi ko’p xollarda axborot oqimining doimiyligi bilan aniqlanadi.
    Firma Internet orqali elektron savdo- sotiq bilan shug’ullansa, unda bu firma o’zining raqobatbardoshligini oshiradi. Shu bilan bir qatorda firmaning xizmat ko’rsata olish chegaralari ancha kengayadi.
    Interaktiv biznesni qullab-quvvatlanishini asosiy faktori sifatida kelishuvlarni va moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun juda kam vaqt ketadi.

    Internet – logistika


    Logistika qo’yidagi oqimlar bilan ishlaydi.

    • Tovar ko’rinishida maxsulotlar oqimi yoki material oqim

    • Xizmatlar oqimi

    • Axborot oqimi

    • Turistlar oqimi

    • Ishchi kuchi oqimi

    • Bank maxsulotlari oqimini, sug’urta oqimini, invistitsion oqimini o’z ichiga oluvchi moliyaviy oqim .

    Biznes-logistika yuqorida aytilgan oqimlarni boshqaradi. Boshqacha qilib aytganda, berilgan vaqtda aniq tovarni talab va taklifni koordinatsiya qilish va xarakatiga yordam beruvchi su’bekti ishining menejmentidir.
    Biznes –logistika kontsepsiyasi menejmentning integral quroli sifatida 1960 y. AQSHda yaratilgan. Shu yo’l bilan logistika fani, biznes-logistikani tariflovchi amaliy ishi uchun nazariy asos bo’lib xizmat qiladi.
    Internet rejimida biznes-logistika, tadbirkor shaxs va kompyuter o’rtasida birgalikdagi biznes-logistika amallari asosidagi logistikani tashkil qiladi.
    Bunday logistika “Internet biznes-logistika” yoki qisqa qilib “Internet - logistika” deb ataladi.
    Internet logistikaga kompyuter, protsessor va internet yaratilganda asos solingan.
    Mikroprotsessor texnikasining rivojlanishi va ularni mamlakatlarda iqtisod sohasiga kirib kelishi axborot-kompyuter texnologiyalarining revolyutsiyasiga asos bo’ldi. Bugungi kunda elektron axborot bozor iqtisodining asosiy elementiga aylandi. Internet ma’lumotlar bazasi va banklarini, elektron shartnomalar tizimi va standartlarini yaratishga muljallangan.
    Demak, elektron tijorat – bu Internet orqali sotish va sotib olishdir. Sotuvchilar ham, sotib oluvchilar ham, Internetdan o’zlariga kerakli maьlumotlar manbai sifatida foydalanishlari mumkin.
    Sotib oluvchi sotuvchi bilan pul o’tkazish yo’li bilan xisoblashishi jarayonida nakd pul ishtirok etmaydi, faqatgina sotib oluvchi xisob raqamidan sotuvchining xisob raqamiga pul ko’chiriladi.
    Intellektual karta - umumiy termin bo’lib, ishlatilish maqsadi, xizmat ko’rsatish to’plamlari, texnik imkoniyatlari, ishlab chiqargan instituti bilan farqlanadigan hamma kartalarni o’z ichiga oladi.
    Intellektual kartalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular amaliy dasturlarda ishlatiladigan ma’lumotni o’zida saqlaydi. Bunday kartalarni binoga kiruvchi kalit, kompyuterga kiruvchi kalit, xaydovchilik guvohnomasi sifatida ishlatish mumkin.
    Nazorat uchun savollar?

    1. Elektron tijorat asoslari.

    2. Elektron tijorat tarkibiy qismlari.

    3. Elektron tijorat texnologiyalari.

    4. Elektron tijorat kategoriyalari.

    5. Elektron tijorat muhim jarayonlari.

    6. Elektron to`lov jarayonlar tijorat dasturiy ilovalari.

    7. Elektron tijorat tendensiyalari.

    8. Biznes-iste’molchilar uchun elektron savdo.

    9. Veb-do`konga qo`yiladigan talablar.

    10. Business-to-Business elektron tijorat.


    10- mavzu. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlovchi tizimlar. Reja: 1. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlovchi tizimlarga kirish. 2. Biznesda qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tendensiyalari. 3. Qaror qabul qilishni qo`llab quvvatlash tizimlari. 4. Boshqaruv axborot tizimlari. Onlayn analitik jarayonlar. 5. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimlaridan foydalanish. 6. Ijrochi axborot tizimlari. 7. Tashkilot portali va qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash Qaror qabul qilishni qo’llab-quvvatlash tizimi. Uning evolyutsiyasi. Menejerlarning faoliyati turli murakkablikdagi qarorlarni qabul qilish zaruriyati bilan bog’liq (masalan, firmani rivojlantirish tanlash, kompaniya faoliyatini avtomatlashtirish variantlari, ofis uchun binoni tanlash, filiallarni joylashtirish variantlarini belgilash, ishlab chiqriladigan yoki sotib olinadigan tovarlar turlari, asbob-uskuna turlari, kreditor, ishning ijrochisi, vakant joylarga nomzodlardan birini tayinlash). Bu birinchi galda axborot kzrorlarini qabul qilish uchun talab etiladigan yogin zaruriyati bilan bog’liq. Axborotga ega bo’lish zarur, birok to’g’ri qaror qabul qilish uchun bu etarli emas. Buning uchun predmet sohasini yaxshi bilish, dror qabul qilish kunikmasini xosil qilish, bir qator vosita va usullarga ega bo’lishi lozim. Buning uchun ancha murakkab qarorlarni qabul qilishda turli sohalardagi ekspert-mutaxassislarni jalb etish kerak bo’ladi. Biroq, ekspertlar bilimidan samarali foydalanish uchun, birinchidan, qanday ekspertlar zarurligini, ikkinchidan, ular oldiga qanday masalalarni qo’yishni, va nihoyat, qaror qabul qilish uchun ularning bilimidan qanday foydalanishni bilish kerak bo’ladi. Ayni paytda qaror qabul qilish mas`uliyati baribir menejer zimmasida qoladi. Qaror qabul qilishdagi asosiy vazifa — bu alternativ (muqobil) variantlarni tanlash yoki ularning bir nechtasini maqsadga yetishish uchun qanchalik ahamiyatligiga ko’ra qatorlashtirib chiqish. Axborotlashtirish variantlarini tanlashda, avvalo firmaning asosiy maqsadi sifatida firma rentabelligini oshirishni ko’rsatish mumkin. Variantlarni baholash mezonlari sifatida esa axborotlashtirishga ketgan xarajatlar, bosh faoliyat turiga moslashish imkoniyati, axborotni himoyalash imkoniyati, so’rovga javob berish tezligi, asbob- uskunalarning ishonchliligi va hokazo omillarni qo’llash mumkin. Qarorlar qabul qilish bosqichlarida va jarayonlarida yuzaga keladigan muammolarni hal etishning ko’plab usullari mavjud. Bu barcha usullar maxsus axborot tizimlari — qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimi(KKKT) orqali amalga oshiriladi. KKKTni loyihalash iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqlikka asoslangan bo’lib, vazifalarning murakkabligi bilan aniqlanadi. Mazkur tizim — dialog ko’rinishidagi avtomatlashtirilgan tizimdir. U boshqaruvning axborot tizimidagi muhim darajalaridan (kategoriya) biri sanaladi. So`nggi paytlarda KKKT kichik va o’rta biznesda ham (masalan, savdo nuktalarini joylashtirish variantlarini tanlash) yakunlana boshlandi. Umuman olganda, ular alohida yakka uslubni qo’llab-quvvatlash va menejerning shaxsiy talablariga mos kelish imkoniyatiga ega. Katta tijorat va davlat tashkilotlarida murakkab muammolarni hal etish uchun yaratilgan tizimlar ham mavjud. Aviakompaniya tizimi. Aviatashish tarmoqda «Boshqaruvning Tahliliy Axborot Tizimi deb nomlangan qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimidan foydalaniladi. U American Airlines tomonidan yaratilgan, ammo boshqa kompaniyalar, samolyot ishlab chiqaruvchilar va assotsiatsiyalar, tahlilchilar tomonidan ham foydalaniladi. Bu tizim transportdan foydalanish chog’ida to’plangan ma`lumotlarni tahlil etish, yo’q oqimini baxolash jadvalini statistik taxlil etish orqali ko’pincha qarorlarni qo’llab-quvvatlaydi. Masalan, u kompaniyalar ulushi, tushumi va rentabellik bo’yicha aviabozorlar uchun bashoratlash (prognoz qilish) imkonini beradi. Mazkur tizim shu tarzda aviakompaniyalar raxbariyatlariga chiptalar narxi, taransportga bo’lgan talab va hokazo masalalar yuzasidan qaror qabul qilishga ko’maklashadi. Geografik tizim. Geografik axborot tizimi — bu qarorlar qabul qilishga ko’maklashuvchi tizimning maxsus kategoriyasi bo’lib, kompyuter grafikasini geografik ma`lumotlar bazasi hamda tizimning boshkz vazifalari bilan integrallash imkonini va odamlarni geografik jihatdan taqsimlashga oid qarorlar qabul qilishda ko’maklashuvchi xaritalar va shunga o’xshash obyektlarni tuzish hamda ko’rsatish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, u jinoyatchilikka tegishli geografik xaritani tuzish va politsiya kuchini to’g’ri taqsimlashga katta yordam beradi. Shuningdek undan urbanizatsiya darajasini, o’rmonchilik san`atini, temir ishlab chiqarish biznesini o’rganishda foydalaniladi. Qarorlar qabul qilishga ko’maklashuvchi tizim darajalari. KKKTni tasniflashda quyidagilar hisobga olinadi: - hal etiladigan boshqaruv vazifalarining to’zilishi; - qaror qabul qilinishi kerak bo’lgan tashkilot boshqaruvining ierarxiya darajasi; - hal etiladigan vazifaning u yoki bu sohadagi biznesga tegishliligi; - foydalaniladigan axborot texnologiyasi turi. Hal etiladigan vazifalarning murakkabligi va qo’llanilish sohasiga bog’liq holda KKKTning 3 ta darajasini ajratib ko’rsatish mumkin: - birinchi darajali KKKT- ko’plab vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega. U yuqori darajadagi davlat kompyuter tizimidir. Bunday tizim doirasida qaror qabul qilish faqat axborot bilan ta`minlanadi. Axborot tizimi rivojlanishining quyidagi bosqichi orqali boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi kontseptsiyasi paydo bo’ldi. Ushbu kontseptsiya bizda boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi (BAT), g’arbda esa MIS (Management Information Sistem) deb nom olgan. MIS — bu kompyuter tizimi bo’lib, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborot bilan o’z vaqtida ta`minlash uchun ko’plab manbalardagi ma`lumotlarni tanlash hamda integratsiyalashga mo’ljallangan. Mazkur kontseptsiyaning asosiy qoidalari: - axborotlarni yagona hisoblash markazida qayta ishlashni markazlashtirish; - xodimlar soni va qo`shimcha xarajatlarni qisqartirish maqsadida ma`lumotlarni qayta ishlashning apparat va dasturiy vositasidan foydalanish; - ma`lumotlar bazasi, ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi tushunchalarining paydo bo’lishi. 1-chizma. Qarorlarni qabul qilishga ko’maklashuvchi tizim va boshqaruv ishini avtomatlashtirish tizimi kontseptsiyasining evolyutsiyasi. Mazkur kontseptsiya keyingi avlod tizimlarida foydalanila boshlandi. Shuni qayd etish lozimki, barcha avlod tizimlari va ular kontseptsiyasining mohiyati o’sha davrda mavjud axborotlarni qayta ishlashning texnik imkoniyatlari bilan aniqlangan. Faoliyatni avtomatlashtirish tizimi taqsimlangan ma`lumotlar bazalarini amalga oshirgan. Ortiqcha markazlashtirish bartaraf etildi. O’rta EHM bazasida lokal hisoblash tarmoqlari yuzaga keldi. Qarorlarni qo’llab-quvvatlash axborot darajasida maqbul qarorlar qabul qilish uchun alohida uslub va modellar foydalaniladi. OAS — bu xuddi shunday boshqaruv tizimi faoliyatining operatsiyalar kompleksini bajaradigan kompyuter tizimidir. Keyingi bosqich — DDS tizimi. DDS — bu dialog kompyuter tizimi hisoblanib, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va tekshirish uchun ma`lumotlar bazasi va menejerning shaxsiy tajribasi bilan birgalikda boshqaruv obyektining chizmaiylashtirilgan qoidalari va modellaridan foydalanadi. Ko’rinib turibdiki, bu xildagi tizimlar nafaqat qaror qabul qilishning axborot jarayonini ta`minlaydi, shuningdek, unda ishtirok ham etadi. Axborot tizimi rivojlanishining to`grisi ekspert tizimlari (ES) sanaladi. ekspert tizimi — bu qaror qabul qilish vazifasini hal etish uchun ayrim chizmaiy ko’rinishda taqdim etilgan bir yoki bir necha ekspertlar bilimidan foydalanuvchi kompyuter tizimidir (2 – chizma). 2– rasm. Axborot tizimlarining turli xil foydalanuvchilari. 3-jadval. Ekspert tizimi va qarorlarni qo’llab-quvvatlash tizimi o’rtasidagi farqli xususiyatlar. DDS ES Maqsad Qaror qabul qilishda insonga yordam berish Kishilar-ekspertlar faoliyatini takrorlash Kim tavsiya(qaror qabul) qiladi Qaror qabul qiluvchi shaxs va(yoki) tizim Tizim Asosiy mo’ljal yo’nalishi Qaror qabul qilish Ekspertizani uzatish(ekspertkompyuter- inson), ekspertizadan nusxa ko’chirish Kim ko’proq savol beradi Qaqror qabul qiluvchi shaxs Kompyuter Qo’llab-quvvatlash obyektlari Shaxs,gurux,tashkilotlar Shaxs(ko’pincha) va gurux Ko’proq qaysi axborot bilan manipulyatsiya qiladi Sonlar Belgilar Muammoli soha tavsifi Kompleks,keng,murakkab Tor Vazifa turlari Tasodifiy,noyob,kamdankam uchraydigan Takrorlanuvchi Ma’lumotlar bazalarining mazmuni Huquqiy ahamiyati Protseduraga oid va haqiqiy ahamiyati Mantiqiy mulohaza yuritish qobiliyati Yo’q Bor,cheklangan Tushuntira olish imkoniyati Cheklangan Bor Qayd etilgan kontseptsiyalardan tashqari turli xil tizimlarning ayrim xususiyatlarini o’zida u yoki bu darajada mujassamlashtirgan boshqa kontseptsiyalar ham bo’ladi. Masalan, axborot resurslarini boshqarish kontseptsiyasi (IRM — Information Resource Management). U tashqi yoki ichki axborot maxsulotlari asosida qaror qabul qilish, axborot maxsulotini yaratish manbai va vositalarini boshqarish imkoniyatlarini namoyon qiladi. Barcha tipdagi tizimlar oqibat natijada, vaqt o’tishi bilan boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish jarayonini yaxshilash (va arzonlashtirish)ga imkon beradi. Bu — avtomatlashtirilgan axborot tizimi bajaradigan «yordam funksiyasi»dir. Bu tugrisida 3-jadval tasavvur beradi. Axborot tizimlari evolyutsiyasini ularning tashkilotga ta`siri (axborot tizimini harakatdagi biznes shaklga joylashtirish) nudtai nazaridan ko’rib chiqish mumkin. Buni 1- va 3- jadvallardan ham ko’rsa bo’ladi. 4-jadval.Axborot tizimlari boshqaruvda qo’llash. Qaror qabul qiluvchilarining turlari Tashkiliy daraja Operatsiyalarni boshqarish Menejment Strategik rejalashtirish Tarkiblashtirilgan Hisob Byuidjet tahlili Yarim tarkiblashtirilgan Zahiralarni boshqarish Qisqa muddatli bashoratlash(MIS) Ishlab chiqarishni joylashtirish(DDS) Tarkiblashtirilmagan Loyihani taqvimli loyihalashtirish Byudjetni tayyorlash(ESS) Sotuv dasturi Yangi mahsulotlar chiqarish to’g’risida qaror.Yetqazib beruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi munosabat Keyingi bosqich — DDS tizimi. DDS — bu dialog kompyuter tizimi hisoblanib, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va tekshirish uchun ma`lumotlar bazasi va menejerning shaxsiy tajribasi bilan birgalikda boshqaruv obyektining chizmaiylashtirilgan qoidalari va modellaridan foydalanadi. Ko’rinib turibdiki, bu xildagi tizimlar nafaqat qaror qabul qilishning axborot jarayonini ta`minlaydi, shuningdek, unda ishtirok ham etadi. Ushbu kontseptsiya bizda boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi (BAT), g’arbda esa MIS (Management Information Sistem) deb nom olgan. 5-jadval. Axborot tizimlarini korxona darajasida qo’llash. Rivojlanish fazasi Funksiyalar bayoni Asbob-uskuna, qurilmalarga misollar 1 2 3 Boshlang’ich Hisoblash Kalkulyatorlar, birinchi kompyuiter dasturlari,statistik modellari, operatsiyani tadqiq etishning sodda modellari Oraliq Qaror qabul qilish uchun axborotni qidirish,saqlash va aks ettirish Ma’lumotlar ba’zalarining boshqarish tizimi, fayllar tizimlari Joriy Tanlab olingan axborotlar asosida qaror qabul qilish uchun hisoblash,do’stona interfeys bilan so’rov tizimi, ”nima, agarda…” mazmunida tahlil Moliyaviy modellar,electron jadvallar, operatsiyalarni tadqiq etish modeli,avtomatik loyihalash tizimi, qaror qabul qilish tizimi Hozir boshlanuvchi kelajakda davom etuvchi Qaror qabul qilish jarayonida intellektual qatlamlar shakllanishi va bajarilishini osonlashtirish uchun qaror qabul qiluvchi shaxs bilan o’zaro munosabatda bo’lish Ekspert tizimlari 6-jadval. Axborot tizimi integratsiyasi. Mahsuldorlik Samaradorlik Ishga oid integratsiya Ichki fokus Ma’lumotlarni an’anaviy qayta ishlash(hisobkitob,to’lov vedimostlari) Eng asosiy operatsion tizimlar(online,aniq vaqt,MIS) Ichki integratsiya(end-to end aloqasi) Tashqi fokus Ma’lumotlarni elektron usulda almashtirish(To’g’ridanto’gri kodlash) Jarayonlarni ratsionalizatsiyalash.Axborotlarni bo’lish Tashqi integratsiya(taklif maqsadini optimizatsiyalash) Joriy biznes shaklini qabul qiladi. Biznesshaklini o’zgartiradi. Nazorat savollari? 1. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlovchi tizimlarga kirish. 2. Biznesda qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tendensiyalari. 3. Qaror qabul qilishni qo`llab quvvatlash tizimlari. 4. Boshqaruv axborot tizimlari. Onlayn analitik jarayonlar. 5. Qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash tizimlaridan foydalanish. 6. Ijrochi axborot tizimlari. 7. Tashkilot portali va qaror qabul qilishni qo`llab-quvvatlash
    11- mavzu. Biznesda sun’iy intellekt texnologiyalari Reja: 1. Biznes va sun’iy intellekt. 2. Sun’iy intellekt obzori. 3. Ekspert tizimlari. Ekspert tizimlarini ishlab chiqish. 4. Neyron to’rlari. Virtual borliq. Aqlli agentlar. 5. Bilimlarni boshqarish konsepsiyasi. 6. Bilimlarni boshqarish usullari va vositalari. Sun’iy intellekt haqidagi tasavvur va bu sohadagi izlanishlar — «aqliy mashinalar» ishlab chiqarishga ilmiy yondoshish birinchi bo’lib Stanford universitetining (AQSH) professori Djon Makkarti tashabbusi asosida 1956 yili tashkil topgan ilmiy tugarakda paydo bo’ldi. Bu tugarak tarkibiga Massachuset (AQSH) texnologiya oliygoxi «Elektronika va xisoblash texnikasi» kulliyotining faxriy professori Marvin Minskiy, «masalalarni universal xal qiluvchi» va «mantiqiy nazariyotchi» intellektual (aqliy) programmalar bunyodkori — kibernetik Allen Nьyuell va Karnegi-Mellen dorilfununining (AQSH) mashxur psixologi Gerbert Seyman, xisoblash texnikasining ko’zga ko’ringan mutaxassislari Artur Semuelь, Oliver Selfridj, Manshenon va boshqa- lar kirar edilar. Aynan shu tugarakda «Sun’iy intellekt» tushunchasi paydo bo’ldi. Ma’ruzaning asosiy mazmuniga kirishishdan avval «sun’iy intellekt» (SI), umuman «intellekt» haqidagi tushunchani aniqlab olishimiz kerak. Bu tushunchani oddiy qoida asosida tushuntirish mumkindek tuyuladi, lekin biz buni qila olmaymiz. Chunki, hozircha «intellekt» va «SI» haqida biron-bir aniq fikr yo’q. Bu tushunchani turli fan sohalarida ijod qiluvchi olimlarning talqin qilishlari turlicha, fikrlashlarida yakdillik yuq. Shu sababli bu tushunchalarning mazmunini o’quvchiga tushuntirib berishga xarakat qilamiz. «Intellekt» so’zi lotincha «intellectus» so’zidan kelib chikkan bo’lib, u bilish (aniqlash), tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi. «Intellekt» so’zini aniqlovchi, psixologlar tuzgan uchta tushunchani (Katta sovet entsiklopediyasi va Vesterning amerika lugatidan olingan) keltiramiz. Bu tushunchalar «intellekt» tushunchasi mazmunini aniqlash uchun yordam beradi. Intellekt — fikrlash qobiliyati, ratsional bilish va shunga uxshash. Umumiy xolda esa fikrlash, shaxsni aqliy rivojlanishi sinonimi bo’lib xizmat qiladi. Intellekt (aql) — o’z xulqini sozlash yo’li bilan xar qanday (ayniqsa yangi) xolatga etarli baho berish qobiliyati. Intellekt — turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tushunish qobiliyati. Bu qobiliyat belgilangan maqsadga erishishga olib boruvchi xarakatlarni ishlab chikish uchun kerak bo’ladi. Yuqorida aniqlangan «intellekt» tushunchasidan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ya’ni intellekt faqat insonlarga tegishli va odam aqliy qobiliyatining o’ziga xos o’lchovidir. Psixologlar shunday maxsus usullar yaratdilarki, bu usullar yordamida tajriba orqali odamning intellektual (aqliy) darajasini aniqlash mumkin bo’ldi. Natijada shu narsa aniqlandiki, intellektning individual darajasi o’rtasidan surilishi (og’ishi) odamning fizik imkoniyatlari darajasi kabidir. Agar o’rtacha aqliy qobiliyat 100 ball deb qabul kilinsa, u xolda o’ta qobiliyatli insonlarda bu ko’rsatkich 150, 180, xattoki 200 ballga etish mumkin. Amerikalik shaxmatchi, jaxon eks-chempioni Robert Fisherning bu ko’rsatkichi 187 ball bo’lgan, XIX asr yarmida yashagan angliyalik mantiqchi Djon Styuart Mill uch yoshidayok qadimgi yunon tilida gapira olgan va uning ko’rsatkichi 190 ballgacha borgan. Shuni qayd qilish lozimki, evolyutsiya davrida intellekt birmuncha bir tekis, inkilobiy rivojlanish davridan toki zamonaviy inson intellekti paydo bulgunga qadar bo’lgan davrni bosib o’tgan. Intellektning evolyutsion rivojlanishi berilgan bosqichdan birmuncha yuqori printsipial, a’lo darajadagi tashkil topgan bosqichga o’tish bilan davom etadi. Shuning uchun jamiyatning turli rivojlanish bosqichlarida yashagan insonlarning intellektini bir-biriga solishtirib bo’lmaydi. «Sun’iy intellekt» tushunchasiga turlicha ma’no kiritish mumkin. Turli mantiq va xisoblash masalalarini echuvchi kompyuterdagi intellektni e’tirof etishdan tortib, to insonlar yoki ularning ko’pchilik qismi orqali echiladigan masalalar majmuasini echadigan intellektual tizimlarga olib boradigan tushunchagacha kiritish mumkin. «SI» tushunchasi boshidan va shu kunga kadar olimlarning bu. tushunchaga bo’lgan munosabati va ularning «sun’iy» so’ziga nisbatan kelishmovchiligi tufayli qarshiliklarga uchramoqda. Masalan, USSR FA Kibernetika institutining sobik direktori, marxum akademik V. M. Glushkov «sun’iy idrok» so’zini kushtirnoksiz ishlatgan. Rossiya FA «SI» masalalari buyicha ilmiy YIRILISH raisi akademik G.S. Pospelov fikricha, «SI» hakida xech qanday so’z bo’lishi mumkin emas, ya’ni hozir xam, yaqin kelajakda xam «uylaydigan mashina» bo’lmaydi. «SI» tushunchasini uzgartirish kech bo’ldi, - deb yozadi u. Bu narsa injener, matematik, kompyuter buyicha mutaxassislar, psixolog, faylasuflarni birlashtiruvchi juda katta axamiyatga ega bo’lgan ilmiy yo’nalish ekanligiga xech kimda shubxa yo’q. U odamlarning maqsadi — kompyuterlarning maxsus programmali va apparatli vositalarini yaratish. Kompyuterning qobiliyati ijodiy natijalarni berib turishdan iborat.» «SI» tushunchasini aniq ta’riflash shuni takozo qiladiki, bu ilmiy yo’nalish oyokka turish va rivojlanish bosqichidadir. Bugungi kunga kelib, shu narsa ma’lum bo’ldiki, «SI» terminiga tabiatdagi jarayon va xodisa-larni o’rganish (tadqiqot qilish) da insondagi ayrim intellektual qobiliyatlarni texnik jixatdan mujassamlashtirgan umumiy tushuncha deb qaramoq lozim. Sun’iy intellekt borasida oxirgi 30 yil ichida olib borilayotgan tadqiqotlarni shartli ravishda uch bosqichga bo’lish mumkin. Birinchi bosqichda (50-yillarning oxiri) olimlarning xarakati evristik (mutaxassisning tajribasi asosida) izlash nazariyasini yaratishga va faoliyat yoki intellekt darajasiga tegishli bo’lgan «masala echuvchilar»ni yaratish buyicha muammoni hal qilishga karatilgan. Tadqiqot uchun instrument (asbob) bo’lib EXM xizmat kilgan, har xil o’yinlar, oddiy musika asarlari, matematik masalalar o’ylab topilgan. SHunga uxshash masalalarni tadqiqot uchun tanlash, muammo muxit (bunday mux,itda masalani echish tarmoqlanadi)ning oddiyligi va aniqligini, etarli darajada oson tanlab olish imkoniyatini va «usulga karab» sun’iy konstruktsiyani tuzishni talab qiladi. Bu yo’nalishda bir qancha yutuklarga erishildi. Xususan shaxmat programmalari hozir juda yuqori takomilga etkazildi. Bu programmalar uchun tanlab olish xarakterli bo’lib, odatda teoremalarni isbotlash jarayoni, uyinning ketishi va xrkazolar juda katta sonli mkoniyatlardan tanlanadi. Har bir masalani echish — maqsadga erishishda istikboli bo’lmagan imkoniyatlarni shartta olib tashlash va istikbollilarini ajratib olish evristik usul (algoritm)larning takomillashganiga boglik. Lekin bunday moxiyat asosida A. Nьyuell va G. Saymon tomonidan yaratilgan «universal masalalar echuvchi»ni yaratishga bo’lgan urinish bexuda ketdi, chunki evristik algoritmlar xar bir masalaning xususiyatiga kuchli darajada bog’liq. Asosiy kiyinchiliklar masalani echish uchun yaratilgan usullarni sun’iy muxitlarda emas, balki xakkoniy muxitda qo’llashga urinish jarayonida sodir bo’ldi. Bu kiyinchiliklartashki dunyo to’g’risidagi bilimlarni ifodalash muammolari bilan, bu bilimlarnisaqlashni tashkil qilish va ularni etarli darajada izlash, EXM xotirasiga yangi bilimlarni kiritish xamda eskirib kolganlarini olib tashlash, bilimlarning to’laligi va bir-biriga zidligini tekshirish va shunga uxshashlar bilan bog’liq. Ko’rsatilgan muammolar bugungi kunda xam to’la echilmagan, lekin hozirgi paytga kelib shu narsa ravshan bo’lib koldiki, muammolarni echish — samarali sun’iy intellekt tizimsini yaratishning kaliti ekan. Ikkinchi bosqichda asosiy e’tibor (60-yillarning oxiridan to 70 yilgacha) intellektual robotlar (real uch o’lchovli muxitda mustakil xolda xarakat qiladigan va yangi masalalarni echadigan robotlar) ko’rishga qaratildi. Bu borada «intellektual» funktsiyalarning keraqli doirasi: maqsadga yo’naltirilgan xulk (xolat)ni ta’minlash, tashki muxit to’g’risidagi axborotlarni qabul qilish, xarakatlarni tashkil etish, o’qitish, odam va boshqa robotlar bilan mulokotni uyushtirish tadqiq kilindi va amalga oshirildi. Masalan, robotlarda maqsadga yunaltirilgan xulk (xolat)ni ta’minlash uchun ular atrof-muxit haqida bilimlar majmuasiga ega bo’lishi zarur. Bu bilimlar robotga tashki muxit modeli ko’rinishida kiritib quyilishi lozim. Robotning tashki muxit modeli — bu o’zaro boglangan ma’lumotlar yigindisi bo’lib, bu ma’lumotlar moe sinfdagi masalalarni echish uchun kerak. Robotning bilimlar tizim-siga muxitning «fikrdagi» uzgarishini qayta ishlab chiqarish va shu asosda navbatdagi masalani echishga imkon beruvchi algoritmlar xamda bu rejani baja-rilishini va oldindan rejalashtirilgan xarakatlarning kutilayotgan natijalarini nazorat qiluvchi algoritmlar kiritilishi kerak. Demak, intellektual robotlar bilimlar manbaiga ega bo’lishi shart. Bu bilimlar manbaida bilimlar va maxsus blok («reja tuzuvchi») saqlanadi. «Reja tuzuvchi» blokning zimmasiga robotning xarakati programmasini tuzish yuklangan. Bu xarakat programmasi robot tomonidan qabul qilinadi va robotning sensor (kurish vositasi) tizimsi orqali ko’zatiladi. Robotning ish jarayonida «echuvchi blok» bo’lishi kerak. Bu blok robotning xarakati turrisidagi echimni qabul qiladi. Xar ikkala blok bilimlar manbaida saqlanuv-chi bilimlar asosida ishlaydi. Bu bosqichda ayrim muammolar aniqlandiki, intellektual robotlar yaratishda ularni xal etish zarur. Shunday muammolarga faoliyat kursatadigan muxit haqidagi bilimlarni tasavvur etish, ko’z bilan kurganlarni uzlashtirish, uzgaruvchan muxitda robotlar xulki (xo-lati)ning murakkab rejalarini tuzish va robotlar bilan tabiiy tilda mulokotda bo’lish kiradi. Uchinchi bosqichda (70-yillarning oxiridan boshlab) tadqiqotchilarning e’tibori amaliy masalalarni echish uchun mo’ljallangan intellektual tizimlarni yaratish muammolariga karatildi. Xar qanday intellektual tizim, uning qaerda qo’llanishiga borlik bo’lmagan xolda, odam-mashina tizimidir. Mashina sifatida EXM ishlatiladi. Tizimning vazifasi —oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani echishda uning kasbi faoliyati doirasida malakali mutaxassis (ekspert) larning yillar davomida orttirgan bilimlaridan foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Buning uchun EXM tarkibiga bilimlar manbai va intellektual interfeys kirishi kerak. Bilimlar manbaida xarakterli bo’lgan masalalarni echish usullari haqidagi axborotlar saqlanadi. Intellektual interfeys masalani echish jarayonida oxirgi foydalanuvchi va tizim o’rtasidagi o’zaro munosabatni (xarakatni, ishlashni) ta’minlaydigan sunggi foydalanuvchining xamma vositalarini uz ichiga oladi. Intellektual interfeysda «echuvchi» va muloqot tizimini kursatish mumkin. «Echuvchi» bilimlar manbaidan keladigan ma’lumotlar asosida foydalanuvchi uchun keraqli programmalarni avtomatik tarzda birlashtiradi. Muloqot tizimi — bu bilimlar manbaida foydalanuvchi tilidan bilimlarni tasavvur qilish tiliga o’tkazishni xamda teskari jarayonni amalga oshiradigan translyator («tarjimon»)lar majmuasidir. Sun’iy intellektli tizimlarga: axborot-qidiruv tizimlari (savol-javob tizimlari), xisob-mantiq tizimlari va ekspert tizimlari kiradi. Intellektual axborot-qidiruv tizimlari EXM bilan mulokot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin bo’lgan kasb tillarida so’ngi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma’lumotlar, bilimlar manbalari o’rtasida o’zaro mulokotni ta’minlaydi. Bu tizimlar sun’iy intellekt tizimlarining dastlabkilaridan bo’lib, ular ustida olib borilgan tadqiqotlar xisoblash texnikasi rivoj-lanishi bilan uzviy boglik bo’lgan. Xisob-mantiq tizimlari, amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo’lmagan sunggi foydalanuvchilarni, murakkab matematik usullar va shunga mos amaliy programmalardan foydalanib, o’zaro mulokot shaqlida uzlarining masalalarini EXMda echishni ta’minlaydi. 3. Ekspert tizimlari. Ekspert tizimlarini ishlab chiqish. Zamonaviy jamiyatda tobora o‘sib borayotgan axborot oqimi, axborot texnologiyalarining turli-tumanligi, kompyuterda yechiladigan masalalarning murakkablashuvi ushbu texnologiyalardan foydalanuvchining oldiga bir qator vazifalarni qo‘ydi. Kerakli variantlarni tanlash va qaror qabul qilish ishlarini insondan EHMga o‘tkazish masalasi yuzaga keladi. Bu vazifani yechish yo‘llaridan biri — bu ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sanaladi. Ekspert o‘zidan kelib chiqib sharoitni tahlil etadi va nisbatan foydali axborotni aniqlab oladi, chorasiz yo‘llardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning eng maqbul yo‘llarini vujudga keltiradi. Ekspert tizimida ma’lum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilimlar bazasidan foydalaniladi. Ekspert tizimi — bu ayrim mavzu sohalarida bilimlarni to‘plash va qo‘llash, uyushtirish usullari hamda vositalari majmuidir. Ekspert tizimi mutaxassislarning yuqori sifatli tajribasiga suyangan holda qarorni tanlash chog‘ida muqobil variantlar ko‘pligi uchun yanada yuqori samaraga erishadi. Strategiyani tuzish paytida yangi omillarni baholab, ularning ta’sirini tahlil etadi. Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan. Sun’iy intellekt deganda aqliy xatti-harakatlarga nisbatan kompyuter tizimining qobiliyati tushuniladi. Ko‘pincha bunda inson fikrlashi bilan bog‘liq qobiliyat anglanadi. Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. U foydalanuvchining roziligidan qat’iy nazar ma’lumotlarni tahlil va tahrir eta oluvchi, qarorni tahlil etib qabul qiladigan, tahliliy-tasnifiy vazifalarni bajara oladigan ma’lumotlar va bilimlar bazasiga ega. Jumladan, ekspert tizimlari keladigan axborotlarni guruhlarga bo‘lib tashlay oladi, xulosa chiqaradi, identifikatsiyalaydi, tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi va hokazo. Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha: •yaqin davrlargacha EHMda yechish qiyin yoki umuman yechib bo‘lmaydigan deb sanaluvchi murakkab masalalarning yangi sinfini yechish, optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati; •dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z tilida suhbat yuritish va kompyuterdan samarali foydalanish uchun axborotni vizualizatsiyalash usullarini qo‘llash imkoniyatini ta’minlash; •yanada ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilish uchun ekspert tizimini mustaqil o‘rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi; •foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rangbarangligi, yoki hatto kompyuter yordamida ham odatdagi qarorni qabul qilishning cho‘zilib ketilishi tufayli yecha olmaydigan savollar yoki muammolarni hal etish; •takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassisning shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati; • ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish maqsadida tuzilgan bilimlar majmui (bilimlar bazasi) sanaladi. Bilimlar bazasi — bu ayrim predmet sohalari murakkab vazifalar yechimini topish uchun tahlil va xulosalarni yuzaga keltiruvchi model, qoida, omillar (ma’lumotlar) majmuidir. Axborot ta’minotining alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga tashlangan va tashkil etilgan predmet sohasi haqidagi bilim boshqa bilim turlaridan, masalan, umumiy bilimdan ajratib turadi. Bilimlar bazasi asosiy ekspert tizimi sanaladi. Bilimlar fikrlash va vazifalarni hal etish usuliga imkon beruvchi aniq ko‘rinishda ifodalanadi va qaror qabul qilishni soddalashtirishga ko‘maklashadi. Ekspert tizimining asosligini ta’minlovchi bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bilimini, tajribasini o‘zida mujassamlashtiradi va institutsional bilimlarni (ixtisoslashganlar majmuini, yangilanayotgan strategiyalar, qarorlar uslublari) ifodalaydi. Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin: •chuqur va yuzaki; •sifat va miqdoriy; •taxminiy (noaniq) va aniq; •muayyan va umumiy; •tavsifiy va ko‘rsatma (yo‘l-yo‘riq) beruvchi. •Foydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini olish uchun qo‘llashlari mumkin. Ekspert — bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi mutaxassis. Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini, bilim va ma’lumotlar modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks ettiradi. Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar mantiqini yuzaga keltiradi. Unchalik ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar bilan ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch yuzaga keladi. Tushuntirish (izohlash) bloki foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish ketma-ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga keladi. Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlarning to‘planish sur’ati bilan belgilanadi. Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi, ya’ni EHM bazasida avtomatlashtiradigan qismi — bu inson tomonidan to‘plangan bilimlarning uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina qatlamini yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi. Bilimlarni strukturalashtirish yoki rasmiylashtirish bilimlarni taqdim etishning turli usullariga asoslangan. Zamonaviy axborot tizimlarida eng ko‘p faktlar va qoidalar usulidan foydalaniladi. Ular ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi. Qoidalar odatda tavsiya, ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal (rasmiyatchilik) usulini ta’minlaydi. Ular agar predmet bilimlari biror sohadagi masalani yechish bo‘yicha to‘plangan amaliy tasavvurlardan paydo bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...» xilidagi tasdiq ko‘rinishda ifodalanadi. Bilimlar bazasida predmet sohasini bayon etish ma’lumotlarni tashkil etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta shakllantirish va yechish usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Predmet sohasi tushunchasi (obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi. Masalan, bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va shu kabilar bo‘lishi mumkin. Tushunchalarni manipulyatsiya qilish uchun munosabatlar aniqlanadi, turli strategiyalar (mantiqiy yoki tajriba natijasida olingan) qo‘llaniladi. Bilimlarni taqdim etish, ularni tarkiblashtirish tushunchalarni, murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuning uchun qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi. Ekspert tizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va o‘rgatish hisobga olinadi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash) mexanizmi bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan foydalanadi. Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir. Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari (tarkibiy qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeysi, bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish moduli. Foydalanuvchining interfeysi. Foydalanuvchi ekspert tizimiga buyruq va axborot kiritish hamda uning buyrug‘i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydalaniladi. Komanda (buyruq)lar o‘z ichiga bilimlarni qayta ishlash jarayoni boshqarmaydigan parametrlarini oladi. Foydalanuvchi axborotni kiritishning to‘rtta uslubidan foydalanishi mumkin: menyu, buyruq (komanda), tabiiy til, shaxsiy interfeys. Ekspert tizimining texnologiyasi chiqadigan axborot sifatida nafaqat qarorni, shuningdek zarur tushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqadi. Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni: •so‘rov bo‘yicha beriladigan tushuntirish. Bunda foydalanuvchi har qanday paytda ekspert tizimidan o‘z xatti-harakatlarini izohlashni talab etishi mumkin; •muammolarni hal etishdan olgan tushuntirish. Foydalanuvchi yechimni olgandan so‘ng, u qanday olingani to‘g‘risida izoh talab qilishi mumkin. Tizim esa masalani yechishdagi har bir qadamini tushuntirib berishi kerak. Ekspert tizimi - bu bilimlаrgа аsoslаngаn usul, undа predmetli bilimlаr yaqqol ko’rinishdа ko’rib chiqilgаn vа boshqа bilimlаrdаn аjrаtilgаn. Evristik - bu predmetli sohаdа echimlаrni qidirishni soddаlashtirаdigаn yoki chegаrаlаydigаn qoidаlаr. Freym - bu bilimlаrni kаtаk ko’rinishidа tаqdim etish usuli, undа ob’ektlаr kollаr, ulаrning xossаlаri Yoylаr bo’lаdi. Slot - bu ob’ekt xususiyatini bаyon qilish аtributi. Robаstlik - echuvchining mа’lumotlаrning, berilgаn ishonchliligi chegаrаlаrigа yaqinlashgаni sаri ish sifаtini аstа-sekin pаsаytirish qobiliyati. Ekspert tizimlаrining tаsnifi. Ekspert tizimlаri bugun bir nechа mingdаgi hаr xil dаsturiy mаjmuаllаrni birlashtirаdilаr, ulаrni hаr xil mezonlаr bo’yichа tаsniflash mumkin (1-rаsm). Hаr bir mezon bo’yichа tаsnifni ko’rib chiqаmiz. Echilаyotgаn vаzifа bo’yichа tаsnif. Mа’lumotlаrning interpretаtsiyasi. Bu ekspert tizimlаr uchun аn’аnаviy vаzifаlаrning biridir. Interpritаtsiya ostidа mа’lumotlаrning mа’nosini аniqlash tuShunilаdi, uning nаtijаlаri kelishilgаn vа аniq bo’lishi kerаk. Odаtdа mа’lumotlаrning ko’p vаriаntli tаhlili ko’zdа tutilаdi. 1-rаsm. Ekspert tizimlаrining tаsnifi Hаr bir mezon bo’yichа tаsnifni ko’rib chiqаmiz. Echilаyotgаn vаzifа bo’yichа tаsnif. Mа’lumotlаrning interpretаtsiyasi. Bu ekspert tizimlаr uchun аn’аnаviy vаzifаlаrning biridir. Interpritаtsiya ostidа mа’lumotlаrning mа’nosini аniqlash tushunilаdi, uning nаtijаlаri kelishilgаn vа аniq bo’lishi kerаk. Odаtdа mа’lumotlаrning ko’p vаriаntli tаhlili ko’zdа tutilаdi. Diаgnostikа (tashxis). Diаgnostikа ostidа bа’zi bir tizimdаgi nosozlikni topish tushunilаdi. Buzuqlik - bu me’yordаn chetgа chiqishdir. Bundаy tаlqin hаm uskunаlаr vа texnik vositаlаrning nosozligi vа hаm tirik orgаnizmlаrning kаsаlliklаri vа ehtimol bo’lgаn tаbiiy аnomаliyalаrni yagonа nаzаriy nuqtаi nаzаrdаn ko’rib chiqishgа imkon berаdi. Diаgnostikаlаnаyotgаn tizimning vаzifаviy tuzilishi (аnаtomiyasi) ni tuShunish zаruriyati muhim o’zigа xoslik bo’lаdi. Monitoring. Monitoringning аsosiy vаzifаsi vаqtning hаqiqiy qo’llashidа mа’lumotlаrni uzluksiz interpritаtsiyalаngаn vа u yoki bu o’lchаmlаrni yo’l qo’yilаdigаn chegаrаdаn tashqаrigа chiqishi hаqidа xаbаr berishdir. Аsosiy muаmmolаr tashvishli vаziyatni “o’tkаzib yuborish” vа “yolg’ondаn” ishlаb ketishning inversli vаzifаsidir. Bu muаmmolаrni murаkkаbligi tashvishli vаziyatlаr аlomаtlаr (simptom) lаrini emirilib ketishi vа vаqt kontekstini hisobgа olishning zаruriyatidаn iborаt. Loyihаlashtirish. Loyihаlashtirish oldindаn belgilаngаn xususiyatlаrgа egа “ob’ektlаr”ni tаyyorlashgа ixtisoslikni tаyyorlashdаn iborаtdir. Ixtisoslik ostidа zаruriy hujjаtlаr-rаsm, izohli yozuv vа x.k.ning butun mаjmuаsi tuShunilаdi. Bu erdа аsosiy muаmmolаr - ob’ekt “hаqidаgi” bilimlаrning аniq tаrkibiy bаyonni olish vа “iz”ning muаmmosidir. Sаmаrаli loyihаlashtirish vа yanаdа ko’proq dаrаjаdа qаytа loyihаlashtirishni tashkil qilish uchun nаfаqаt loyihа qаrorlаrini o’zini bаlki ulаrni qаbul qilish sаbаblаrini shаkllаntirish zаrur. Shundаy qilib loyihаlashtirish vаzifаlаridа tegishli ET doirаsidа bаjаrilаdigаn ikkitа аsosiy jаrаyonlаr: xulosаlаrni chiqаrish jаrаyoni vа izohlash jаrаyoni yaqindаn bog’lаnаdi. Bashorаtlash. Loyihаlashtirilаyotgаn tizimlаr berilgаn vаziyatlаrdаn ehtimol bo’lgаn oqibаtlаrni mаntiqаn keltirib chiqаrаdi. Loyihаlashtirilаyotgаn tizimdа odаtdа pаrаmetrik dinаmik modeldаn foydаlаnilаdi, undа pаrаmetrlаrning mа’nosi berilgаn vаziyat ostigа to’g’rilаnаdi. Ushbu modeldаn chiqаrilаyotgаn nаtijаlаr ehtimollik bаholаrgа egа bashorаtlаr uchun аsosni tashkil qilаdi. Rejаlashtirish. Rejаlashtirish ostidа bа’zi bir vаzifаlаrni bаjаrishgа qodir ob’ektlаrgа tegishli hаrаkаtlаr rejаlаrini topish tuShunilаdi. Bundаy ETdа rejаlashtirilаyotgаn fаoliyat nаtijаlаrini mаntiqiy chiqаrish uchun hаqiqiy ob’ektlаr xulqi modelidаn foydаlаnilаdi. O’qitish. O’qitish tizimi qаndаydir fаnni EHM yordаmidа o’rgаnishdа xаtolаrni diаgnostikаlаydi vа to’g’ri qаrorlаrni аytib berаdi. U gipotetik “o’quvchi” vа uning o’zigа xos xаtolаri hаqidаgi bilimlаrni jаmlаydi, keyin ishlashdа o’qiyotgаnlаr bilimlаridаgi kuchsiz joylаrni diаgnostikаlash vа ulаrni bаrtаrаf qilish uchun tegishli vositаlаrni topishgа qodir. Bundаn tashqаri ulаr bilimlаrni uzаtish mаqsаdidа o’quvchining muvаffаqiyatlаrigа ko’rа o’quvchi bilаn muloqot qilish hujjаtini rejаlashtirаdilаr. Umumiy holdа, bilimlаrgа аsoslаngаn bаrchа tizimlаrni tаhlil vаzifаsini echuvchi tizimlаr vа sintez vаzifаsini echuvchi tizimlаrgа bo’lish mumkin. Tаhlil vаzifаlаrining sintez vаzifаlаridаn аsosiy fаrqlаri quyidаgilаrdаn iborаt: аgаr tаhlil vаzifаlаridа ko’pchilik echimlаrni sаnash vа tizimgа kiritish mumkin bo’lsа, undа sintez vаzifаlаridа echimlаrning ko’pchiligi potentsiаl tаrkibiy qismlаrining echimlаridаn yoki muаmmo ostidа qurilаdi. Hаqiqiy vаqt bilаn аloqа bo’yichа tаsnif: Stаtistik ET predmetli sohаlаrdа ishlаb chiqilаdi, undа bilimlаr bаzаsi vа interpritаtsiyalаnаyotgаn mа’lumotlаr vаqtdа o’zgаrmаydilаr. Ulаr bаrqаrordir. Kvаzidinаmik ET vаqtning bа’zi bir qаyd etilgаn orаlig’idа o’zgаrаdigаn vаziyatlаrni interpritаtsiyalаydi. Dinаmik ET kelib tushаyotgаn mа’lumotlаrni uzluksiz interpritаtsiyasigа egа hаqiqiy vаqt rejimidаgi ob’ektlаr dаtchiklаr bilаn birgаlikdа ishlаydi. EHMning turi bo’yichа tаsnif. Bugungi kundа quyidаgilаr mаvjud: Super EHM (Elbrus, CRAY, CONVEX vа boshqаlаrа)dаgi noyob strаtegik muhim vаzifаlаr uchun ET. O’rtа unumdorlik (EC, EHM mainfrаme turi)dаgi EHMdаgi ET. Аlomаtli protsessorlаr vа ishchi stаntsiyalаr (SUN, APPOLLO) dаgi ET. Mini vа supermini EHM (VAX, misro - VAX vа boshqаlаr)dаgi ET. Shаxsiy kompyuterlаr (IBMPC, MACII vа Shungа o’xshashlаr)dаgi ET. Boshqа dаsturlаr bilаn interpritаtsiyalashish dаrаjаsi bo’yichа tаsnif. Аvtonom ET o’zigа xos “ekspert” vаzifаlаri uchun foydаlаnuvchi bilаn mаslаhаt rejimidа ishlаydi, ulаrning bа’zi birlаrni echish uchun mа’lumotlаrni ishlаb chiqishning аn’аnаviy usullаr (hisoblashlаr, modellashtirish) tаlаb qilinmаydi. Gibridli ET аgregаtsiyalovchi stаndаrt аmаliy dаsturlаr pаketlаri (mаsаlаn, mаtemаtik, stаtistik, to’g’ri chiziqli dаsturlash yoki mа’lumotlаr bаzаlаrini boshqаrish tizimlаri) vа bilimlаr bilаn mаnipulyatsiya qilish vositаlаrining dаsturiy mаjmuаsidа iborаtdir. Bu АDP ustidаgi intellektuаl ustqurmа yoki ekspert bilimlаri elementlаrigа egа murаkkаb vаzifаlаrni echish uchun integrаtsiyalаngаn muhit bo’lishi mumkin. Gibridli Yondashishning tashqi jаlb qilishigа qаrаmаsdаn, Shuni tа’kidlash kerаkki, bundаy tizimlаrni ishlаb chiqish аvtonom ETni ishlаb chiqishgа nisbаtаn аnchа murаkkаbroq vаzifаdаn iborаtdir. Oddiyginа hаr xil pаketlаrni emаs, bаlki hаr xil metodologiyalаrni birlashtirish (bu gibridli tizimlаrdа ro’y berаdi) nаzаriy vа аmаliy qiyinchiliklаrning butun bir mаjmuаsini keltirib chiqаrаdi. Virtual borliq. Aqilli agentlar. Virtual borliq tushunchasi. Virtual borliq - inson real borliqda harakat qilayotgani illyuziyasini komyuterda yaratish imkonini beruvchi interfaol texnologiya. Bunda ob‘ektiv borliqni tabiiy sezgi organlari yordamida idrok etish o‘rnini maxsus interfeys, komyuter grafikasi va ovoz vositasida sun‘iy yaratilgan komyuter axboroti egallaydi. Virtual borliq amalda yo‘q narsa, uni qo‘l bilan tutish, uning ta‘mi va hidini his qilish mumkin emas. Shunga qaramay, u mavjud va inson bu xayoliy olamga kirib, uni nafaqat kuzatadi va boshdan kechiradi, balki unga ta‘sir ko‘rsatish imkoniyatiga ham ega bo‘ladi, ushbu olamda mustaqil harakat qiladi, uni o‘zgartira oladi. Virtual olam – inson borlig‘ining o‘ziga xos shakli va odamlar ma‘naviy aloqasining alohida madaniy shaklidir. Virtual borliq texnologiyasi zamirida birinchi marta XX asr 60-yillarining o‘rtalarida paydobo‘lgan kom‘yuterlar yordamida foydalanuvchi boshqara oladigan dunyolar model yaratish mumkin, degan g‘oya yotadi. Virtual borliq tizimlari ilmiy davralarda texnologiyalar ongda o‘zgarish yasaydigan kelajakning qiyofasi xususida qizg‘in bahsga sabab bo‘lmoqda. Ammo virtual borliq tizimlarini ishlab chiqish va kiber maydonni yaratish inqilobiy - ijtimoiy natijaga olib keladi, degan fikrni virtual borliq texnologiyasining ilk yaratuvchilari ham, kiborg-postmodernizm nazariyachilari ham qo‘llabquvvatlamoqda. Inson qo‘lida dunyoni bilishning qudratli quroli, uning yordamchisi, ijodiy faoliyat uchun shart-sharoit yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi axborot texnologiyasi ayni vaqtda dunyoni bilishning an‘anaviy verbal usulini audiovizual bilish usuli bilan almashtirmoqda, odamlarda sun‘iy olamga kirish illyuziyasini vujudga keltirmoqdaki, ular bu sun‘iy borliqni amalda mavjud borliq deb qabul qilmoqdalar. Bu borliq «virtual borliq» deb nomlanadi. Virtual negizga ega bo‘lgan bu borliq odatdagi fizik borliq bilan bir qatorda ob‘ektiv tarzda mavjuddir. «Virtual borliq» atamasi 1970 yillarning oxirida Massachuset texnologiya institutida Jeron Lener tomonidan o‘ylab to‘ilgan. U 1984 yilda dunyoda birinchi virtual borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratiladigan muhitda insonning mavjudligi g‘oyasini ifoda etadi. Virtual (lotincha Virtualis – mumkin bo‘lgan) – narsalar va hodisalarning zamon va makonda moddiy mavjudligiga qarama-qarshi o‘laroq, ob‘ektiv narsalar yoki sub‘ektiv obrazlar mavjudligining nomoddiy turi. «Virtual borliq» atamasi muomalaga amerikalik kinematografchilar tomonidan kiritilgan. Ular muayyan sabablarga ko‘ra tabiiy yo‘l bilan amalga oshirib bo‘lmaydigan xayoliy imkoniyatlarni belgili-grafik shaklda sun‘iy amalga oshirish mumkinligi haqidagi kinolentani shu nom bilan chiqarganlar. Sun’iy intellekt rivojlanishining yo’nalishlari Hozirgi vaqtda sanoat sohalari gurkirab rivojlangan mamlakatlarda (bu mamlakatlar uchun «ilm-xajmiy maxsulotlar» katta solishtirma ogirlikka egaligi bilan xarakterlanadi) kompyuterlarini intellektuallashtirish buyicha yaratishlarning yuqori darajada ekanligi ko’zatilmokda. 80-yillarning boshigacha EXMlarni intellektuallashtirish, asosan tadqiqot, tajriba xarakteriga ega edi. Dunyoda bu tadqiqrtlarni olib borish uchun EXMlarning intellektual imkoniyatlarini kengaytirish buyicha muammo-larni echish yuli belgilandi, bu yuldagi kiyinchiliklar aniqlandi va ularni engib o’tish usullari kursatildi. 1985 yilda jaxon bozorida (Rossiyadan tashqari) intellektual tizimlar 350 million dollarni (ularni yaratish narxini xam kushib xisoblaganda) tashkil etdi. 1990 yilda esa bu xisob 19 milliard dollarga chikishi ko’zatildi, ya’ni misli kurilmagan usishga erishildi. Bunday katta mablag’ni faqat iqtisodning turli sohalari (xujalik ishlab chiqarish, xarbiy) ga intellektual tizimlarni keng qo’llash orqaligina sarflash mumkin. Intellektual tizimlar (aniqrogi, amaliy sun’iy intellekt tizimlar) ichida ekspert tizimlar muam-mosi ETlarni yaratish texnologiyasini va bilimlar injeneriyasini uzida mujassamlashtirgan aloxida yo’nalish bo’lib tashkil topdi. Gartner Group Inc (AKJ1I) firmasining ma’lumotlariga kura tayyor ETlarning bozor xajmi 1986 yilda 12 million dollarni, ETni yaratishning instrumental vositalariniki 15 million dollarni tashkil etgan, 1990 yilda esa bu ko’rsatkichlar 350—275 million dollarga etdi. IBM (AKSH)firmasi 1986 yilda xar xil bosqichda yaratilayotgan 70 ta ETga ega edi. Yirik amerika firmalari uzlarining korxonalari (Apolo Computer, Data General Sperry, DEC) da mexnat unumdorligini kutarish uchun ETlarni keng mikyosda yaratib qo’llay boshladilar. DEC firmasi mutaxassislarining ma’lumotiga ko’ra, yaqin orada bu firmada yaratiladigan tizimlarning 30%iga yaqinini sun’iy intellekt tizimlari tashkil qiladi. Yapon mutaxassislari taqlif kilgan, 5-avlod EXMlari loyixasiga ko’ra ETlar bu yangi xisoblash texnikasining asosiy qo’llanish sohasiga aylanadi. 1984 yilda Buyuk Britaniyada sun’iy intellekt muammosini xal qilishga yunaltirilgan Tьyuring instituta ishga tushdi. Evropa o’zaro yordam komissiyasi bu muammoni xal qilish «Esprit» loyixasini ishlab chiqayap-ti. Bu loiyxa doirasida uchta yirik komьpyuter firmalari bo’lgan Compagnie Machines Bull (Frantsiya), ICh (Buyuk Britaniya) va Siemens AG (GFR) lar bilimlar bazasiga asoslangan tizimlarni yaratishga yunaltirilgan birlashgan tadqiqot institutinituzdilar. Muammoni xal qilishga karatilgan, oxirgi yillarda yaratilgan ETlarning taxlili shuni kursatadiki, yaratuvchilarning asosiy kuch-gayrati, sanoat va konstruktor- texnologik korxonalarda samarali qo’llanuvchi siste-malar yaratishga karatilgan. Bunday qo’llanuvchi ET lar nafaqat an’anaviy tizimlar (I avlod ETlari) masalalarini, balki boshqaruv masalalarini, berilgan axborotni, apparat va maxsulot parametrlarining xisobini echadi. Shuning uchun ishlab chiqarish-texnologik qo’llanishga ''muljallangan ET ( II avlod ET)larni loyixalovchilar-ning e’tibori katta bilimlar bazasini, xususan metabi- limlar va ularni qo’llovchi vositalarni, fikr (muloxaza) ning induktiv va xakikatga uxshash sxemalarini amalga oshirish yordamida ekspertdan bilimlarni ajratib olish jarayonini avtomatlashtiruvchi; echiladigan masalaga boglik ravishda strategiyani tanlash jarayonini avtomatlashtiruvchi; an’anaviy ETlar imkoniyatlarini birlashtiruvchi integrallangan ETlarni, ma’lumotlar va bilimlar bazalarini boshqaruvchi tizimlar xamda intellektual amaliy programmalar paketlarini yaratish uchun samarali vositalarni yaratishga karatilgan. II avlod ETlarida yuqorida sanab utilgan vazifalarni amalga oshirish sanoat ET lari yaratishga omil bo’ladi va ularning qo’llanish sohalarini kengaytiradi. ET larning keng ommalashuviga sabab, ularning formallashmagan, an’anaviy programmalash uchun kiyin yoki bajarib bo’lmaydigan masalalarni echishda qo’lla-nishidir. Bundan tashqari u (ET) quyidagi xarakterli xususiyatlarga — bilimlarni tuplash, qayta ishlash, umumlashtirish xamda takliflarni kiritish va bu takliflarni tushuntirib berish qobiliyatiga ega. ETlarning amalda keng qo’llanishiga erishilgan (AKSH, Yaponiya va Evropada) bo’lishiga karamay, ularni ommaviy ishlab chiqarish va yoyishga tuskinlik qiluvchi bir kator xal bo’lmagan quyidagi muammolar xam bor: - ET larni yaratish shu paytgacha uzok va kiyin jarayon bo’lib kolayotganligi; - bilimlar qabul qilish (olish): saralash, strukturalash, tasvirlash, sozlash va bilimlarni ko’zatib borish; - xayotda kupincha echiladigan masalalar vaqt o’tishi bilan turlicha echilishi takozo etiladi, ko’pgina ETlar asosan uzgarmas masalalar echishga mo’ljallanganligi uchun ularni yuqoridagi kabi masalalarga qo’llab bo’lmaydi; Demak, ET larni yaratish va ulardan natijalar olish uchun xali kup ishlar kilinishi kerak. Neyron to’rlarini tashkil qilish to’g’risida ma’lumot Odam miyasi juda murakkab tuzulishga ega. Uning qanday ishlashini o’rganish maqsadida juda ko’p ilmiy izlanishlar olib borilgan va borilmoqda. Ma’lumki inson miyasi katta xajmdagi axborotni tez qayta ishlay oladi. Bunga sabab millionlab miya nerv xujayralari - neyronlarning parallel ishlashidir. Sun’iy neyronlarning g’oyaviy asosi xam biologik neyron xujayralari xisoblanadi. Bugungi kunda miyaning ishlashini o’rganish yo’lida fan erishgan yutuqlardan kelib chiqib biologik neyron quyidagicha ishlashini aytish mumkin. Nerv xujayrasi - neyron bo’lib, u ma’lumotlarni qayta ishlovchi eng kichik birlikdir. O’z o’rnida xar bir neyronda ko’plab o’simtalar bo’ladi. Bu o’simtalarning bittasidan boshqa barchalari akson deb nomlanadi va aksonlar orqali neyronga tashqi signallar keladi. Bitta o’simta dendrid deb nomlanadi va u orqali neyron tashqariga signal beradi. Ko’plab neyronlar bir birlari bilan ma’lum arxitekturada bog’langan bo’ladi. Bir neyronning aksoni boshqa bir neyronning dendridiga bog’langan nuqtalari sinaps deyiladi. Shu tariqa millionlab neyronlar bir-birlari bilan bog’lanib ma’lum bir arxitekturadagi neyron to’rlarini tashkil qiladi. Bitta oldingi qatlamdagi neyron chiqish o’simtasi - dendrid orqali signalni keyingi qatlamdagi neyronlarga ularning aksonlari orqali beradi. Eng birinchi qatlamdagi neyronlar signallarni ma’lum organlarning retseptorlari orqali oladi. Masalan ko’z, burun, teri va xokazolar. Eng oxirgi qatlamdagi neyronlar esa signallarni ma’lum organlarning muskullariga uzatadi. Masalan qo’l, oyoq, yuz, tovush pardalari va xokazolar. Ana shu kabi miya tuzulishini o’rganishlardan kelib chiqib biologik neyronlarning funktsional analogi sun’iy neyronlarni yaratishga xarakatlar qilinmoqda. Albatta, bugun erishilgan natijalar inson miyasiga nisbatan juda primitiv, lekin shilliqurt, chuvalchang miyasi darajasida deyish mumkin. Sun’iy neyron tabiiy neyronning funktsiyasini bajara oladigan matematik modelь, apparat yoki kompyuter dasturidir. Bunda signallarning qiymati (ya’ni amplitudasi)gina xisobga olinadi. Tabiiy neyronda esa nafaqatsignalning qiymati, balki chastotasi xam xal qiluvchi axamiyatga ega bo’lishi mumkin. Ammo organizmlar miyasini bugungi o’rganilganlik darajasi juda past bo’lib, xozirgacha bu borada ilmiy natijalarga erishilmagan. Neyron deyilganda sun’iy neyron aniqrog’i, kompyuter dasturini nazarda tutiladi. Oddiy neyronni ko’rib chiqaylik: Bu erda: p – kirish vektori (input vector); R– kirish elementlari soni (number of input elements); w– og’irliklar vektori (weight vector); b– surilish (bias); n– kirishning og’irliklarga ko’paytirilgan va surilgan qiymati (wpqb); f– transfer funktsiya (transfer function); a– chiqish (output). Neyronga kirish vetori p beriladi. Kirishlarning barchasi bir xil ta’sir kuchiga ega bo’lmaydi. SHuning uchun ma’lum kirishning ta’sir kuchini boshqarish maqsadida og’irlik w tushunchasi kiritilgan. Xar bir kirish qiymati p og’irliklar vetori w ning mos elementiga ko’paytirilib natijalar jamlanadi (ya’ni wp+p1w1,1+p2w1,2 +…pRw1,R). Summaga surilish qiymati b qo’shiladi. b xam og’irlik w ga juda o’xshash, ammo uning «kirish» qiymati o’zgarmas 1 (bir) konstantadir (ya’ni b kirish qiymati emas). Natijada transfer funktsiyaning kirish qiymati n xosil bo’ladi (ya’ni n+wp+b). Bu qiymat transfer funktsiya (uzatish funktsiyasi)ga parametr sifatida berilib neyronning chiqishi a topiladi. w va b neyronning sozlanadigan parametrlaridir. Ana shu parametrlar o’zgartirilib neyron ma’lum bir funktsiyani bajaradigan xolga keltiriladi. SHu jarayon neyronni o’rgatish deb yuritiladi. Neyron to’rlarning markaziy g’oyasi xam ana shunda: neyronlarning w va b qiymatlarini o’zgartirib, ya’ni o’rgatib ixtiyoriy vazifani bajaradigan xolga keltirish mumkin. Neyronni sxematik ravishda quyidagicha ifodalash mumkin: Neyron kirish qiymatlarini og’irliklarga ko’paytmasini jamlabgina qolmasdan ma’lum bir funktsiya – transfer funktsiyada xam qayta ishlaydi. Transfer funktsiya sifatida chiziqli, zinali, logarifmik-sigmoida, tangensoida funktsiyalaridan foydalaniladi. qanday funktsiyadan foydalanish aniq masalaga bog’liq. Bitta neyronning funktsional quvvati juda past, lekin uning afzalliklaridan biri – ko’plab neyronlar birlashtirilib, quvvati oshirilib ishlatilishi mumkin.quyida S dona neyrondan tashkil topgan 1 qatlam(layer)li neyron to’r keltirilgan: R – kirish elementlari soni; S – birinchi qatlamdagi neyronlar soni; Og’irliklar vektori W matritsasining qatorlari neyronlarning indeksini, ustunlari esa kirish indekslarini ifodalaydi, ya’ni: w1,1 – birinchi neyronning birinchi kirishga og’irligi; w1,2 – birinchi neyronning ikkinchi kirishga og’irligi; w2,1 – ikkinchi neyronning birinchi kirishga og’irligi; wS,R – Sinchi neyronning Rinchi kirishga og’irligi. Tushunish osonroq bo’lishi uchun yuqoridagi detalьniy sxemani quyidagi soddaroq ko’rinishga keltirish mumkin: Neyronlarning bunday tarzda qatlamga biriktirilishi kirish signallarini barcha neyronlarga uzatilishi, neyronlar xar biri o’zi mustaqil ishlashi va xar bir neyronning chiqishini aloxida-aloxida olish imkononi beradi. Bundan tashqari ko’plab sondagi neyronlarni bitta setga birlashtirganda qo’yilagan masalani echish uchun yaroqli arxitekturani xosil qilish mumkin bo’ladi. Odatda uchraydigan masalalarni echish uchun bir emas ko’p qatlamli neyron to’rlar talab qilinadi. Ko’p qatlamli neyron to’rlarda birinchi qatlam kirish qatlami (input layer), oxirgi qatlam chiqish qatlami (xutput layer) va boshqa barcha ichki qatlamlar berkitilgan qatlamlar (hidden layers) deb nomlanadi. Quyida ko’p qatlamli neyron to’rga misol tariqasida 3 qatlamli neyron to’r keltirilgan: Birinchi qatlamdagi neyronlarning og’irlik matritsasi IW (Input Weights) sifatida belgilangan. Keyingi barcha qatlamlarda esa LW (Layer Weights) tarzida belgilangan. Sxemadan ko’rish mumkin birinchi qatlamning chiqishi a 1 ikkinchi qatlamga kirish sifatida berilmoqda va mos ravishda ikkinchi qatlamning chiqishi a 2 uchinchi qatlamning kirishiga berilmoqda. Butun setning chiqishi – oxirgi qatlamning chiqishi a 3dir. Bu sxemani soddalashtirilgan xolda quyidagicha ifodalash mumkin: Ko’p qatlamli neyron to’rlar o’ta kuchli funktsional quvvatga ega bo’lib, murakkab funktsiyalarni approksimatsiya(ifoda)lay olishi mumkin. Xususan birinchi qatlami sigmoida va ikkinchi qatlami chiqizli transfer funktsiya bo’lgan  ikki qatlamli neyron to’r ixtiyoriy funktsiyani approksimatsiyalay oladi. Albatta, buning uchun approksimatsiyalanishi kerak bo’lgan funktsiyaning murakkabligiga xarab xar ikkala qatlamdagi neyronlar soni etarli bo’lishi va ko’p, lekin chekli sondagi o’rgatish amalga oshirilishi kerak. Neyron to’rlarda quyidagi transfer funktsiyalar ishlatiladi: Zinali (hard limit): Chiziqli (linear): a 0,агарn 0 1, агарn 0 a wn b Sigmoida (log- sigmoid): a 1 1 e n Zinali transfer funktsiya barcha transfer funktsiyalar ichida eng funktsional kuchsizi, ammo birinchi neyron to’r(perseptron)da aynan mana shu funktsiyadan foydalanilgan. CHiziqli transfer funktsiyaning boshqa transfer funktsiyalardan afzalligi – chiqish doirasi katta, ammo shu bilan birga eng katta kamchiligi ixtiyoriy ko’p qatlamli chiziqli neyron to’rni bir qatlamli chiziqli neyron to’r bilan almashtirish mumkin. YA’ni faqat chiziqli transfer funktsiyalardan foydalanib neyronlarni ko’p qatlamlarga biriktirish ularning funktsional quvvatini oshirmaydi. Chiziqli transfer funktsiyaning aksini sigmoida transfer funktsiyasida ko’rishiiz mumkin. Sigmoida transfer funktsiyali neyronning chiqishi kirishiga mos ravishda 0 va 1 oralig’ida joylashadi. SHuning uchun xam bunday funktsiyalarni siquvchi funktsiyalar deb xam yuritiladi. Sigmoida transfer funktsiyali neyronlarni ko’p qatlamlarga biriktirish ularning funktsional quvvatini juda oshiradi. Neyron to’rlarining tarixi Neyron to’rlarning nazariy asoslari dastlab 1943 yilda U.Makkalox va uning shogirdi U.Pitts olib borgan tadqiqotlarga borib taqaladi. Neyron tushinchasi va og’irlik tushinchasi shu olimlarning ilmiy izlanishlaridan qolgan. Makkalox modelining asosiy kamchiligi transfer funktsiya (o’tish funktsiyasi) sifatida faqatgina zinali funktsiyadan foydalanilgan. Bu xam aslida Makkaloxning ilmiy qarashlaridan biri edi. Olim transfer funktsiya faqat ikki xolatdagina bo’la olishi kerakligini, neyron xam kirish signallariga qarab ikki xolatning birida – ishlagan yoki ishlamagan xolda o’z natijasini setning keyingi neyronlariga uzatishi lozimligini aytgan. Ammo keyingi tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlari natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, transfer funktsiya sifatida faqatgina zinali funktsiya emas, balki boshqa funktsiyalardan, masalan chiziqli, logarifmik-sigmoida, tangens-sigmoida kabi funktsiyalardan foydalanish xam yaxshi natijalar beradi (qaysi transfer funktsiyadan foydalanish aniq xolatlarga, muammolarga bog’liq). Makkaloxning ishlarida ba’zi kamchiliklarga xam yo’l qo’yilgan bo’lishiga qaramasdan neyron to’rlarning nazariyasi negizi xali xam o’shandayligicha qolmoqda. Neyron to’rlarning rivojlanishiga bo’lgan katta turtkilardan biri neyrofiziolog olim F.Rozenblat taklif qilgan modelь – perseptron bo’ldi. Perseptronning Makkalox modelidan farqi neyronlar orasidagi aloqalardagi og’irliklarning o’zgaruvchanligi edi. O’zgaruvchanlik imkoniyatining mavjudligi neyron to’rlarni turli muammolarni echishga «o’rgana oladigan» qildi. Keyinchalik Xopfild, Verbos, Koxonen, Fukushima kabi olimlar neyron to’rlar ustida ilmiy izlanishlar olib bordilar va katta natijalarga erishdilar. Neyron to’rlarni o’rganish natijasida ularning bir qancha xususiyatlari ma’lum bo’ldi. Neyron to’rlardan prognozlashda, jarayonlarni boshqarishda, immitatsiya qilish va taxlil qilishda foydalanish yuqori samara beradi. Neyron to’rlarni boshqa usullarni tadbiq qilish qiyin bo’lgan sharoitlarda – muammoni xal qilish algoritmi mavxum bo’lganda, ma’lumotlar noaniqligida, etishmasligida, juda katta yoki juda kichik xajmdaligida, qarama-qarshiliklar mavjud sharoitlarda tadbiq qilish oson va samarali. Bunga asosiy sabab boshqa usullardagi kabi kerakli jarayonni qonuniyatlarini aniqlab, matematik tenglamalar tuzib, echish algoritmlari ishlab chiqishning zaruriyati yo’q. Neyron to’rlar arxitekturasi, transfer funktsiyalar va o’rgatish algoritmlari to’g’ri tanlansa neyron to’rni tayyor ma’lumotlarda o’rgatish natijasida, u foydalanishga tayyor bo’ladi. Neyron to’rlarni o’rgatish deyilganda neyron to’rning o’zi o’z ichki parametrlarini xisoblab topib o’zgartirishi tushiniladi. Buning uchun tarmoqqa tanlangan kirish qiymatlari beriladi va xosil bo’lgan natijalarni xaqiqiy natijalar bilan solishtirib farqi(xatolik) topiladi. SHu farq neyron to’r uchun parametrlarini to’g’rilashiga asos va ma’lumot bo’ladi. Neyron to’rlarini ishlab chiqarishning turli sohalariga tadbiqi Bugun neyron to’rlar o’ta chuqur o’rganilmagan bo’lishiga qaramasdan quyidagi sohalarga qo’llanilib ijobiy natijalarga erishilmoqda: - biznes – neyron to’rlarning bu sohaga tadbiqi 1984 yilda adaptiv kanal ekvalayzeri yaratilishi bilan boshlandi. Bu qurilma juda sodda bo’lib, bitta neyrondan tashkil topgan. U uzoq masofadagi telefon liniyalarida ovozni stabillashtirib sifatini oshirganligi sababli katta iqtisodiy muvafaqiyat qozongan; - bank moliya – ko’chmas mulkni baxolashda, kredit berishda risklarni xisoblab mijoz tanlashda, qarzlarni baxolashda, kreditlarning ishlatilishini analiz qilishda, savdo portfeli programmalarida, moliyaviy analiz qilishda, valyuta qiymatini prognozlashda; - birja – valyuta va aktsiya kurslarini prognozlashda, bozorni prognozlashda, korxonalar kelajagini baxolashda; - ishlab chiqarish – jarayonlarni boshqarishda, maxsulotlar dizayni va analizida; - meditsina – o’pka raki xujayralarini analiz qilishda, DNK analizida, protez loyilashda, transplantatsiya vaqtlarini optimizatsiyalashda, shifoxona xarajatlarini kamaytirishda va sifatini oshirishda, shoshilinch yordam xonalarini tekshirishda; - robototexnika – traektoriya qurishda, xarakatni boshqarishda, manipulyatorlarni boshqarishda, tasvir analizi va ko’rishda, shakllar va figuralarni tanishda, ovoz analizi va sintezida; - transport – marshrutlarni optimal loyixalashda, vaqt jadvallarini rejalashtirishda, yuk mashinalari tormoz sistemalarining analizida; - avtomobilь – avtomatik boshqarish tizimlarida, avtomatik xarita tizimlarida, kafolat bilan bog’liq ishlar tekshiruvida; - kosmos – yuqori samarali avtopilotlar yaratishda, uchish traektoriyasi immitatsiyasi tizimlarida, uchar jismlarni boshqarish tizimlarida, uchar jismlarining kamchilik va buzuqliklarini topish va bartaraf qilishda; - mudofaa – tovush, radar, infraqizil signallarni taxlil qilishda, axborotlarni umumlashtirishda, avtomatik qurilmalarni boshqarishda; - telekommunikatsiya – tasvir va ovozni zichlash, shifrlash va boshqacha qayta ishlash jarayonlarida, avtomatlashtirilgan axboratlashtirishda, turli tillarga sinxron tarjima tizimlarida va xokazolarda. Neyron to’rlarning afzalliklarini va mavjud kompyuter dastur paketlarining qulaylik va samaradorligini xisobga olib uni innovatsiya jarayonlarida qo’llash istiqbolli ekanligini xulosa qilish qiyin emas. Neyron to’rlarini kompyuter dasturi sifatida namoyon bo’lishi Neyron to’rlarni loyixalash va yaratish borasida ko’plab kompyuter dasturlari ishlab chiqarilgan. Ular orasida MathWorks firmasi tomonidan yaratilgan MatLab kompyuter dasturi paketi ustunliklari bilan aloxida ajralib turadi. CHunki aynan shu dastur matematik yadroga va neyron to’rlar qism paketiga ega. Unda eng sodda neyron modelidan tortib, ixtiyoriy transfer funktsiyali ixtiyoriy arxitekturadagi murakkab neyron to’rlarni oson va tez yaratish mumkin. Bundan tashqari paket tarkibiga teskari aloqali chiziqli boshqaruvchi, zavod kelajagini prognozlovchi va baxolovchi, funktsiyalarni approksimatsiyalovchi vositalar xam kiradi. Neyron to’rlarni o’rgatishning bir qancha algoritmlari xam paketda amalga oshirilgan. MatLab dasturida neyron to’r modeli tuzilgach bu modelь ustida virtual laboratoriya sifatida foydalanib, jarayonni immitatsiya qilish mumkin. MATLAB dasturi matritsaviy amallarni qo’llashga asoslangan. Bu tizimni nomi MATrix LABoratory matritsaviy laboratoriyada o’z aksini topgan. MATLAB – kengayuvchi tizim, uni xar xil turdagi masalalarni echishga oson moslashtirish mumkin. Simulink –dinamik tizimlarni modellashtirish, imitatsiya va taxlil qilish uchun interaktiv vositadir. U grafik blok-diagrammalarni qurish, dinamik tizimlarning ishlashini tekshirish va loyixalarni mukammalashtirish imkoniyatlarini beradi. Simulink yuzdan ortiq biriktirilgan bloklarga ega. Bloklar vazifalariga mos xolda guruxlarga bo’lib chiqilgan. Bular: signallar manbalari, qabul qilgichlar, diskret, uzluksiz, chiziqli bo’lmagan, matematik funktsiyalar, signallar va tizimlar. Simulink MATLAB bilan to’la integrallashgan. Nazorat chun savollar? 1. Biznes va sun’iy intellekt. 2. Sun’iy intellekt obzori. 3. Ekspert tizimlari. Ekspert tizimlarini ishlab chiqish. 4. Neyron turlari. 5. Virtual borlik. Aklli agentlar. 6. Bilimlarni boshqarish konsepsiyasi. 7. Bilimlarni boshqarish usullari va vositalari. E-Learning. 8. Masofaviy ta’lim.
    12- mavzu. Biznes tizimlarni ishlab chiqish va tadbiq etish. Reja: 1. Biznesni ishlab chiqish tizimlari. 2. Axborot tizimlarini ishlab chiqish. 3. Tizimlar yondashuvlari. Tizim tahlillari va loyihasi. 4. Axborot tizimlari hayot sikli. 5. Tizimlarni ishlab chiqish jarayonini boshlanishi. 6. Tizimlar tahlillari. Tizimlar dizayni. So`nggi- foydalanuvchilar uchun ishlab chiqish. Biznes jarayonlarini boshqarish tizimlari va korporativ tarkibni boshqarish tizimlari bu funktsional nuqtai nazardan bir-biriga zid bo'lgan, ammo albatta birbirini almashtirib bo'lmaydigan sinflardir. IT-mutaxassisi talab qilinadigan va iqtisodiy jihatdan samarali echimlarni amalga oshirish uchun kompaniyaga ma'lum tizim kerak bo'lganda aniq tushunishi kerak. Axborot tizimlarini joriy etish texnologiyasi. - amaldagi algoritmlarni dasturlashtirishga urinmasdan, tizimni "kerak bo'lganda" mos ravishda qurish texnologiyasi. "Xuddi shunday" modeliga muvofiq tizimlarni yaratish amaliyoti shuni ko'rsatadiki, biznes jarayonlarini qayta ko'rib chiqmasdan va mavjud boshqaruv tizimini modernizatsiya qilmasdan avtomatlashtirish kerakli natijalarga olib kelmaydi va samarali emas. Axir, dasturda amaliy dasturlardan foydalanish nafaqat qog'ozli hujjatlar va oddiy operatsiyalarni qisqartirish, balki hujjat aylanishi, buxgalteriya hisobi va hisobotning yangi shakllariga o'tishdir. - Yuqoridan pastga yondashgan holda qurilish tizimlari texnologiyasi Agar avtomatlashtirish to'g'risida qaror yuqori rahbariyat tomonidan qabul qilingan va tasdiqlangan bo'lsa, unda dasturiy modullarni amalga oshirish bosh korxona va bo'linmalar tomonidan amalga oshiriladi va korporativ tizimni yaratish jarayoni dastlab tizimning quyi bo'linmalariga kiritilgandan ko'ra tezroq va samaraliroq bo'ladi. Faqat "yuqoridan-pastga" va boshqaruvning faol yordami joriy etilishi bilan dastlab rejalashtirilgan xarajatlarsiz barcha ishlarni to'g'ri baholash va bajarish mumkin. - bosqichma-bosqich amalga oshirish texnologiyasi. Kompleks avtomatlashtirish bu korxonaning deyarli barcha tarkibiy bo'linmalari ishtirok etadigan jarayon bo'lganligi sababli, bosqichma-bosqich amalga oshirish texnologiyasi afzalroqdir. Avtomatlashtirishning birinchi ob'ektlari bu, birinchi navbatda, yuqori organlar va tegishli idoralar uchun buxgalteriya hisobi va hisobot hujjatlarini shakllantirish jarayonini belgilash zarur bo'lgan sohalardir. - Rivojlanishga bo'lajak foydalanuvchilarni jalb qilish. Integrator kompaniyasi tomonidan avtomatlashtirilgan avtomatlashtirish bo'yicha ishlarni amalga oshirishda mijoz kompaniyasining axborot texnologiyalari bo'limlari funktsiyalari o'zgaradi va ularning korxonani boshqaruvning progressiv usullariga o'tish jarayonidagi roli oshadi. Loyihani amalga oshirish jarayonida bo'limlarning xodimlari ishlab chiquvchilar bilan birgalikda ma'lumotlar va modellar bilan ishlashadi, texnologik echimlarni tanlash bo'yicha qaror qabul qilishda ishtirok etishadi va eng muhimi yechim etkazib beruvchilar va korxona ishchilarining o'zaro munosabatlarini tashkil qilishadi. Axborot tizimining ishlashi davomida tizimga texnik xizmat ko'rsatish va qo'llab-quvvatlash avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi xodimlarining yelkasiga tushadi (agar etkazib beruvchi bilan qo'llab-quvvatlash shartnomasi tuzilmagan bo'lsa). Buyurtmachining mutaxassislari mavjud tizimni takomillashtirish va rivojlantirish bo'yicha takliflar tayyorlash tashabbuskori va ijrochisi hisoblanadi. Bu ularga o'z talablariga yaxshiroq moslashtirishga imkon beradi, shuning uchun ushbu talablarni diqqat bilan ko'rib chiqish kerak, shunda axborot texnologiyalaridan foydalanishda boshqaruv vazifalarini qalam va qog'oz varaqlari bilan engish oson bo'lgan joyda foydalanilmaydi. Tizim foydalanuvchining talablari va texnik imkoniyatlariga javob beradigan modullar va ish stantsiyalari o'rtasidagi o'zaro ta'sirning bunday sxemasini qo'llabquvvatlashi kerak. Axborot tizimining eng muhim parametrlari ishonchlilik, kengayish qobiliyati, xavfsizlikdir, shuning uchun bunday tizimlarni yaratishda mijoz-server arxitekturasidan foydalaniladi. Ushbu arxitektura ishni mijoz va tizimning server qismlari o'rtasida taqsimlashga imkon beradi, hal qilinayotgan vazifalarning xususiyatlariga muvofiq rivojlanish va yaxshilanishni ta'minlaydi. So'nggi yillarda buxgalteriya hisobi va menejment sohasida katta hajmdagi ma'lumotlarga ishlov berish, taqsimlangan tizimlarni yaratish, shuningdek boshqa tizimlar bilan etarlicha integratsiyalashgan holda fayl-server tizimlariga qaraganda ko'proq imkoniyatlarga ega bo'lgan mijoz-server dasturlariga talabning o'sishi barqaror tendentsiyasi kuzatilmoqda. Axborot tizimlarini joriy qilish. Korxonada har qanday katta o'zgarishlar singari, korxonalarni boshqarishning axborot tizimini joriy etish murakkab va ko'pincha og'riqli jarayondir. Shunga qaramay, tizimni amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ba'zi muammolar yaxshi o'rganilgan, rasmiylashtirilgan va samarali echim metodologiyasi mavjud. Ushbu muammolarni oldindan o'rganish va ularga tayyorgarlik ko'rish amalga oshirish jarayonini sezilarli darajada osonlashtiradi va tizimdan keyingi foydalanish samaradorligini oshiradi. Tizimni yaratishda birinchi bosqich - bu loyihadan oldin tekshirish (konsultatsiya deb ataladigan) bo'lishi kerak. Korxonaning barcha biznesjarayonlari tavsiflanmagan va tahlil qilinmaguncha, "hozirgidek" korxona modeli yaratilmagan, yangi tizimga oqilona talablar shakllantirilmagan, kelajakda "bo'lishi kerak" tizimining modeli yaratilmagan, texnik vazifa ishlab chiqilmagan. tizimni sotib olish yoki uning rivojlanishi haqida. Loyihalashdan oldingi ishning maqsadi kelajak tizimining g'oyasini ishlab chiqish, kelajak tizimining funktsional ma'lumot modelini tavsiflash va uni xaridor oldida himoya qilishdir. Shundagina siz tizimni sotib olishga yoki rivojlantirishga mablag 'kiritishingiz mumkin. IPni amalga oshirish uchun korxonani tayyorlash  Normativ va ma'lumotnoma ma'lumotlarini tayyorlash. o Ma'lumot ma'lumotlarini tayyorlash va saqlash usullarini ishlab chiqish. o Normativ va ma'lumotnoma ma'lumotlari ob'ektlari tasnifini ishlab chiqish, ularning ta'rifi va xususiyatlarining batafsil tavsifi. Ushbu ob'ektlarning namunaviy tavsiflarini tayyorlash. Normativ va ma'lumotnoma ma'lumotlari ob'ektlarining asosiy tarkibiga quyidagilar kiradi:  korxonaning ishlab chiqarish tarkibi (ish markazlari va ularning guruhlari, ularni identifikatsiya qilish va tasniflash);  korxonaning hududiy tuzilishi (zaxiralarni saqlash joylari va joylari va ularni guruhlash, ularni aniqlash va tasniflash);  korxonaning moliyaviy tuzilishi (moliyaviy javobgarlik markazlari va ularning guruhlari, ularni aniqlash va tasniflash);  nomenklatura buyumlari, ularning tasnifi va guruhlanishi;  nomenklatura elementlarining texnik xususiyatlari (mahsulot tarkibi);  texnologik yo'nalishlar (shu jumladan buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqarish uchun hisobga olish punktlari);  boshqa ma'lumotlar. o Mavjud axborot tizimidagi normativ va ma'lumotnoma ma'lumotlari ob'ektlari bo'yicha aniqlangan ma'lumotlar etishmasligini bartaraf etish bo'yicha tavsiyalarni shakllantirish. o Korxonaning maqsadlari va IPni shakllantirish tamoyillariga muvofiqligi uchun ma'lumotnomalarni tayyorlash va yuritish jarayonini auditi. o Xarajatlar toifalarini ajratish, ishlab chiqarish tannarxini hisoblash usullarini o'rganish va aniqlash (to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar va o'zgaruvchan bilvosita xarajatlar nuqtai nazaridan).  Biznes-jarayonlarni tayyorlash. o Operatsion faoliyatini rejalashtirishning biznes-jarayonlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalarni tahlil qilish va shakllantirish, shuningdek, operatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash uchun normativ ma'lumotlarni saqlash. o Biznes jarayonlarining IP metodologiyasi tavsiyalariga muvofiqligini ta'minlash bo'yicha tahlillarni o'tkazish va tavsiyalarni shakllantirish o Tizim tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan biznes-jarayonlar buyurtmachisi tomonidan talab qilinadigan rejalashtirish qarorlari ierarxiyasining turli darajalarida, loyihaning mavzusiga muvofiq savdo, ishlab chiqarish, xarid qilish, rejalashtirish va boshqalarning biznes-jarayonlarining modellarini ishlab chiqish  Ishlab chiqarishda rejalashtirish va buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun dasturiy ta'minot tizimini tanlash. o Dasturiy ta'minot bozori tahlili. o Tizim yordamida olinishi kerak bo'lgan tahliliy hisobot tizimini ishlab chiqish. o Axborot tizimiga talablarni ishlab chiqish. o Axborot tizimini tanlash va joriy qilish uchun texnik shartlarni tayyorlash. o Axborot tizimi uchun dasturiy ta'minotni tanlash tanlovini tashkil etish. Ilova bilan ishlaydigan mutaxassislarni tayyorlash darajasini, shuningdek, dasturning maqsadini hisobga olish kerak. Agar foydalanuvchilar dasturiy ta'minot bilan ishlashda katta tajribaga ega bo'lsa, unda siz ko'p oynali interfeys, ochiladigan menyu va boshqalardan foydalanishingiz mumkin. Agar biz "ikki qo'li bilan uchta tugmachani bosish" qiyin bo'lgan xodimlar haqida gapiradigan bo'lsak, tizim interfeysi imkon qadar sodda bo'lishi kerak va harakatlar ketma-ketligi aniq bo'lishi kerak. Xuddi shunday, agar foydalanish rejimida tezkor ma'lumotlarni kiritish juda muhim bo'lsa, birinchi navbatda interfeysning qulayligi. Ishlab chiquvchilarga axborot tizimini ishga tushirishdan oldin o'zlarini oxirgi foydalanuvchilar rolida sinab ko'rish imkoniyatini berish mantiqan to'g'ri bo'ladi. Tashkilotda axborot tizimlarining turlari Tashkilotda turli xil qiziqishlar, xususiyatlar va darajalar mavjudligi sababli, turli xil axborot tizimlari mavjud. Hech qanday yagona tizim tashkilotning barcha ma'lumotlarga bo'lgan ehtiyojlarini to'liq qondira olmaydi. Tashkilotni bosqichlarga bo'lish mumkin: strategik, boshqaruv, bilim va operatsion; savdo va marketing, ishlab chiqarish, moliya, buxgalteriya va kadrlar kabi funktsional sohalar. Ushbu turli xil tashkiliy manfaatlarga xizmat qiladigan tizimlar yaratilgan. Turli tashkiliy darajalar to'rtta asosiy axborot tizimlariga xizmat qiladi: operatsion darajadagi tizimlar, bilim darajasidagi tizimlar, boshqarish darajalari va strategik darajadagi tizimlar. Operatsion darajadagi tizimlar operatsiyalar menejerlarini qo'llabquvvatlaydi, sotish, to'lovlar, naqd pul berish, ish haqi hisoboti kabi oddiy tashkiliy faoliyatni nazorat qiladi. Ushbu darajadagi tizimning asosiy maqsadi umumiy savollarga javob berish va tashkilot orqali tranzaktsiyalar oqimini boshqarishdir. Ushbu turdagi savollarga javob berish uchun ma'lumot odatda tayyor, tezkor va aniq bo'lishi kerak. Bilim darajasi tizimlari tashkilot ishchilari va ma'lumotlar protsessorlarini qo'llab-quvvatlaydi. Bilim darajasidagi tizimlarning maqsadi yangi bilimlarni biznesga qo'shishga va tashkilotga hujjatlar oqimini boshqarishga yordam berishdir. Xususan, ish stantsiyalari va ofis tizimlari ko'rinishidagi bilim darajasidagi tizimlar bugungi kunda biznesda eng tez rivojlanayotgan dasturlardir. Boshqaruv samolyot tizimlari o'rta menejerlarni boshqarish, boshqarish, qarorlarni qabul qilish va ma'muriy faoliyatga xizmat qilish uchun mo'ljallangan. Ular ob'ektlar yaxshi ishlayotganligini aniqlaydilar va vaqti-vaqti bilan bu haqda xabardor qiladilar. Masalan, harakatni boshqarish tizimi tovarlarning umumiy miqdorini, sotuvlar bo'limining tengligini va kompaniyaning barcha sohalaridagi xodimlar uchun xarajatlarni aniqlaydi, haqiqiy xarajatlar byudjetdan oshib ketgan joylarni qayd etadi. Ba'zi boshqaruv samolyotlari g'ayrioddiy qarorlar qabul qilishni qo'llabquvvatlaydi. Ular ma'lumot talablari har doim ham aniq bo'lmaydigan, kamroq tuzilgan echimlarga e'tiborni qaratishadi. Strategik darajadagi tizimlar katta rahbarlarga strategik tadqiqotlar va firma va biznes muhitida uzoq muddatli tendentsiyalarni tayyorlashga yordam beradigan vositadir. Ularning asosiy maqsadi - ish sharoitidagi o'zgarishlarni mavjud tashkiliy imkoniyatlarga moslashtirish. Axborot tizimlarini funktsional jihatdan ham farqlash mumkin. Savdo va marketing, ishlab chiqarish, moliya, buxgalteriya va kadrlar kabi asosiy tashkiliy funktsiyalarga o'zlarining axborot tizimlari xizmat qiladi. Katta tashkilotlarda ushbu asosiy funktsiyalarning har birining quyi funktsiyalari ham o'zlarining axborot tizimlariga ega. Masalan, ishlab chiqarish funktsiyalarida inventarizatsiyani boshqarish, jarayonlarni boshqarish, zavodlarga texnik xizmat ko'rsatish, avtomatlashtirilgan muhandislik va materiallarni rejalashtirish talablari bo'lishi mumkin. Oddiy tashkilot turli darajadagi tizimlarga ega: operatsion, boshqaruv, bilim va har bir funktsionalsoha uchun strategik. Masalan, savdo funktsiyasi kunlik biznes ma'lumotlari va buyurtmalarni qayta ishlash uchun operatsion darajadagi savdo tizimiga ega. Bilimlar darajasi tizimi kompaniyaning mahsulotlarini namoyish qilish uchun tegishli displeylarni yaratadi. Boshqaruv samolyotlari tizimlari har oyda barcha tijorat sohalari va savdo kutilgan darajadan oshib ketadigan yoki tushadigan hududlar bo'yicha ish ma'lumotlarini kuzatib boradi. Prognozlash tizimi besh yil davomida tijorat tendentsiyalarini bashorat qiladi - strategik darajaga xizmat qiladi Axborot tizimlarining joriy etilishi, asosiy muammolar va vazifalar Korxonada boshqaruv vazifasini belgilashning etishmasligi.Aksariyat rahbarlar o'z bizneslarini faqat tajribalariga, sezgilariga, qarashlariga va uning holati va dinamikasi to'g'risidagi juda tuzilmaviy ma'lumotlarga asoslanib ishlaydi. Qoida tariqasida, agar menejerga biron bir shaklda o'z korxonasining tuzilishini yoki uning asosida boshqaruv qarorlarini qabul qiladigan qoidalar tavsifini berish so'ralsa, masala tezda yakuniga etadi. Boshqaruv vazifalarini malakali shakllantirish bu umuman korxonaning muvaffaqiyatiga ham, avtomatlashtirish loyihasining muvaffaqiyatiga ham ta'sir qiluvchi eng muhim omil hisoblanadi. Shuning uchun, loyihani muvaffaqiyatli boshqarish uchun korxonani boshqarishning axborot tizimini joriy qilish uchun qilinishi kerak bo'lgan birinchi narsa, aslida siz avtomatlashtirishni rejalashtirgan barcha boshqaruv konturlarini iloji boricha rasmiylashtirishdir. Ko'p hollarda, bu professional maslahatchilarni jalb qilmasdan amalga oshirilmaydi, lekin tajribadan kelib chiqqan holda. , maslahatchilarning narxi shunchaki muvaffaqiyatsiz avtomatlashtirish loyihasidagi yo'qotishlar bilan taqqoslanmaydi. Korxona tuzilishini qisman yoki to'liq qayta tashkil etish zarurati.Korxonada axborot menejmenti tizimini joriy etishdan oldin, odatda uning tuzilishi va biznes texnologiyalarini qisman o'zgartirish zarur. Shu sababli, loyihani amalga oshirishning eng muhim bosqichlaridan biri bu korxona faoliyatining barcha jabhalarida to'liq va ishonchli tekshirishdir. Tadqiqot natijasida olingan xulosa asosida korporativ axborot tizimini barpo etishning keyingi sxemasi qurilmoqda. Shubhasiz, siz "borligingiz" tamoyili haqida hamma narsani avtomatlashtirishingiz mumkin, ammo bu bir qator sabablarga ko'ra amalga oshirilmasligi kerak. Haqiqat shundaki, so'rov natijasida odatda asossiz qo'shimcha xarajatlar kelib chiqadigan ko'plab joylar, shuningdek, tashkiliy tuzilishdagi qarama-qarshiliklar qayd etiladi, ularning bartaraf etilishi ishlab chiqarish va logistika xarajatlarini kamaytiradi, shuningdek asosiy biznes jarayonlarining turli bosqichlarini bajarish muddatini sezilarli darajada kamaytiradi. Siz betartiblikni avtomatlashtira olmaysiz, chunki natijada tartibsiz tartibsizlik bo'ladi. Qayta tashkil etish ob'ektiv ravishda zarur bo'lgan bir qator mahalliy punktlarda o'tkazilishi mumkin, bu esa joriy tijorat faoliyati keskin pasayishiga olib kelmaydi. Axborot va ish printsiplari bilan ishlash texnologiyasini o'zgartirish zaruriyatiSamarali qurilgan axborot tizimi mavjud rejalashtirish va boshqarish texnologiyasini, shuningdek, jarayonlarni boshqarishni o'zgartira olmaydi. Menejer uchun ba'zi muhim xususiyatlar korporativ axborot tizimi, buxgalteriya hisobi va moliyaviy nazorat modullari. Endi har bir funktsional birlik, rahbarining tegishli javobgarlik darajasi bilan, buxgalteriya markazi sifatida aniqlanishi mumkin. Bu, o'z navbatida, ushbu rahbarlarning har birining javobgarligini oshiradi va topmenejerlarga individual rejalar va byudjetlarning bajarilishini aniq nazorat qilish uchun samarali vositalarni taqdim etadi. Axborot tizimi bilan korxona menejmenti, rahbari vaqtni kechiktirmasdan va keraksiz uzatmalarsiz kompaniyaning faoliyatining barcha bo'limlari to'g'risida zamonaviy va ishonchli ma'lumotlarni olish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, ma'lumot boshqaruvchiga mumkin bo'lgan inson omillari bo'lmagan taqdirda "varaqdan" qulay shaklda taqdim etiladi xolis yoki subyektiv ma'lumotlarni uzatish paytida talqin qilish. Biroq, ba'zi menejerlar ma'lumotlarga nisbatan boshqaruv qarorlarini uning sof shaklida qabul qilishga odatlanmagan deb aytish adolatli bo'ladi, agar uni bergan shaxsning fikri unga bog'liq bo'lmasa. Bunday yondashuv, qoida tariqasida, korxonalarni boshqarish uchun axborot tizimi mavjud bo'lgan taqdirda ham yashash huquqiga ega, ammo bu ko'pincha menejmentning ob'ektivligiga salbiy ta'sir qiladi. Korxonalarni boshqarishning axborot tizimini joriy qilish biznes-jarayonlarni boshqarishda sezilarli o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Axborot maydonida ma'lum bir yakuniy jarayonning yo'nalishi yoki tugashini ko'rsatadigan har bir hujjat avtomatik ravishda integrallashgan tizimda, jarayonni ochgan birlamchi hujjat asosida yaratiladi. Ushbu jarayon uchun mas'ul bo'lgan xodimlar faqat nazorat qiladi va kerak bo'lganda tizim tomonidan qurilgan hujjatlarning pozitsiyalariga o'zgartirishlar kiritadi. Masalan, xaridor oyning ma'lum bir sanasiga qadar bajarilishi kerak bo'lgan mahsulotlarga buyurtma bergan. Buyurtma tizimga kiritiladi, uning asosida tizim avtomatik ravishda schyot-fakturani yaratadi (mavjud narxlar algoritmlari asosida), schyotfaktura mijozga yuboriladi va buyurtma ishlab chiqarish moduliga yuboriladi, bunda buyurtma qilingan mahsulot turi alohida tarkibiy qismlarga bo'linadi. Xarid qilish modulidagi tarkibiy qismlar ro'yxatiga ko'ra, tizim ular uchun xarid buyurtmalarini yaratadi va ishlab chiqarish moduli ishlab chiqarish dasturini mos ravishda optimallashtiradi, shunda buyurtma o'z vaqtida bajariladi. Tabiiyki, real hayotda tarkibiy qismlarni etkazib berishda, uskunaning buzilishida va hokazolarda qaytarib bo'lmaydigan uzilishlar uchun turli xil imkoniyatlar mavjud, shuning uchun buyurtmaning har bir bosqichi mas'ul xodimlar doirasi tomonidan qat'iy nazorat qilinishi kerak, agar kerak bo'lsa, tizimga boshqaruv ta'sirini yaratishi kerak. nomaqbul ta'sir yoki ularni kamaytirish. Korxonani boshqarishning axborot tizimi bilan ishlash osonlashadi deb o'ylamang. Aksincha, hujjatlarni rasmiy ravishda pasayishi jarayonni tezlashtiradi va buyurtmalarni qayta ishlash sifatini yaxshilaydi, umuman korxonaning raqobatbardoshligi va daromadliligini oshiradi va bularning barchasi ko'proq kontsentratsiyani, kompetentsiya va ijrochilarning javobgarligini talab qiladi. Ehtimol, mavjud ishlab chiqarish bazasi buyurtmalarning yangi oqimiga dosh berolmasligi mumkin va unga tashkiliy va texnologik islohotlar ham kiritilishi kerak, bu esa keyinchalik korxonaning gullab-yashnashiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Xodimlarga qarshilik ko'rsatishMashinasozlik korxonalarining murakkabligi Rossiyaning aksariyat korxonalariga o'xshaydi va bu haqda ko'p yozilgan. Biroq, siz mashinasozlik uchun xos bo'lgan juda kam uchraydigan va matbuotda kamdan-kam uchraydigan muammolarni ajratib olishga harakat qilishingiz mumkin. 1. Qaysi direktor tizimga ko'proq muhtoj bo'lsa, uni amalga oshirsin. Ko'pincha, axborot tizimini joriy qilish qarori kompaniyaning yoki hech bo'lmaganda top menejerlar va aktsiyadorlarning birlashtirilgan qarori emas, balki funktsional rahbarlardan birining, masalan, moliya direktori yoki ishlab chiqarish direktorining qarori. Bunday holda, axborot tizimi ushbu aniq menejer manfaatlariga muvofiq amalga oshirilmoqda, shu bilan birga korxonaning ko'pchilik menejerlari amalga oshirish jarayonida ishtirok etmaydilar va natijada jarayonning o'zi va umuman tizimni amalga oshirish natijalariga noaniq baho berishlari mumkin. Bundan tashqari, ko'pincha tizimni amalga oshirish paytida ta'kidlash shunchalik o'zgarishi mumkinki, uni yanada keng qamrovli amalga oshirish uchun bajarilgan ish jiddiy ravishda o'zgartirilishi kerak. Bunday avtomatlashtirish misollari mavjud. "Nima uchun?" Degan savolga "Biz buni noto'g'ri bajarishga harakat qilishimiz kerak edi, shunda barcha boshqaruv menejmentni avtomatlashtirish kerak emasligini tushundi. Ammo hozir barcha menejerlar korxonani kompleks avtomatlashtirishda shaxsan ishtirok etish zarurligini tushunishmoqda. "Ushbu yondashuv o'zini qanchalik oqlashini aytish qiyin, lekin korxonada axborot tizimlarini joriy etish tashabbuskorlariga qarshi chiqish ham qiyin, chunki aks holda "korxona umuman avtomatlashtirish masalalariga e'tibor bermagan bo'lar edi". Aslida, ta'riflangan holatda, kompaniya o'z xatolariga ko'ra, axborot tizimlarini qanday qilib to'g'ri amalga oshirish bo'yicha treningdan o'tadi va natijada takroriy loyihalar bilan korxona rahbariyati tizimni joriy qilish natijasida qanday maqsadlarga erishishni istayotganini, loyihani amalga oshirish uchun qanday harakatlar qilish kerakligini aniqroq tushunadi. sabab siz professional maslahatchilarni taklif qilishingiz kerak integratsiyalashgan boshqaruv axborot tizimini joriy etish loyihasi aslida qancha xarajat qilishi mumkin. 2. Korxonani boshqarishning axborot tizimlarini joriy etishda ko'p hollarda mahalliy xodimlarning faol qarshiligi mavjud bo'lib, bu maslahatchilar uchun jiddiy to'siq bo'lib, loyihani buzish yoki sezilarli darajada kechiktirishga qodir.Tizim xodimlarga yoqmasa, u yomon. Ajablanarlisi shundaki, hatto yirik korxonalarda ham ba'zida quyi darajadagi xodimning fikri (biror narsa yoqimli emas, mos kelmaydi, qulay emas, kichik bosma, "eski tizim umuman aniq edi" va hokazo) ushbu tizimni sekinlashtirishga qodir. Ko'pincha, korxona rahbarlari, ayniqsa, agar ular amalga oshirish jarayoniga etarlicha e'tibor bermasalar, tizimning sifatini, ko'pincha manfaatlari menejerning manfaatlaridan ajralib turadigan xodimlarning fikr-mulohazalari asosida baholaydilar. Natijada, boshqarish tizimini amalga oshirish maqsadlariga maqbul ravishda erishish o'rniga, interfeyslarni qayta ishlashga, "tweaks" va "kamonlar" ning barcha turlarini amalga oshirishga ko'p vaqt sarflanadi, shu bilan birga bunday yaxshilanishlar hech qanday haqiqiy qiymatga ega emas, lekin ular byudjetga va eng muhimi, amalga oshirish muddatlariga ta'sir qiladi. O'z biznesini avtomatlashtirishga qaror qilgan korxona rahbarlari, bunday hollarda, korxonani boshqarishning axborot tizimini amalga oshiradigan mutaxassilar guruhiga har tomonlama yordam berishi, xodimlar bilan tushuntirish ishlarini olib borishi va qo'shimcha ravishda: Barcha darajadagi xodimlar o'rtasida amalga oshirib bo'lmaydigan muqarrarligini kuchli hissi bilan yarating; Amaliyot loyihasi menejeriga etarli vakolatlarga ega bo'lgan vakolatni bering, chunki qarshilik ba'zida top-menejerlar darajasida ham yuzaga keladi (ko'pincha qiyinchiliklar menejer to'satdan tizimni joriy etish bilan tushungan paytda paydo bo'lishi mumkin) tuzoqning bir turi: tizim ta'minlaydigan xabardorlikning o'sishi mavjud ishlab chiqarish holatining noaniqligini minimallashtiradi va shu bilan faqat subyektiv fikrga asoslangan qarorlar qabul qilish imkoniyatini cheklaydi. Boshqarishning yangi texnologiyasi shuningdek rahbariyatning qobiliyatsizligini ochib berishga yordam beradi.); Har doim tegishli buyruqlar va yozma ko'rsatmalar berib, amalga oshirish masalalari bo'yicha barcha tashkiliy qarorlarni qo'llab-quvvatlang. Sinov jarayonida va tizimning sanoat ekspluatatsiyasiga o'tish jarayonida bir muncha vaqt yangi tizimda biznes yuritish va ularni an'anaviy usulda davom ettirish kerak (qog'oz ishini va ilgari mavjud bo'lgan tizimlarni saqlab turish). Shu munosabat bilan, tizimni amalga oshirish loyihasining individual bosqichlari, xodimlar belgilangan maqsad uchun etarli darajada shoshilinch ishlarni olib borish bahonasida kechiktirilishi mumkin va tizimni o'zlashtirish ikkinchi darajali va chalg'itadigan kasb. Bunday hollarda korxona rahbari yangi texnologiyalarni o'zlashtirishdan bosh tortgan xodimlar bilan tushuntirish ishlarini olib borishdan tashqari: 1. Xodimlarni mukofot va minnatdorchilik shaklida tizimni o'zlashtirishga undash darajasini oshirish; 2. Parallel ishlarni boshqarish muddatini qisqartirish bo'yicha tashkiliy choralarni ko'ring. Tizimni amalga oshirish va unga xizmat ko'rsatish uchun malakali guruhni shakllantirish, kuchli guruh rahbarini tanlash zarurati. Ko'pgina yirik korxonalarni boshqarishning avtomatlashtirish tizimlarini joriy etish quyidagi texnologiya yordamida amalga oshiriladi: korxonada kichik (3-6 kishidan iborat) ishchi guruh tuziladi, u tizim bilan ishlash bo'yicha eng to'liq tayyorgarlikni o'taydi, keyinchalik ushbu guruh tizimni joriy qilish va uni keyinchalik qo'llab-quvvatlash bo'yicha ishlarning katta qismi uchun javobgardir. Bunday texnologiyalardan foydalanish ikki omilga bog'liq: birinchidan, korxona odatda tizimni sozlash va undan foydalanishda ishning ko'pgina muammolarini tezda hal qila oladigan mutaxassislarga ega bo'lishdan manfaatdordir, ikkinchidan, ishchilarni o'qitish va ulardan foydalanish har doim tashqi manbalarga qaraganda ancha arzon. Shunday qilib, kuchli ishchi guruhini shakllantirish amalga oshirish loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirishning kalitidir. Ayniqsa muhim masala bunday guruh rahbari va tizim ma'murining tanlovidir. Etakchi asosiy kompyuter texnologiyalaridan tashqari, biznes va menejment haqida chuqur bilimga ega bo'lishi kerak. Mahalliy amaliyotda tizimlarni joriy etishda bunday rolni odatda avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi bo'limi boshlig'i yoki shunga o'xshash vazifani bajaradi. Ishchi guruhni tashkil qilishning asosiy qoidalari quyidagi printsiplardir: Ishchi guruh mutaxassislari quyidagi talablarni hisobga olgan holda tayinlanishi kerak: zamonaviy kompyuter texnologiyalarini bilish (va kelajakda ularni o'zlashtirish istagi), aloqa qobiliyati, mas'uliyat, intizom; Tizim ma'murini tanlash va tayinlashga alohida mas'uliyat bilan yondashish kerak, chunki deyarli barcha korporativ ma'lumotlar unga kirishga imkon beradi; Loyihani amalga oshirish jarayonida mutaxassislarni amalga oshirish guruhidan chiqarib yuborish uning natijalariga juda salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu sababli, jamoa a'zolari sodiq va ishonchli xodimlardan tanlab olinishi va butun loyiha davomida ushbu majburiyatni qo'llab-quvvatlaydigan tizim ishlab chiqilishi kerak; Amalga oshirish guruhini tashkil etadigan xodimlarni aniqlagandan so'ng, loyiha rahbari ularning har biri tomonidan hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalar doirasini, rejalar va hisobotlar shakllarini, shuningdek hisobot davrining davomiyligini aniq ko'rsatishi kerak. Yaxshi holatda, hisobot davri bir kun bo'lishi kerak. Xulosa qiling Xulosa qilish mumkinki, korporativ axborot tizimini yaratishda umumiy strategik maqsad iqtisodiy samaradorlikni oshirish va korxonaning ishlab chiqarish ko'rsatkichlarini sifat jihatidan yaxshilashga imkon beradigan boshqaruvni takomillashtirish hisoblanadi. Korxona axborot tizimini yaratish doirasida ushbu maqsadga erishish korxonada barcha axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali amalga oshirilishi kerak, xususan: - ishonchli ma'lumotlarni to'plash; - ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati faktlari to'g'risidagi ma'lumotlarni tezkor qayta ishlash; - boshqaruv qarorlarini qabul qilishda analitik yordam; Korxona tarkibida joriy tizimlarni yangi loyihalarni amalga oshirishga yuborilishi kerak bo'lgan kuchli va iste'dodli dasturchilar osib qo'ymasligi uchun amalga oshirilayotgan tizimlarni qo'llab-quvvatlash bo'limini rejalashtirish mantiqiy. Kompyuter tizimlarining maqsadi strategik qarorlarni qo'llab-quvvatlash - bu yuqori boshqaruvga firmaning strategik maqsadlarini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan muhim omillar to'g'risidagi ma'lumotlarga to'g'ridan-to'g'ri va bepul kirishni ta'minlash. Shuning uchun, IClarni ishlatish va tushunish oson bo'lishi kerak. Ular grafik ma'lumotlarni aks ettirishdan faol foydalangan holda turli xil ichki va tashqi ma'lumotlar bazalariga kirishni ta'minlaydi. - ishlab chiqarishni rejalashtirish va resurslar bilan ta'minlash natijalari to'g'risida xodimlarni o'z vaqtida xabardor qilish. Loyihani amalga oshirishdan oldin, iloji boricha o'z maqsadlarini rasmiylashtirish; Tizimni amalga oshirish jarayoni, boshqa tashkiliy va tijorat jarayonlari qatoriga ustuvorlik qo'ying. Loyiha rahbariga vakolat berish; Korxonaning barcha ishchilari orasida muqarrar muomalada bo'lish muhitini yarating va tashkiliy choralar bilan yangi texnologiyalarni o'zlashtirish tezligini oshirishga harakat qiling; Korxonani boshqarishning axborot tizimini joriy etish ta'mirlash kabi - uni tugatish mumkin emas, uni faqat to'xtatish mumkin. Shunday qilib, amalga oshirish hech qachon tugamaydi, tizim sanoat faoliyati jarayonida doimiy ravishda takomillashtirib borilishi kerak,shuningdek, axborot texnologiyalari va korxonangiz faoliyatini boshqarish metodologiyasining rivojlanishi. Nazorat uchun savollar? 1. Biznesni ishlab chiqish tizimlari. 2. Axborot tizimlarini ishlab chiqish. 3. Tizimlar yondashuvlari. Tizim tahlillari va loyihasi. 4. Axborot tizimlari hayot sikli. 5. Tizimlarni ishlab chiqish jarayonini boshlanishi. 6. Tizimlar tahlillari. Tizimlar dizayni. So`nggi- foydalanuvchilar uchun ishlab chiqish.
    13- mavzu. Biznes tizimlarni tadbiq etish. Reja: 1. Biznes tizimlarni amalga oshirish. Joriy etish. 2. Yangi tizimlarni jariy etish. 3. Loyiha boshqaruvi. Vosita, dasturiy ta’minot va xizmatlarni baxolash. 4. Boshqa hildagi amalga oshirish faoliyatlari. 5. Amalga oshirish muammolari. Foydalanuvchi qarshiligi va ishtiroki. Uzgarishni boshqarish Bugungi kunda insoniyat turmush tarziga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)ning keskin kirib kelishi hamda iste’molchining mahsulotga bo‘lgan talablari, jumladanб mahsulot haqida to‘liq ma’lumotga oson va qulay ega bo‘lish, dunyoning har nuqtasidan buyurtma bera olish, mahsulot shaklini shaxsiy xohish irodasiga ko‘ra o‘zgartira olish, tezkor ega bo‘lish va shu kabilar natijasida ijtimoiy munosabatlar o‘zgarib, raqobatlashuv sharoitida rivojlanayotgan korxona va jamiyatlarning yangi boshqaruv texnologiyalari va platformalarini yaratishiga turtki bo‘ldi. Yangi texnologiyalar va platformalar korxona boshqaruvida, iste’molchilarda va barcha aloqador faoliyatlarda katta masshtabda tranzaksion xarajatlarni qisqartirishga olib keldi hamda davlat va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida yaqindan aloqalar o‘rnatilishini vujudga keltirdi. Natijada tarmoq xizmatlariga asoslangan, ya’ni raqamli iqtisodiyot shakllandi. Raqamli segmentning kengayib borishi bazaviy sabablaridan biri bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar YaIMning 70 foizni tashkil etadigan tranzaksion sektorning rivojlanishi hisoblanadi. Bugungi kunda davlat boshqaruvi idoralari va korxonalar tomonidan katta masshtabda o‘rganilayotgan va joriy etilayotgan yangi texnologiyalar qatoriga buyumlar interneti texnologiyasi, “bulutli” hisoblash texnologiyasi, katta ma’lumotlar, blokcheyn hamda elektron hukumat tizimlari kiradi. 1. Аdabiyotlar tahlili Raqamli iqtisodiyotdagi biznes modellarini tavsiflash avvalida, ularning bazaviy metodoligiyasiga hisoblangan BMDI (Business Model Development & Implementation)ga qisqacha tarif berib o‘tamiz. BMDI – bu kreativ yondashuvga asoslangan kuchli, biroq texnologik nuqtai nazardan mustaqil bo‘lgan innovatsion biznes modeli hisoblanadi (Brown 2008). Ushbu model asoschisi SAP bo‘lib, undan foydalanish maqsadi kelgusida biznes yuritish talablariga moslashishi va faoliyat jarayonini jadallashtirilgan ravishda o‘zgartirishga erishishdir (Doll and Eisert 2014). Raqamli biznesda ko‘plab muvafaqqiyatga erishgan kompaniyalar o‘zlarning biznes modellari asosi sifatida BMDIdan foydalanadi. Biroq ushbu modelning kamchiligi sifatida uning raqamli transformatsiyaga integratsiya qilinmaganida. Ammo, bu model boshqa yangi biznes modellarga fundamental asos bo‘lib xizmat qiladi. Faith Shimba 2010-yilda “bulutli” hisoblash bo‘yicha olib borgan tadqiqotida ushbu iqtisodiy modelga ko‘ra endilikda tashkilotlar AKTni butunlay sotib olish va uni texnik tomondan qo‘llab-quvvatlashi shart emas, bulutli texnologiyalar yordamida barcha AKT resurslaridan foydalanganligi uchun to‘lov amalga oshirishi mumkin xolos. Plummer va boshqalar ta’kidlashicha, “bulutli” hisoblash texnologiyasi ko‘plab tashqi mijozlar uchun Internet texnologiyalaridan xizmat sifatida foydalanish imkonini beruvchi katta masshtabga ega va elastik hisoblash stili deyiladi. Sun va boshqalar (2012) buyumlar interneti texnologiyasi ekotizimi orqali amalga oshiriladigan biznesni an’anaviy biznes yuritish usuliga solishtirganda an’anaviy usul allaqachon o‘z dolzarbligini yo‘qotganligini ko‘rish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, buyumlar interneti texnologiyasi bozor shartlariga tezroq moslashishini ta’minlaydi. Katta ma’lumotlar bugungi kunda iqtisodiyotning muhim funtsional elementlaridan biri sifatida rivojlanib bormoqda. Ko‘plab xorijiy mamlakat ilmiy izlanuvchilari ma’ruzalarida va ilmiy maqolalarida (Brynjolfsson, Hitt, & Heekyung, 2011; Bulger, Taylor, & Schroeder, 2014; George, Haas, & Pentland, 2014; Manyika et al., 2011; Schroeck, Shockley, Smart, Romero-Morales, & Tufano, 2012; Taylor & Schroeder, 2014; Taylor, Schroeder, & Meyer, 2014; Thomas & McSharry, 2015) katta ma’lumotlar iqtisodiyotning barcha sohalarida rivojlanib borayotganligini ta’kidlaydi. So‘ngi paytlarda axborotdan foydalanish tobora kuchayib bormoqda, firmalar tomonidan olib borilayotgan axborot siyosatida va axborotlarni tartibga solishda ularga kelib tushayotgan axborotning umumiy holatini tasavvur qilish uchun katta ma’lumotlardan foydalanishga ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. Jahon iqtisodiy forumida blokcheynga shunday ta’rif berilgan: “Blokcheyn. Hech qachon juda ko‘p insonlar juda ozchilik tushungan texnologiyadan bunchalik ko‘p narsa izlamagan, Texnologiyaga bo‘lgan da’volarning eng muhimi jamiyatning muhim kalitlaridan biri — ishonchdir”. Respublika oliy biznes va boshqaruv maktabi «Strategik va moliyaviy menejment» kafedrasi mudiri E.Xoshimov o‘z izlanishlarida to‘rtinchi sanoat inqilobiga o‘tish sharoitida korxonalar boshqaruvi samaradorligini oshirishning innovatsion yo‘nalishlari deya buyumlar interneti texnologiyalari, “bulutli” hisoblash texnologiyasi, katta ma’lumotlar va takomillashgan tahlil vositalarini sanab o‘tgan. O‘rganilgan adabiyotlar orqali shuni ko‘rish mumkinki, zamonaviy biznes yuritishning platformalari bugungi kunda katta qiziqishga sabab bo‘lmoqda, shu bilan birga, davlatlar o‘zining rivojlanish konsepsiyalarida ushbu tizimlarda foydalanish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqmoqdalar. 2. Tadqiqot metodologiyasi Ushbu tadqiqotda toifalash, ya’ni SWOT usulidan foydalanishning asosiy sababi yangi texnologiyalarga asoslangan holda biznes yuritishning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash soddalashadi, shuningdek, tadqiqot ishini bajarishda kuzatish, ma’lumotlarni to‘plash, me’yoriy-huquqiy hujjatlarni o‘rganish asosida taklif va xulosalar shakllantiriladi. 3. Tahlil va natijalar muhokamasi Raqamli iqtisodiyotda bulutli hisoblash bo‘yicha biznes vakillari AKTga ehtiyoji bo‘lgan korxonalarga uchta yo‘nalishda xizmatlarni taqdim etadi. Jumladan, infratizimni xizmat sifatida (IaaS), platformani xizmat sifatida (PaaS), dasturiy mahsulotlarni xizmat sifatida (SaaS) o‘z mijozlariga taklif etadi. Qizig‘i shundaki, barcha foydalanuvchilar uchun xoh u milliy bo‘lsin, xoh xorijiy o‘z xizmatlarini taklifini bemalol ko‘rsata oladi (Cloud Security Aliance 2009). Demak, ta’kidlab o‘tilgan 3 turdagi xizmatlar quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha mijozlarga yetib boradi: Jamoat buluti (Public cloud)- bulutli xizmat ko‘rsatishning ushbu modeli orqali barcha jamoatchilik uchun ochiq foydalanishga ruxsat etiladi. Bunda foydalanuvchilarning xizmatdan foydalanishda xavfsizlik darajasini xizmatni taqdim etgan tomon o‘z zimmasiga oladi, chunki foydalanuvchi tomonidan to‘lov amalga oshiriladi. Bunga yaqqol misol sifatida, “Amazon Web Services EC2”ni ko‘rsatish mumkin. — Xususiy sektor buluti (Private cloud) bunda foydalanuvchi xususiy sektor vakillari bo‘lib, o‘zlarida AKTga bo‘lgan ehtiyojlarini minimallashtirish maqsadida foydalanishadi. Chunki har qanday kichik korxonalarda AKT resurslarini saqlashga, boshqarishga, qo‘llab-quvvatlashga imkoniyat yo‘q. — Gibrid buluti (Hybrid cloud) bu model o‘z nomidan ko‘rinib turganidek, ham jamoatchilik uchun ham xususiy sektor uchun birday xizmat ko‘rsatadi. Bunda asosiysi, har ikki vakillar tomonidan foydalanadigan bulutli texnologiyalarni integratsiyalashdir. — Uyushmalar buluti (Community cloud) ushbu modeldan bir manfaatga ega bo‘lgan turli tashkilotlar uchun umumiy AKT infratizimini taqsimlab berish orqali xizmat ko‘rsatadi (CSA 2009). Buyumlar internetiga asoslangan biznes modelning quyidagi tarkibiy qismlari mavjud; — Jismoniy erkinlik – bu tarkibiy qism raqamli xizmat bilan qo‘shimcha qiymatlarsiz sotiladigan jismoniy shaxslar aktivlarini ifodalaydi. Mijozlarning ko‘p qismi ushbu holatni xizmat ko‘rsatilgandan keyin tanlaydilar. — Raqamli qo‘shilgan qiymat yoki qo‘shimcha – jismoniy shaxslar aktivlari juda arzon narxda sotiladi. Vaqt o‘tishi bilan xaridor har qanday raqamli xizmatni katta marja bilan faollashtirish yoki xarid qilishi mumkin. — Raqamli qulflash – bu qo‘l bilan teginish orqali amalga oshiriladigan, kafolat va xavfsizlikni ifodalaydigan sezuvchan raqamli qulflashni ifodalaydi. — Mahsulot sotish nuqtasi – mijozlar mahsulotlardan mahsulot sotish nuqtasi sifatida foydalanishi mumkin, bunda smartfonlar va identifikatsiya texnologiyalari misol bo‘la oladi. — O‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish obyekti – bu mahsulotning Internet orqali o‘zo‘ziga xizmat ko‘rsatishini ifodalaydi. — Masofdan foydalanish va holatni monitoring qilish – “Aqlli” buyumlar o‘z egalariga yoki ma’lumotlar markaziga holat yuzasidan axborot berib turishi mumkin. Yoki masofadan turib, internet orqali boshqarish imkoniyatini beradi. Katta ma’lumotlar biznes modelini quyidagi jadval asosida tushuntirishimiz mumkin; 1-jadval Katta ma’lumotlar biznes model tipologiyasi Manba: R.Schroeder “Big data business models: Challenges and opportunities” 2016. Blokcheyn texnologiyasidan foydalanishning ikki xil turi mavjud bo‘lib bugungi kunda har ikkisi ham rivojlanib bormoqda. Ular quyidagilar: — Оmmaviy blokcheyn – ochiq, to‘ldirish va qo‘shimcha bloklar qo‘shish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar bazasi. Bunday blokcheyn Bitcoin kriptovalyutasida keng foydalaniladi. Unda har bir qatnashuvchi ma’lumotlar yozish va o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ladi. — Xususiy blokcheyn – ma’lumotlarni yozish va o‘qishda tegishli chegaralanganlik tamoyiliga asoslanadi. Ishtirokchilar butun bir ma’lumotning o‘ziga tegishli qismini o‘qishi yoki ushbu ma’lumotlarni ma’lum qisminigina yozishi mumkin. Bu tranzaksiyalarni amalga oshirishda ishtirokchilar guruhining vakolatlari doirasida ma’lumotga ega bo‘lish va yozish huquqini beradi. Blokcheyn texnologiyasining asosiy xususiyatlarini sanab o‘tamiz: — Nomarkazlashgan – bloklar zanjirida server yo‘q, har bir ishtirokchi o‘zi uchun o‘zi server hamda butun blokcheynni ishlashini qo‘llab-quvvatlaydi; — Shaffoflik – shartnomalar, o‘tkazmalar to‘g‘risida ma’lumotlar ochiq holatda saqlanadi, shu sababli uni o‘zgartirib bo‘lmaydi. “Birovdan yashiradigan siring bo‘lsa, uni hammaga ko‘rinadigan joyda saqla” degan maqolga mos tushadi; — Nazariy cheksizlik – blokcheynga nazariy yondashganda uni chegarasiz yozuvlar bilan to‘ldirish mumkin. Shuning uchun uni superkompyuter bilan taqqoslash mumkin; — Ishonchlilik – yangi ma’lumotlarni kiritish uchun blokcheyn zanjiri konsesusini talab qiladi. Bu tranzaksiyalarni filtrlash va qonuniy operatsiyalarga ruxsat beradi degani. Xeshlarni esa o‘zgartirishning imkoni yo‘q. Har qanday texnologiyaning ham afzallik va kamchiliklari bo‘lganligi kabi blokcheyn texnologiyasi ham quyidagi yutuq va kamchiliklarga ega; 2-jadval Manba: O‘rganilgan adabiyotlar ma’lumotlariga asosan muallif tomonidan tuzilgan. Blokcheyn texnologiyasining raqamli iqtisodiyotdagi o‘rnini belgilashda unga asosan ishlab chiqilgan biznes modellarda texnologiyaning rolini ifodalash bilan tushuntirish mumkin. 3-jadval Blokcheyn texnologiyasi asosida takomillashtirilgan biznes modellar Manba: Darija Salehar “Pattern Based Evaluation of Blockchain Technology as a catalyst for Business Model Innovation” 2017. Jahon banki vakillarining ta’kidlashicha, raqamli iqtisodiyot o‘zi bilan birga iqtisodiyotning 50 foizdan ko‘proq sohalarini o‘zgartirishga olib keladi. Axborot texnologiyalari va platformalar yaratilishi biznes yuritish modellarini keskin o‘zgartiradi. Shuningdek, ko‘plab mamlakatlarda yuqori tezlikdagi internetni 10 foizga oshirish YaIMning 0,4 foizdan 1,4 foizgacha oshishiga olib kelgan. 2010- yilda Boston Consulting Group kompaniyasi o‘tkazgan tadqiqotlarga ko‘ra, G20 mamlakatlarida raqamlashtirish 2,3 trln. dollar deb baholandi. Bu esa jahon YaIMning 4,1 foizini tashkil etgan. Kompaniya tomonidan berilgan ilmiy bashoratlarga ko‘ra, yaqin 10-15 yil ichida bu ko‘rsatkich 30-40 foizni tashkil etishi kerak. Rivojlanayotgan mamlakatlarda AKT sohasida bandlar umumiy bandlikning atigi 1 foizni tashkil etadi, taqqoslash o‘rnida shuni aytish mumkinki, rivojlangan mamlakatlar yuqori texnologiyali ish sharoitida faoliyat ko‘rsatuvchilar 4,9% ekanligi ma’lum. Bu iqtisodiyotni raqamlashtirish natijasida vujudga keladigan jarayon hisoblanadi. Ba’zi holatlarda raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy ahamiyatini belgilash elektron xizmatlar va ma’lumotlarga bo‘lgan ehtiyojni qondirish orqali belgilanadi. Albatta, bu holat joriy etilgan elektron xizmatlar an’anaviy holatdagidan ko‘ra qancha miqdorda tranzaksiya xarajatlarni qisqartirishi orqali belgilash mumkin. Ammo ko‘pgina iqtisodchilar aynan AKT sohasiga kiritilgan investitsiyalar orqali ularning iqtisodiy mohiyatini baholaydilar. Yangi iqtisodiy texnologiyalar (YaIT) deganda, iqtisodiy agentlar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida minimal darajada tranzaksiya xarajatlarini ta’minlovchi va mahsulot yoki xizmat yaratilishi jarayonida foydalaniladigan ma’lumotlani yaratish, uzatish, saqlash uchun zaruriy texnologiyalar hamda platformalarning umumiy tushunchasi aytiladi. YaITning asosiy tamoyillari quyidagicha: — mutlaqo yangicha biznes modellarini ishlab chiqish; — iqtisodiyotning real sektorida tashkiliy-texnologik jarayonlarni va ularing uslublari va turli axborot kanallarini birlashtirish; — ishlab chiqarishda moddiy resurslar sarfini hamda tranzaksiya xarajatlarini qisqartirish. Yaqin iqtisodiy tarixga nazar tashlasak, ishlab chiqarishda savdo va moliyaviy texnologiyalar o‘z samarasini ko‘rsatgan bo‘lsa, zamonaviy iqtisodiy rivojlanish YaITga tayanishi tabiiy holatdir. Ta’kidlab o‘tganimizdek, axborot oqimi oshishi natijasida uni saqlash, qayta ishlash va uzatish bir tomondan ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida yangi texnologiyalarni joriy etishni talab etsa, boshqa tomondan olingan ma’lumotlar tahlili natijasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish hamda aholi va davlat organlari bilan “ko‘prik” vazifasini bajarishi shartlarini amalga oshirish kerak. Raqamli iqtisodiyotga o‘tishning asosiy omillari sifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: — elektron hukumat tizimlarini amalga oshirish; — barcha xizmatlar raqamlashtirilgan “Smart City” loyihasini amalga oshirish; — biznes inkubatorlar va kovorking faoliyatini yo‘lga qo‘yish; — milliy internet savdo maydonlarini kengaytirish; — AKT loyihalarini amalga oshirishda venchur moliyalashtirish tizimiga keng yo‘l ochish. Sanab o‘tilgan omillar raqamli qitisodiyotda korxonalar faoliyat yuritishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Jumladan, ishlab chiqarishda boshqaruv xarajatlarini qisqartirish, tovar va xizmatlarni elektron savdo maydonlari orqali sotish, raqobatni qo‘llashda innovatsiyalarga suyanish va uni venchur moliyalashtirish hamda aholiga piar qilishni nazarda tutadi. Raqamli iqtisodiyotda biznes vakillarining zamonaviy muammolari nisbatan arzon, tezkor, qulay va yetkazib beruvchilarsiz o‘z yechimini topishi mumkin. Misol uchun, taksi buyurtma qilishda Uber, elektron savdo makonlari e-Buy, internet banklar va boshqalar orqali. Keltirilgan misollar marketingda tovarlarni yetkazib berishda dillerlar faoliyatini avtomatlashgan tizimlar (veb saytlar yoki mobil ilovalar) orqali o‘rni to‘ldiriladi. Natijada yetkazib beruvchilar tomonidan tovar tannarxiga qo‘shiladigan va ishlab chiqaruvchi tomonidan nazorat qilish mushkul bo‘lgan qo‘shilgan qiymat yoki tranzaksiya xarajatlarining bir qismi o‘z-o‘zidan qisqarib ketadi. O‘zbekistonda ham raqamli iqtisodiyotni shakllantirishning normativhuquqiy bazasini mustahkamlash yo‘lida muhim qadamlar qo‘yilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 3- iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3832-sonli qarori qabul qilinib, unga muvofiq raqamli iqtisodiyotni joriy etish va rivojlantirish sohasidagi vakolatli organ belgilandi, kripto-aktivlar aylanmasi va uni tartibga solish masalalariga aniqlik kiritildi. 2018-2020 yillar uchun qabul qilinadigan «Blokcheyn» texnologiyalarini rivojlantirish dasturida kripto-aktivlar aylanmasi sohasidagi faoliyatni, jumladan mazkur faoliyatni tashkil etishning huquqiy asoslarini yaratish orqali joriy etish va rivojlantirish, bunda kripto-aktivlarni mahalliy va xalqaro kripto-birjalarda realizatsiya qilish imkoniyatini nazarda tutish, 2021-yil 1-yanvardan boshlab «blokcheyn» texnologiyalarini davlat organlari faoliyatiga, jumladan, boshqa davlat organlari va tashkilotlari bilan hamkorlik qilishda, davlat xaridlarini amalga oshirishda, davlat xizmatlarini ko‘rsatishda, shaxs to‘g‘risidagi ma’lumotlarni verifikatsiyalashda tatbiq etish, ustav fondida davlatning ishtiroki ustuvor bo‘lgan yirik tijorat tashkilotlarining korporativ boshqaruvi tizimiga, jumladan, biznesjarayonlarni takomillashtirish, ishlab chiqarish, ma’muriy va operatsion jarayonlarni maqbullashtirish, shuningdek, zamonaviy menejmentni tatbiq etish va resurslarni boshqarish uchun tatbiq etish ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 2-sentabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida kripto-birjalar faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3926-sonli hamda 2018-yil 2-sentabrdagi “Raqamli ishonch” raqamli iqtisodiyot rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash fondini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3927-sonli qarorlari ham raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston raqamli iqtisodiyotini rivojlantirish – raqobatbardoshlik va milliy taraqqiyot, yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarish va aholining turmush farovonligi uchun raqamli texnologiyalarni qo‘llagan holda mahalliy sanoat sektorlari orasida mahsulotlar va xizmatlar sohasining sanoat, hayot, biznes va jamiyat o‘rtasida iste’molchilarni rag‘batlantirish, motivatsiya, talab va ehtiyojlarini shakllantirishdan iborat. 4. Xulosa va takliflar Raqamli iqtisodiyotda biznes yuritishning yangi texnologiyalarini va ularning xususiyatlarini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosaga kelish mumkin: 1. O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotini rivojlantirish quyidagi tamoyillarga asoslanishi lozim: 4-jadval O‘zbekistonda raqamli iqtisodiyotini rivojlantirish tamoyillari Manba: O‘rganilgan adabiyotlar ma’lumotlariga asosan muallif tomonidan tuzilgan. 2. O‘zbekistonda davlat organlari, banklar va tadbirkorlik subyektlari tomonidan qulay va axborot xavfsizligi jihatdan mukammal biznes yuritish texnologiyasi blokcheyndan foydalanishga o‘tishi lozim. Misol sifatida kadastr tizimida blokcheyn texnologiyasidan foydalanish tadbirkorlik subyektlari uchun quyidagicha samara berishi mumkin; 1-rasm Аn’anaviy oldi-sotdi kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish 2-rasm Blokcheyn tizimini joriy qilish orqali oldi-sotdi kadastr hujjatlarini rasmiylashtirish Demakki, ushbu tizimni qo‘llashdan quyidagi natijalarni kutish mumkin; — Tizim orqali jarayonlarning to‘liq shaffofligini ta’minlaydi; — Elektron kadastr pasportini olish muddati 50 kundan 2 kunga tushadi; — «Doing business» reytingida kuchli 30 talikka kirish imkoniyati tug‘iladi; — Kadastr yig‘majildidan «Aqlli karta» (SMART karta)ga o‘tiladi. Nazorat uchun savollar? 1. Biznes tizimlarni amalga oshirish. Joriy etish. 2. Yangi tizimlarni jariy etish. 3. Loyiha boshqaruvi. Vosita, dasturiy ta’minot va xizmatlarni baxolash. 4. Boshqa hildagi amalga oshirish faoliyatlari. 5. Amalga oshirish muammolari. Foydalanuvchi qarshiligi va ishtiroki. Uzgarishni boshqarish
    14- mavzu. Xavfsizlik va etika muammolari. Reja: 1. Xavfsizlik, etik va ijtimoiy-madaniy muammolar. 2. Axborot texnologiyalarida xavfsizlik, etika va jamiyat. 3. Biznes professionallarning etik javobgarligi. 4. Kompyuter jinoyatchiligi. 5. Boshqa muammolar. Ijtimoiy qarorlar. 6. Axborot texnologiyalarini boshqarish xavfsizligi. 7. Xavfsizlikni boshqarish vositalari. 8. Internet tarmogida xavfsizlikni ta’minlash. 9. Boshqa xavfsizlik choralari. Tizim nazorati va auditlari Axborot xavfsizligini ta'minlash – bu foydalanuvchining axborotlarini himoyalashga quyilgan me'yor va talablarni bajarishidir. Axborot xavfsizligi esa bu axborot foydalanuvchilariga va ko'plab axborot tizimlariga zarar keltiruvchi tabiiy yoki sun'iy xarakterga ega tasodifiy va uyushtirilgan ta'sirlardan axborotlarni va axborot kommunikatsiya tizim ob'ektlarining himoyalanganligidir. Login tushunchasi. Login – shaxsning, o'zini axborot kommunikatsiya tizimiga tanishtirish jarayonida qo'llaniladigan belgilar ketma-ketligi bo'lib, axborot kommunikatsiya tizimidan foydalanish huquqiga ega bo'lish uchun foydalaniluvchining maxfiy bo'lmagan qayd yozuvi hisoblanadi. Parol tushunchasi. Parol – uning egasi haqiqiyligini aniqlash jarayonida tekshiruv axboroti sifatida ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi. U komp`yuter bilan muloqot boshlashdan oldin, unga klaviatura yoki identifikatsiya kartasi yordamida kiritiladigan harfli, raqamli yoki harfli-raqamli kod shaklidagi mahfiy so'zdan iborat. Avtorizatsiya tushunchasi. Avtorizatsiya – foydalanuvchining resursdan foydalanish huquqlari va ruxsatlarini tekshirish jarayoni. Bunda foydalanuvchiga hisoblash tizimida ba'zi ishlarni bajarish uchun muayyan huquqlar beriladi. Avtorizatsiya shaxs harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. Ro'yxatdan o'tish tartibi. Ro'yxatdan o'tish – foydalanuvchilarni ro'yxatga olish va ularga dasturlar va ma'lumotlarni ishlatishga huquq berish jarayoni. Ayrim vebsaytlar foydalanuvchilarga qo'shimcha xizmatlarni olish va pullik xizmatlarga obuna bo'lish uchun ro'yxatdan o'tishni, ya'ni o'zi haqida ayrim ma'lumotlarni kiritishni (anketa to'ldirishni) hamda login va parol olishni taklif qiladilar. Foydalanuvchi ro'yxatdan o'tgandan so'ng tizimda unga qayd yozuvi (account) yaratiladi va unda foydalanuvchiga tegishli axborotlar saqlanadi. Login va parolga ega bo'lish shartlari. Biror shaxs o'zining login va paroliga ega bo'lishi uchun u birinchidan axborot kommunikatsiya tizimida ruyxatdan o'tgan bo'lishi kerak va shundan so'ng u o'z logini va parolini o'zi hosil qilishi yoki tizim tomonidan berilgan login parolga ega bo'lishi mumkin. Login va parollar ma'lum uzunlikdagi belgilar ketma-ketligidan tashkil topadi. Login va parollarning uzunligi va qiyinligi uning qanchalik xavfsizligini ya'ni buzib bo'lmasligini ta'minlaydi. Login va parolni buzish. Login va parolni buzish – bu buzg'unchining biror bir maqsad yo'lida axborot kommunikatsiya tizimi ob'ektlaridan foydalanish uchun qonuniy tarzda foydalanuvchilarga tegishli login va parollarini buzishdir. Bunda maxsus dastur yordamida login va parollar generatsiya qilib topiladi. Login va parollarning uzunligi bu jarayonning uzoq vaqt davom etishiga yoki generatsiya qilaolmasiligiga ishora bo'ladi. Login va parolni o'g'irlash. Login va parolni o'g'irlash – bu foydalanuvchilarning mahfiy ma'lumotlari bo'lgan login va parollarga ega bo'lish maqsadida amalga oshiriladigan internet firibgarligining bir turidir. Bu mashhur brendlar, masalan, ijtimoiy tarmoqlar, banklar va boshqa servislar nomidan elektron xatlarni ommaviy jo'natish yo'li orqali amalga oshiriladi. Xatda odatda tashqi ko'rinishi asl saytdan farq qilmaydigan saytga to'g'ri ishorat mavjud bo'ladi. Bunday saytga tashrif buyurgan foydalanuvchi firibgarga akkauntlar va bank hisob raqamlariga kira olishga ega bo'lishga imkon beruvchi muhim ma'lumotlarni bildirishi mumkin. Fishing – ijtimoiy injeneriyaning bir turi bo'lib, foydalanuvchilarning tarmoq xavfsizligi asoslarini bilmasligiga asoslangan. Jumladan, ko'pchilik oddiy faktni bilishmaydi: servislar qayd yozuvingiz ma'lumotlari, parol` va shu kabi ma'lumotlarni yuborishni so'rab hech qachon xat yubormaydi. Parolli himoya va ularning zamonaviy turlari. Parollar asosida autentifikatsiyalash Autentifikatsiyaning keng tarqalgan sxemalaridan biri oddiy autentifikatsiyalash bo’lib, u an’anaviy ko’p martali parollarni ishlatishi-ga asoslangan. Tarmoqdagi foydalanuvchini oddiy autentifikatsiyalash muolajasini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Tarmoqdan foydalanishga uringan foydalanuvchi kompyuter klaviaturasida o’zining identifikatori va parolini teradi. Bu ma’lumotlar autentifikatsiya serveriga ishlanish uchun tushadi. Autentifikatsiya serverida saqlanayotgan foydalanuvchi identifikatori bo’yicha ma’lumotlar bazasidan mos yozuv topiladi, undan parolni topib foydalanuvchi kiritgan parol bilan taqqoslanadi. Agar ular mos kelsa, autentifikatsiya muvaffaqiyatli o’tgan hisoblanadi va foydalanuvchi legal (qonuniy) maqomini va avtorizatsiya tizimi orqali uning maqomi uchun aniqlangan xuquqlarni va tarmoq resurslaridan foydalanishga ruxsatni oladi. Eng keng tarqalgan usul — foydalanuvchilar parolini tizimli fayllarda, ochiq holda saqlash usulidir. Bunda fayllarga o’qish va yozishdan himoyalash atributlari o’rnatiladi (masalan, operatsion tizimdan foydalanishni nazoratlash ruyxatidagi mos imtiyozlarni tavsiflash yordamida). Tizim foydalanuvchi kiritgan parolni parollar faylida saqlanayotgan yozuv bilan solishtiradi. Bu usulda shifrlash yoki bir tomonlama funktsiyalar kabi kriptografik mexanizmlar ishlatilmaydi. Ushbu usulning kamchiligi - niyati buzuq odamning tizimda ma’mur imtiyozlaridan, shu bilan birga tizim fayllaridan, jumladan parol fayllaridan foydalanish imkoniyatidir. Oddiy autentifikatsiyani tashkil etish sxemalari nafaqat parollarni uzatish, balki ularni saqlash va tekshirish turlari bilan ajralib turadi. Eng keng tarqalgan usul — foydalanuvchilar parolini tizimli fayllarda, ochiq holda saqlash usulidir. Bunda fayllarga o’qish va yozishdan himoyalash atributlari o’rnatiladi (masalan, operatsion tizimdan foydalanishni nazoratlash ruyxatidagi mos imtiyozlarni tavsiflash yordamida). Tizim foydalanuvchi kiritgan parolni parollar faylida saqlanayotgan yozuv bilan solishtiradi. Bu usulda shifrlash yoki bir tomonlama funktsiyalar kabi kriptografik mexanizmlar ishlatilmaydi. Ushbu usulning kamchiligi - niyati buzuq odamning tizimda ma’mur imtiyozlaridan, shu bilan birga tizim fayllaridan, jumladan parol fayllaridan foydalanish imkoniyatidir. Xavfsizlik nuqtai nazaridan parollarni bir tomonlama funktsiyalardan foydalanib uzatish va saqlash qulay hisoblanadi. Bu holda foydalanuvchi parolning ochiq shakli urniga uning bir tomonlama funktsiya h(.) dan foydalanib olingan tasvirini yuborishi shart. Bu o’zgartirish g’anim tomonidan parolni uning tasviri orqali oshkor qila olmaganligini kafolatlaydi, chunki g’anim yechilmaydigan sonli masalaga duch keladi. Ko’p martali parollarga asoslangan oddiy autentifikatsiyalash tizi-mining bardoshligi past, chunki ularda autentifikatsiyalovchi axborot ma’noli so’zlarning nisbatan katta bo’lmagan to’plamidan jamlanadi. Ko’p martali parollarning ta’sir muddati tashkilotning xavfsizligi siyosatida belgilanishi va bunday parollarni muntazam ravishda almashtirib turish lozim. Parollarni shunday tanlash lozimki, ular lug’atda bo’lmasin va ularni topish qiyin bo’lsin. Bir martali parollarga asoslangan autentifikatsiyalashda foydalanishga har bir so’rov uchun turli parollar ishlatiladi. Bir martali dinamik parol faqat tizimdan bir marta foydalanishga yaroqli. Agar, hatto kimdir uni ushlab qolsa ham parol foyda bermaydi. Odatda bir martali parollarga asoslangan autentfikatsiyalash tizimi masofadagi foydalanuvchilarni tekshirishda qo’llaniladi. Bir martali parollarni generatsiyalash apparat yoki dasturiy usul oqali amalga oshirilishi mumkin. Bir martali parollar asosidagi foydalanishning apparat vositalari tashqaridan to’lov plastik kartochkalariga o’xshash mikroprotsessor o’rnatilgan miniatyur qurilmalar ko’rinishda amalga oshiradi. Odatda kalitlar deb ataluvchi bunday kartalar klaviaturaga va katta bo’lmagan displey darchasiga ega. Foydalanuvchilarni autentifikatsiyalash uchun bir martali parollarni qo’llashning quyidagi usullari ma’lum: 1. Yagona vaqt tizimiga asoslangan vaqt belgilari mexanizmidan foydalanish. 2. Legal foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan tasodifiy parollar ruyxatidan va ularning ishonchli sinxronlash mexanizmidan foydalanish. 3. Foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan bir xil dastlabki qiymatli psevdotasodifiy sonlar generatoridan foydalanish. Birinchi usulni amalga oshirish misoli sifatida SecurID autentikatsiyalash texnologiyasini ko’rsatish mumkin. Bu texnologiya Security Dynamics kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, qator kompaniyalarning, xususan Cisco Systems kompaniyasining serverlarida amalga oshirilgan. Vaqt sinxronizatsiyasidan foydalanib autentifikatsiyalash sxemasi tasodifiy sonlarni vaqtning ma’lum oralig’idan so’ng generatsiyalash algoritmiga asoslangan. Autentifikatsiya sxemasi quyidagi ikkita parametrdan foydalanadi: • har bir foydalanuvchiga atalgan va autentifikatsiya serverida hamda foydalanuvchining apparat kalitida saqlanuvchi noyob 64-bitli sondan iborat maxfiy kalit; • joriy vaqt qiymati. Autentifikatsiyaning bu sxemasi bilan yana bir muammo bog’liq. Apparat kalit generatsiyalagan tasodifiy son katta bo’lmagan vaqt oralig’i mobaynida haqiqiy parol hisoblanadi. SHu sababli, umuman, qisqa muddatli vaziyat sodir bo’lishi mumkinki, xaker PIN-kodni ushlab qolishi va uni tarmoqdan foydalanishga ishlatishi mumkin. Bu vaqt sinxronizatsiyasiga asoslangan autentifikatsiya sxemasining eng zaif joyi hisoblanadi. Bir martali paroldan foydalanuvchi autentifikatsiyalashni amalga oshiruvchi yana bir variant - «so’rov-javob» sxemasi bo’yicha autentifikatsiyalash. Foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida server unga tasodifiy son ko’rinishidagi so’rovni uzatadi. Foydalanuvchining apparat kaliti bu tasodifiy sonni, masalan DES algoritmi va foydalanuvchining apparat kaliti xotirasida va serverning ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi maxfiy kaliti yordamida rasshifrovka qiladi. Tasodifiy son - so’rov shifrlangan ko’rinishda serverga qaytariladi. Server ham o’z navbatida o’sha DES algoritmi va serverning ma’lumotlar bazasidan olingan foydalanuvchining maxfiy kaliti yordamida o’zi generatsiyalagan tasodifiy sonni shifrlaydi. So’ngra server shifrlash natijasini apparat kalitidan kelgan son bilan taqqoslaydi. Bu sonlar mos kelganida foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga ruxsat oladi. Ta’kidlash lozimki, «so’rov-javob» autentifikatsiyalash sxemasi ishlatishda vaqt sinxronizatsiyasidan foydalanuvchi autentifikatsiya sxemasiga qaraganda murakkabroq. Foydalanuvchini autentifikatsiyalash uchun bir martali paroldan foydalanishning ikkinchi usuli foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan tasodifiy parollar ruyxatidan va ularning ishonchli sinxronlash mexanizmidan foydalanishga asoslangan. Bir martali parollarning bo’linuvchi ro’yxati maxfiy parollar ketma-ketligi yoki to’plami bo’lib, har bir parol faqat bir marta ishlatiladi. Ushbu ro’yxat autentifikatsion almashinuv taraflar o’rtasida oldindan taqsimlanishi shart. Ushbu usulning bir variantiga binoan so’rov-javob jadvali ishlatiladi. Bu jadvalda autentifikatsilash uchun taraflar tomonidan ishlatiluvchi so’rovlar va javoblar mavjud bo’lib, har bir juft faqat bir marta ishlatilishi shart. Foydalanuvchini autentifikatsiyalash uchun bir martali paroldan foydalanishning uchinchi usuli foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan bir xil dastlabki qiymatli psevdotasodifiy sonlar generatoridan foydalanishga asoslangan. Bu usulni amalga oshirishning quyidagi variantlari mavjud: • o’zgartiriluvchi bir martali parollar ketma-ketligi. Navbatdagi autentifikatsiyalash sessiyasida foydalanuvchi aynan shu sessiya uchun oldingi sessiya parolidan olingan maxfiy kalitda shifrlangan parolni yaratadi va uzatadi; • bir tomonlama funktsiyaga asoslangan parollar ketma-ketligi. Ushbu usulning mohiyatini bir tomonlama funktsiyaning ketma-ket ishlatilishi (Lampartning mashhur sxemasi) tashkil etadi. Xavfsizlik nuqtai nazaridan bu usul ketma-ket o’zgartiriluvchi parollar usuliga nisbatan afzal hisoblanadi. Elektron biznes va uning xavfsizligi muammolari. Elektron biznes xaridor va sotuvchi orasidagi aloqani tashkil etish, buyurtmani ifodalash, muxokama qilish, o’zgartirish, tovarlarni va xizmatlarni sotish usullarini hamda to’lovni amalga oshirish jarayonlarini o’zgartirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanadi. Hozirda elektron tijorat va biznesning aksariyat muammolari axborot xavfsizligi bilan bog’liq, ya’ni xavfsizlik muammolari elektron tijorat va biznes rivojidagi jiddiy to’siq xisoblanadi. Har qanday tijorat kompaniyasining boshqa kompaniyalar bilan yoki ushbu kompaniyaning bo’limlari orasida aloqa o’rnatilishi zarur. Hozirda global Internet tarmog’i o’zining uzellari o’rtasida ishonchli va arzon axborot almashinuvini ta’minlaydi. Ochiq global Internet tarmog’i kanallaridan faol foydalanuvchi elektron biznesning ishlashi jarayonida ko’pgina xavf-xatarlar paydo bo’ladi. Internetdan foydalanish kanallari kompaniyaning axborot resurslaridan chetdan foydalanishga imkon berishi mumkin. Kommunikatsion, xususan HTTP — protokol asosidagi dasturlardan extiyotsizlik bilan foydalanish axborot tizimining ishga layoqatligini buzuvchi va/yoki axborot tizimima’lumotlarini buzuvchi maxsus dastur — "Troyan otlarining" kirishiga olib kelishi mumkin. Bu xil dasturlarning ichida viruslar eng tarqalgan. O’ziga xos malakali mutaxassislar korporativ axborot tarmoqlariga bilinmasdan kirish uchun ko’pincha umummaqsad tarmoqlardan foydalanadilar. Elektron qutisining tez-tez ishlatilishi niyati buzuq odamlarga elektron biznes bilan shug’ullanuvchi tashkilot foydalananuvchilari nomlarini obro’sizlantirishga yordam berishi mumkin. Foydalanuvchilar ma’lumotlarini (ismlar, parollar, PIN — kodlar va h.) saqlovchi tizimining zaif joylarini qidirishdan tarmoqda keng ishlatiluvchi maxsus dasturlardan foydalanish mumkin. Internet konfidentsial axborotni dunyoning istalgan nuqtasiga yuborishi mumkin, ammo agar u yetarlicha ximoyalanmagan bo’lsa, ushlab qolinishi, nusxalashtirilishi, o’zgartirilishi hamda har qanday chetdagi foydalanuvchilar - niyati buzuq odamlar, raqiblar va oddiy qiziquvchilar tomonidan o’qilishi mumkin. Masalan, yetarlicha himoyalanmagan to’lov topshirig’i yoki kredit kartochka nomerini jo’natayotganda esda tutish lozimki, jo’natish xususiy/shaxsiy tarmoq orqali amalga oshirilmayapti va chetdagi foydalanuvchilar xabaringizni manipulyatsiya qilish imkoniyatiga ega. Undan tashqari xabaringiz almashtirilib qo’yilishi mumkin: xabarlarni xuddi V foydalanuvchidan yuborilganidek A foydalanuvchidan yuborish usullari mavjud. Internet tarmog’i mahsus paket, tamomila qonuniy paketlar, sonining xaddan tashqari ko’pilgi uzatishdagi buzilishlar, tarmoq komponentlarining nosozligi tufayli ishga layoqat bo’lmasligi mumkin. Bunday xollar “xizmat qilishdan voz kechish” deb ataladi va elek-tron tijorat uchun eng jiddiy tahdid hisoblanadi. Axborot xavfsizligi elektron biznes tizimining eng muxim elementlaridan biri xisoblanadi va usullar va vositalarning butun bir to’plami yordamida ta’minlanishi shart. Elektron tijorat sohasidagi savdo ko’lami Internet xavfsizligi masalalaridan tashvishlangan xaridorlar, sotuvchilar va moliya insitutlarining boshidan kechiruvchi qo’rquvlari bilan chegaralanadi. Bu qo’rquvlar, hususan, quyidagilarga asoslanadi: - konfidentsiallikka kafolatning yo’qligi-kimdir ma’lumotlaringizni uzatilayotganida ushlab qolishi va qiymatli axborotni (masalan, kredit kartochkangizning nomerini, tovar yetqazib berish sanasi va adres) topishga urinishi mumkin; - amalda ishtirok etuvchilarni tekshirish darajasining yetarli emasligi - tranzaktsiya qatnashchilari tekshirilmaganida tomonlarning biri “maskarad” uyushtirishi mumkinki, uning oqibati ikkinchi tomonga ancha qimmatga tushadi. Masalan, xaridor saytga kirib undagi kompaniyaning haqiqiyligiga shubha qiladi, shunday hol ham ro’y berishi mumkinki, xaridor kredit kartochkasining nomerini yetarlicha vakolatga ega bo’lmagan shaxsga beradi; - sotuvchida buyurtma bergan xaridor kredit kartochkasining qonuniy egasi ekanliginining tekshirish imkoni yo’q; - kredit kartochkasining bank - emitenti to’lovni bajarishga talab qo’ygan sotuvchini tekshirishni istab qolishi mumkin; - ma’lumotlar yaxlitligiga kafolat yo’q - xatto ma’lumotlarni jo’natuvchi indentifikatsiyalangan bo’lsada, uchinchi tomon ma’lumotlarni, ular uzatilishi vaqtida, o’zgartirish imkoniyatiga ega. Axborot xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan elektron tijoratning namunaviy qo’llanilishini — Internet orqali maxsulotga va xizmatlarga ega bo’lishni ko’raylik. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlar orqali ifodalanishi mumkin. 1. Buyurtmachi Web-server orqali maxsulot yoki xizmatni tanlaydi va mos buyurtmani rasmiylashtiradi. 2. Buyurtma magazinning buyurtmalar ma’lumotlari bankiga kiritiladi. 3. Buyurtma berilgan maxsulot yoki xizmatni olish mumkinligini ma’lumotlarning markaziy bazasi orqali tekshiriladi. 4. Agar mahsulotning olinishi mumkin bo’lmasa, buyurmachi u to’g’rida ogohlantiriladi va mahsulot yoki xizmatga ega bo’lish jarayoni to’xtatiladi. Mahsulotga so’rov boshqa skladga (buyurtmachi roziligida) yo’naltirilishi mumkin. 5. Agar maxsulot yoki xizmat mavjud bo’lsa buyurtmachi to’lovni tasdiqlaydi va buyurtma mos ma’lumotlar bazasiga kiritiladi. Elektron magazin mijozga buyurtma tasdig’ini yuboradi. Ko’pgina xollarda (ayniqsa endigina ish boshlagan kompaniyalarda) buyurtmalar, tavarlarning borligini tekshirish va h. uchun yagona ma’lumotlar bazasi mavjud. 6. Mijoz onlayn rejimida buyurtma xaqini to’laydi. 7. Tovar buyurtmachiga yetqaziladi. Elektron tijorat bilan shug’ullanadigan kompaniyalar yuqorida keltirilgan bosqichlarda duch keladigan tahdidlar quyidagilar: - elektron magazin Web-saytining sahifasini almashtirib quyish. Bu tahdidni amalga oshirishning asosiy usuli — foydalanuvchi so’rovini boshqa serverga yo’llash. Bu tahdid oltincha bosqichda buyurtmachi kredit kartochkasining nomerini kiritganda kuchayadi; - yolg’on buyurtmalar berish va elektron magazin xodimlari tomonidan firibgarlik qilish. Hozirda ichki/tashqi tahdidlar munosabati 60/40ni tashkil etadi; - elektron tijorat tizimida uzatiladigan ma’lumotlarni ushlab qolish. Buyurtmachining kredit kartasi xususidagi axborotni ushlab qolish o’zgacha xavf-xatarni tug’diradi; - kompaniyaning ichki tarmog’iga kirish va elektron magazin komponentlarini obro’sizlantirish; - “xizmat qilishdan voz kechish” (denial of service) xujumini amalga oshirish va elektron tijorat ishlashini yoki uning uzelini buzish. Ushbu tahdidlar natijasida kompaniya - elektron bitim provayderi - mijozlar ishonchini yo’qotadi, moddiy zarar ko’radi. Ba’zi xollarda bu kompaniyalarga kredit kartochka nomeri fosh qilingani uchun da’vo qo’zg’atilishi mumkin. “Xizmat qilishdan voz kechish” xujumsi natijasida elektron magazinning ishlashi buzilishi mumkin, uning ishga layoqatligini tiklashga inson, vaqt va material resurslari talab etiladi.
    15- mavzu. Axborot texnologiyalarini tashkilotda va global boshqarish. Reja: 1. Biznes va axborot texnologiyalari. 2. Axborot texnologiyalarini boshqarish. 3. Biznes/Axborot tizimlarini rejalashtirish. 4. Axborot tizimlari funksiyalarini boshqarish. 5. Axborot tizimlarini tashkil etish. 6. Global axborot texnologiyalarini boshqarish. Xalqaro mezon. 7. Global axborot texnologiyalarini boshqarish. Korxonaning axborot resurslarini boshqarish (ECM, Enterprise Content Management) Bu tashkilotdagi barcha iste'molchilarga ma'lumotlarni to'plash, boshqarish, to'plash, saqlash va etkazib berish uchun foydalaniladigan texnologiyalar, vositalar va usullarning to'plamidir. Umuman olganda, ECM har qanday shaklda tuzilmagan ma'lumotlar bilan ishlashga, shu jumladan Word, Excel, PDF formatidagi oddiy ofis hujjatlari, shuningdek rasmlar, chizmalar, grafikalar, skanerlangan rasmlar va umuman, har qanday formatdagi fayllar, elektron pochta xabarlari, veb-sahifalar, video bilan ishlashga qaratilgan. elektron ko'rinishda va boshqa ma'lumotlar. Tarkib turlarining xilma-xilligi ECMni tizimning markazi bo'lgan biznes-jarayonlarni boshqarishdan sezilarli darajada ajratib turadi ish oqimi... ECMning asosiy vazifasi - bu ma'lumotlarning to'liq hayot aylanishini qo'llab-quvvatlash. Biznes jarayonlarini boshqarish - uch sinf tizimlarining birlashmasida Agar biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqarishni ta'minlaydigan barcha axborot tizimlari uchta sinfga bo'lingan bo'lsa, unda quyidagi rasm olinadi:  hujjatlarni boshqarish tizimlari - hujjatlarning harakatlanishini avtomatlashtirish;  resurslarni boshqarish tizimlari - resurslarni boshqarishni avtomatlashtirish;  CASE vositalari - Modellashtirish va jarayonlarni yaratishni avtomatlashtirish. Biznes jarayonlarini boshqarish tizimi (BPMS) ushbu uch sinf korxona dasturiy ta'minoti chorrahasida joylashgan. Agar ECM tizimini ko'rib chiqsak, bu shunchaki hujjatlarni boshqarish tizimi emas, u axborot tizimini yaratish uchun zarur bo'lgan ikkita asosiy vositani birlashtiradi, bular:  BPM - biznes jarayonlarini boshqarish;  Katalog - Integratsiyalashgan hujjat aylanishi. BPM va ECM tizimlarining tarkibi Bir va boshqa tizim qanday vazifalarni hal qilishini tushunish uchun ular qanday modullardan iboratligini ko'rib chiqamiz. Biznes-jarayonlarni boshqarish tizimining asosiy modullari:  grafik modellashtirish moduli. Modul tahlilchiga jarayonni ish jarayoni, biznes qoidalari va axborot oqimi nuqtai nazaridan ifodalashga imkon beradi;  dinamik modellash moduli. Modul dinamikada biznes jarayonining modelini taqdim etishga imkon beradi. Uning yordami bilan jarayonlarning muammoli sohalari va manbalar cheklovlari aniqlandi, bu modellashtirish bosqichida jarayonga tuzatishlar kiritishga imkon beradi;  dasturlarni ishlab chiqish moduli. Modul ishlab chiquvchiga foydalanuvchi interfeysi, turli xil dialog shakllari va biznes-ilovalar va axborot tizimlari bilan integratsiyani yaratish uchun zarur vositalarni taqdim etadi;  ish oqimi va ish qoidalarini boshqarish moduli. Modul ish oqimlari, ma'lumotlar oqimi va hujjatlarni boshqarishni amalga oshiradi. Modul, shuningdek, belgilangan ish qoidalarining bajarilishini kuzatadi;  jarayon interfeysi moduli. Modul foydalanuvchilarga berilgan vazifalarni ko'rishga va ularni bajarishga imkon beradi;  jarayonni boshqarish moduli. Modul sizga jarayonlarni kuzatish, jarayon ko'rsatkichlarini olish, ularni tahlil qilish, ular asosida hisobotlarni tuzish imkonini beradi. Monitoring sizga biznes jarayonlarini optimallashtirish va o'zgartirishlar kiritish imkonini beradi;  bPM tizimini boshqarish moduli. Modul sizga dasturiy ta'minotni sozlash, kirish huquqlarini tayinlash, boshqarish vositalarini boshqarish imkonini beradi. Zamonaviy ECM odatda quyidagi modullarni o'z ichiga oladi:  hujjatlarni boshqarish moduli yoki yozuvlar (Katalog, Integrated Document boshqarish). Modul hujjatlar, hujjat kartalarini saqlash, tahrirlash, foydalanish huquqlarini farqlash, hujjat bilan ishlash tarixini saqlashni ta'minlaydi;  hujjatlar rasmlarini boshqarish uchun modul (Document Imaging). Modul qog'oz hujjatlarni olish, o'zgartirish va boshqarish bilan ta'minlaydi;  ish oqimini boshqarish moduli (ish jarayoni, BPM, ish jarayonlarini boshqarish). Modul biznes-jarayonlarning qisman boshqarilishini ta'minlaydi, hujjatlarni va boshqa tarkibni oldindan ishlab chiqilgan yo'nalishlar bo'ylab uzatishga imkon beradi, ish vazifalarini tayinlaydi, biznes-jarayonlarning rivojlanish jurnallarini yaratadi;  veb-tarkibni boshqarish moduli (WCM, Web Content Management). Modul eng muhim ma'lumotlarning taqdimotini, birlashtirilgan ish muhitini, ma'lumotlarga kirishni cheklashni va yagona xavfsizlik siyosatini taqdim etadi;  media tarkibni boshqarish moduli (DAM, Digital Asset Management). Modul ulardan maksimal foyda olish uchun elektron ko'rinishda aktivlar sifatida ishlaydi;  bilimlarni boshqarish moduli (KM, Knowledge Management). Modul qaror qabul qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plash, izlash, etkazib berish tizimlarini qo'llab-quvvatlaydi. Modulda to'liq matnli qidiruv, bir xil axborot manbalarida oxiroqibat qidirish, ma'lumotlarni avtomatik tasniflash va vizualizatsiya qilish kabi vositalar mavjud;  jamoaviy munosabatlarni boshqarish uchun modul (hamkorlik). Modul hujjatlarni tayyorlash va ishlatishda foydalanuvchi bilan o'zaro aloqalarni o'rnatishga imkon beradi. BPM va ECM tizimlarining modullari bilan tanishganingizdan so'ng, siz biznesjarayonlarni boshqarish tizimi faqat ECM tizimining tarkibiy qismi ekanligi haqidagi hisni olishingiz mumkin, ammo bu unchalik emas. Ish jarayonlarini boshqarish tarkibni boshqarishni to'ldiradi yoki aksincha Tashkilotdagi ma'lumotlarning qariyb 20 foizi tuzilgan, qolgan 80 foizi esa tarkibiy emas. Tashkilot tarkibini boshqarish uchun zarurdir nosozliklarni tuzatish jarayonibu esa o'z navbatida tarkibsiz imkonsizdir. Qoidaga ko'ra, ECM ni asos sifatida tanlagan tashkilotlarda jiddiy jarayonlar hujjatlarni rasmiylashtirmasdan amalga oshirilmaydi. Amalda, elektron hujjat aylanishi va biznes jarayonini boshqarish tizimlarining o'zaro ta'siri ko'pincha teng kelmaydi, tizimlardan biri dominant bo'lib, asosiy rol o'ynaydi, ikkinchisi ikkilamchi. Buning sababi, xaridor turli xil avtomatlashtirish talablariga ega va natijada turli maqsadlarga erishishni xohlaydi. Masalan, ISO uchun sertifikatlash uchun faqat matnli reglamentlar va biznesjarayonlarning grafik modellariga ehtiyoj mavjud bo'lsa yoki biron bir alohida jarayonni bir martalik avtomatlashtirish zarurati bo'lsa, unda axborot resurslarini boshqarish (ECM) tizimining funktsional imkoniyatlari vazifalarni to'liq hal qiladi. Xuddi shu holatda, agar tashkilot oxir-oqibat biznes-jarayonlarning butun tarmog'ini boshqarishi kerak bo'lsa, unda birinchi navbatda biznes jarayonlarini boshqarish tizimini joriy etish maqsadga muvofiq bo'ladi, uning faoliyati korxonaning biznesjarayonlarini modellashtirish, avtomatlashtirish, monitoring qilish, tahlil qilish va takomillashtirishni amalga oshirishi mumkin. BPM tizimi doirasida biznesjarayonlar aniqlanadi va amalga oshiriladi, ushbu biznes-jarayonlar doirasida ish oqimi shakllantiriladi, parallel ravishda hujjat aylanishi yaratiladi, bu esa ECM tizimida boshqarish uchun qulaydir. ECM tizimini joriy qilishdan haqiqiy foyda faqat tashkilotning asosiy jarayonlariga ta'sir o'tkazish imkoniyatini yaratgan taqdirdagina bo'ladi. tarkibiy bo'lmagan ma'lumotlarni jarayonlarga qo'shib qo'yish. Va bu BPM ECM tizimi va tashkilotning boshqa korporativ axborot tizimlari o'rtasidagi bog'liqlikdir. BPM bu hujjat aylanish tizimiga axborot resurslarini boshqarish tizimiga aylanish va ularni tashkilotning biznes-jarayonlariga moslashtirish imkonini beradigan narsa. KIRISh Korxonaning rentabelligini, xodimlar samaradorligini oshirish, maqbul boshqaruv tuzilishini yaratish muammolari har qanday rahbarni tashvishga solmoqda. U noaniqlik va xavf sharoitida qarorlar qabul qilishi kerak, bu esa uni moliyaviyiqtisodiy faoliyatning turli tomonlarini doimiy nazorat ostida ushlab turishga majbur qiladi. Ushbu faoliyat turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ko'plab hujjatlarda aks ettirilgan. Vakolatli ravishda qayta ishlangan va tizimlashtirilgan bo'lib, bu ma'lum darajada ishlab chiqarishni samarali boshqarish kafolati va ishonchli ma'lumotlarning yo'qligi boshqaruvning noto'g'ri qarorlariga va natijada jiddiy yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitda ERP tizimlarining dolzarbligi shubhasizdir. Ularning bajarilishi sizga ombor hisobini yuritish, taqdim etilayotgan xizmatlar, tovarlar, shartnomalarni tuzish, ish haqini tezroq hisoblash va hisobotlarni o'z vaqtida topshirishga imkon beradi. Taqdim etilayotgan xizmatlarni hisobga olishda beparvolik tufayli korxona jiddiy zarar ko'rishi yoki hatto avariyaga uchrashi mumkin. Tadbirkorlik sub'ektlari, shuningdek, jaholat va shunga mos ravishda eng so'nggi qonunlar va buyruqlarni bajarmaganliklari sababli azoblanmoqdalar. Ishning maqsadi - axborot tizimlarining xususiyatlari va tuzilishini, shuningdek dasturiy ta'minotga va dasturlarning xususiyatlariga bo'lgan talablarni ko'rib chiqish. Shuningdek, korxona uchun eng maqbul ERP tizimini solishtirish va tanlash kerak. Kurs loyihasining tadqiqot ob'ekti tadbirkor D.V.Samarinning virtual tashkiloti (OOO NPO Tiviant, Krasnoyarsk shahri). 1 Savdo korxonasining tashkiliy tuzilmasi "Tiviant" ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi ikki qavatli, alohida binoda joylashgan. Uning maydoni 1000 kv. metrga teng. Kompaniyaning xizmatlari elektr inshootlarini qurish sohasidagi pudrat ishlarini bajarishdan, bino va inshootlarni elektr ta'minoti bo'yicha mustaqil loyihalarni amalga oshirish va amalga oshirishdan iborat. Kompaniyaning strategiyasi asosiy vazifalarni bajarishga qaratilgan: Shahar bozorida uning ulushini oshirish; Daromadning oshishi; Xarajatlarni kamaytirish; Mijozlarga xizmat ko'rsatish sifatini oshirish. Ishning asosiy yo'nalishi - bu shaharda xizmatlarni samarali sotishni amalga oshirish bo'yicha loyiha bo'limining faoliyatini muvofiqlashtirish. Chakana savdo sohasida quyidagi vazifalar qo'yiladi: 1. Ko'rsatiladigan xizmatlarda raqobatdosh chakana savdoni yaratish va qo'llabquvvatlash. 2. Kerakli xizmatlarni saqlab turish, uni bozor sharoitlariga va savdo joyining xususiyatlariga muvofiq ravishda o'zgartirish. 3. Firmaning rentabelligini oshirish, daromadni oshirish. Avval siz korxonaning umumiy faoliyati bilan tanishishingiz kerak. Ushbu bo'limda tashkiliy va boshqaruv tahlili taqdim etiladi, u quyidagilarni o'z ichiga oladi: tashkiliy tuzilmani ko'rib chiqish va uning samaradorligini baholash, mehnat potentsialini tahlil qilish, boshqaruv tizimining samaradorligini baholash, shuningdek tashkilot xodimlarini boshqarish bilan bog'liq faoliyat. Tashkilot boshqaruvining tuzilishi deganda bir-biri bilan barqaror aloqada bo'lgan, ularning rivojlanishi va umuman ishlashini ta'minlaydigan o'zaro bog'liq elementlarning to'plami tushuniladi. Boshqaruv tuzilishi korxona strategiyasini tanlashni, uning firma maqsadlari va vazifalarini aks ettiradi; korxona kengaygani sayin boshqaruv tuzilmasi ham kengayib bormoqda. "Tiviant" NPO boshqaruvining tashkiliy tuzilmasi har biri o'zining funktsional majburiyatlarini bajaradigan to'rtta bo'limga bo'lingan (1-rasmga qarang). 1-rasm - tashkiliy tuzilma Kompaniya direktori ham egasi. U ish ko'rsatmalariga muvofiq do'konning moliyaviy, iqtisodiy va ma'muriy faoliyatini nazorat qiladi. Kompaniyaning barcha xodimlari bevosita direktorga bo'ysunadilar. Direktor xodimlarni yollash, ishdan bo'shatish va boshqa xodimlarga topshirish huquqiga ega; mablag'ni boshqarish; buyruqlar, buyruqlar beradi, xodimlarni rag'batlantiradi, zarur bo'lsa ularga jazo choralarini qo'llaydi. Shuningdek, direktor ishchilarning mehnat unumdorligini oshirishga, ish joyida xavfsizlik to'g'risida brifinglar o'tkazishga, ishchilarni malakalariga muvofiq ish joylariga joylashtirishga va intizomni o'rnatishga vaqt ajratishi kerak. "Buxgalteriya hisobi" bo'limi direktorga bevosita bo'ysunadigan tashkilotning yagona buxgalteri tomonidan taqdim etiladi. "Dizayn bo'limi" bo'limi kompaniyaning funktsiyalari, loyihalashtirish bilan bevosita bog'liq bo'lgan xodimlarni anglatadi. Uning tarkibiga loyihani ishlab chiqishda qatnashadigan VET muhandisi kiradi. ETL muhandisi uskunalarni tanlash bilan bir qatorda elektr o'lchash ishlari bilan shug'ullanadi. Oxirgi bo'lim "Sotuvlar bo'limi" loyihalarni amalga oshirish, uskunalarni o'rnatish va ishga tushirishni ta'minlaydi. Bu do'kon va o'rnatuvchilarni o'z ichiga oladi. Tashkiliy tuzilma chiziqli turga kiradi. Ushbu tuzilmaning afzalliklari orasida: "Menedjer - bo'ysunuvchi" munosabatlarni barpo etish, agar har bir xodim ierarxik zinapoyada bitta rahbarga bo'ysunsa; - ijroni tezkor ravishda bajarish. Kamchiliklari: Har bir havolaning tor ixtisoslashuvi; Gorizontal darajada yomon aloqa. · Xodimlar orasida tashabbuskorlikning pasayishi. 2 Korxona haqida ma'lumot sxemasi Kompaniya savdo korxonasi bilan aloqa qiladigan va ishlaydigan quyidagi axborot texnologiyalaridan foydalanadi: Microsoft Office dasturiy ta'minot to'plami, telefon aloqasi. Xodimlar ishini optimallashtirish, shuningdek, xizmatlardan foydalanuvchilarning ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish uchun chakana savdoni avtomatlashtirish sohasida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish kerak. ERP echimini tanlash juda jiddiy va murakkab vazifadir, bu tashkilotni jiddiy tekshirishni va korporativ axborot tizimiga talablarni aniq shakllantirishni talab qiladi. Bugungi kunda dunyodagi eng muhim ERP ishlab chiquvchilari Rossiya bozorida namoyish etilgan. Bundan tashqari, so'nggi paytlarda ushbu turdagi echimlarni mahalliy etkazib beruvchilar o'zlarini tobora ko'proq ma'lum qilishmoqda. Bozorda raqobat kuchaymoqda, tobora ko'proq yangi o'yinchilar paydo bo'lmoqda, natijada xaridorga turli xil muammolar spektrini hal qilishga qaratilgan juda keng turdagi mahsulotlar taklif etilmoqda. ERP tizimlarini joriy etish sabablari: Moliyaviy ma'lumotlarni birlashtirish. Agar rahbar kompaniya faoliyatini baholashga harakat qilsa, u haqiqatning turli xil versiyalarini ko'rishi mumkin. Moliya bo'limi daromadlar to'g'risidagi hisobotning bitta versiyasini, savdo bo'limi boshqasini taqdim etadi. Qolgan bo'limlar o'zlarining biznesga qanday hissa qo'shishi bo'yicha o'z variantlarini namoyish etishlari mumkin. ERP tizimi haqiqatning bitta yakuniy versiyasini yaratadi, uni hech kim tortib ololmaydi, chunki hamma bir xil tizimdan foydalanadi. Buyurtma ma'lumotlarini birlashtirish. ERP tizimida buyurtma butun umr davomida ishlaydi - u ofisda paydo bo'lgan paytdan boshlab mijozga xizmat ko'rsatilgunga qadar va buxgalteriya bo'limi unga schyot-fakturani taqdim etgan vaqtgacha. Bir tizimda ma'lumotga ega bo'lish, ko'pgina turli xil dasturlarga "tuhmat qilishdan" ko'ra, buyurtmalarni kuzatib borish va ishlab chiqarishni, omborxonalarni va yuklarni barcha bo'limlar bo'ylab bir vaqtning o'zida muvofiqlashtirishni osonlashtiradi. Standartlashtirish va ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirish. Ishlab chiqarish kompaniyalari, ayniqsa sotib olish va qo'shilish ishtahasi bo'lgan kompaniyalar, ko'pincha bir nechta biznes bo'linmalari turli xil usullar va turli xil kompyuter tizimlaridan foydalangan holda bir xil ishlarni amalga oshirayotganliklarini aniqlaydilar. ERP tizimlari ishlab chiqarish jarayonida muayyan bosqichlarni avtomatlashtirishning standart usullari bilan birga keladi. Ushbu jarayonlarni standartlashtirish va yagona, yaxlit tizimdan foydalanish vaqtni tejaydi, samaradorlikni oshiradi va bosh og'rig'ini kamaytiradi. Ombor zaxirasini kamaytiring. ERP tizimlari yanada yumshoq ishlab chiqarish jarayoniga va kompaniya ichidagi buyurtmalarni bajarish jarayonini takomillashtirishga yordam beradi. Endi kompaniya mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan oz miqdordagi xom ashyoni zaxiralashi va kamroq tayyor mahsulotni omborlarda saqlashi mumkin. Barcha ta'minot zanjirini tubdan yaxshilash uchun sizga ko'pgina ERP tizimlarining standart konfiguratsiyasiga kiritilgan maxsus SCM (Ta'minot zanjiri menejmenti) kerak bo'lishi mumkin. Xodimlar to'g'risidagi ma'lumotlarni standartlashtirish. Turli xil biznes bo'linmalarga ega bo'lgan kompaniyalarda, kadrlar bo'limida ko'pincha xodimlarni kuzatib borish va ular bilan ishlashning yagona yagona metodologiyasi mavjud emas. ERP bu vaziyatni to'g'irlashi mumkin. Buni amalga oshirishga shoshilgan holda, kompaniyalar ko'pincha ERP odatiy bir kompaniyaning o'z biznesini qanday amalga oshirishi haqida umumiy tasavvurga ega emasligini unutishadi. Haqiqat ancha murakkab va har bir sohada kompaniya biznesini noyob qiladigan "chiplar" mavjud. Shunday qilib, ERP tizimlarining aksariyati dastlab hisoblash yoki tegishi mumkin bo'lgan narsalarni ishlab chiqaradigan kompaniyalar tomonidan foydalanish uchun mo'ljallangan, ya'ni. diskret ishlab chiqarish uchun. 3 Dastur taqqoslash 3.1 1C: 8-korxona. 1C Enterprise 8 boshqa shunga o'xshash echimlardan odatdagi echimlarning funktsional tarkibini aniqlashda foydalaniladigan alohida ehtiyotkorlik bilan farq qiladi. Ko'p sonli foydalanuvchilar bilan o'zaro munosabat 1Cga dasturlardan foydalanish tajribalarini tahlil qilish va 1C Enterprise 8 foydalanuvchilarining o'zgaruvchan ehtiyojlarini o'rganishga imkon beradi. Kompaniya rahbari dasturiy mahsulotlar bozorini tahlil qilganda, u 1C ishlab chiqaruvchilari keng echimlarni, shu jumladan kuchli kompleks tizimlarni va kichik tashkilotlar uchun ixcham dasturlarni taklif qilganligi sababli, dasturning zarurligini tanlay oladi. foydalanish uchun qulay. Shunga qaramay, kompaniyaning o'sishi bilan, 1C: Korxona tizimining oddiy dasturlari ham avtomatlashtirish darajasining bosqichma-bosqich ko'tarilish yo'lini ishlab chiqishi va davom etishi mumkin va kompaniya yangi kuchli konfiguratsiyalarga o'tishi va amalga oshirilayotgan dasturni boshqa tizim echimlari bilan birlashtirishi mumkin. 1C: Enterprise 8 platformasiga asoslangan dasturiy echimlar tizimi standart muammolarni hal qilish zaruriyati va korxonalarning individual ehtiyojlarini hisobga oladi. Dasturlarning bu xususiyati kompaniya rahbari yoki tizimni tanlash bilan shug'ullanadigan mas'ul mutaxassis uchun juda muhimdir. Kompaniya rahbari uning kompaniyasining o'ziga xos xususiyatlarini, bajarilishi lozim bo'lgan vazifalarning ahamiyatini, dasturni amalga oshirishning mumkin bo'lgan vaqti va maqbul xarajatlarini hisobga olgan holda unga eng mos keladigan avtomatlashtirish variantini tanlash imkoniyatiga ega. Shunisi muhimki, bitta echim korxonalarni bosqichma-bosqich avtomatlashtirish va har bir bosqichni o'tkazgandan so'ng kerakli natijaga erishish imkonini beradi. Korxona standart yoki tarmoqqa xos ishlab chiqarish echimlarini tanlash orqali dastlabki qadamlarni qo'yishi mumkin, ularning yordami bilan minimal vaqt va moliyaviy xarajatlarni hisobga olgan holda tashkilotning asosiy vazifalarini bajarilishini avtomatlashtirishi mumkin, shundan so'ng - o'z korxonasining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda dasturni takomillashtirishni boshlaydi. Bunday holda, eritma to'xtamasdan qo'llanilishi mumkin. 1C: Enterprise 8 dasturiy ta'minot tizimi bitta platformaga asoslangan bo'lib, u barcha konfiguratsiyalarni yaratish uchun asos bo'ldi. Bitta texnologik platforma individual echimlarning arzon narxini kafolatlaydi va ularni yaratishni soddalashtiradi. Ushbu kontseptsiya standartlashtirilgan rivojlanish, kengayish va barcha konfiguratsiyalarda eng yangi texnologiyalarni jadal qabul qilishga imkon beradi. Tabiatda dastlab uyg'un, Jarayonlar ritmik tarzda rivojlanadi. Kechasi o'tib, yangi kun keladi Sharq yoritadi - quyosh yana ko'tariladi. Va har yili qish yozga o'zgaradi. Va u cheksiz takrorlanadi. Shunday qilib, biznes o'sadi va siz davriy harakat qilasiz: Reja - bajarish - tekshirish - akt. P. Kalita Biznesni boshqarish tsikllari Tabiiy va texnogen jarayonlarning aksariyati o'zlarini takrorlab, tsikllarni shakllantirishi, takrorlanuvchi jarayonlarni boshqarish mumkinligi ma'lum bo'ldi. Birinchisini ilmiy tashkilot asoschisi Gruda F. Teylor payqadi, u boshqaruv jarayonini "reja - bajar - tekshir" so'zlari bilan ifoda etdi. (reja - do - tekshirish). Shunday qilib, uchta funktsiyadan iborat bo'lgan boshqarish tsikli birinchi marta aniqlandi (3.1-rasm). Maqsadli boshqaruv g'oyalari to'g'risida P.Drukerning paydo bo'lishi Teylor tomonidan keyinchalik funktsiyalarni kengaytirishni talab qildi, keyinchalik K. Ishikava tomonidan konkretlashtirildi. U rejalashtirish va xatti-harakatlarning funktsiyalarini quyidagicha ta'rifladi: "rejalashtirish" ikki bosqichda amalga oshiriladi: maqsadlarni aniqlash va maqsadlarga erishish yo'llarini belgilash, "harakatlar" funktsiyasi o'qituvchilar va o'qituvchilar, shuningdek ishlarni bajarishda aniqlanadi. Keyinchalik menejment fanining yanada rivojlanishiga yordam beradigan tahlil va tartibga solish funktsiyalari paydo bo'ldi. Anjir. 3.1. Anjir. 3.2. Shewhart boshqaruv sikli(PDCA) Ushbu tsikllar universaldir va korxonalarni boshqarish jarayonlarining ko'p qismini qamrab oladi. Ammo amalda maqsadli boshqarish va uni amalga oshirish uchun yaratilgan dasturiy ta'minot uning xususiyatlari bilan bog'liq aniqlik va qo'shimchalarni talab qiladi. Ulardan eng muhimi ushbu bobda muhokama qilinadi. Ish faoliyatining asosiy ko'rsatkichlari va ularning muvozanatli tizimi P. Drucker aytgan: boshqarish - o'lchash. Demak, samaradorlikni boshqarish uchun uni o'lchash imkoniyati bo'lishi kerak. Iqtisodiyotda har qanday maqsadga erishish darajasini o'lchash uchun ko'rsatkichlardan foydalaniladi. Ammo ishlashni boshqarish nafaqat o'lchovlarni, balki asosiy ishlash ko'rsatkichlarini ham talab qiladi. (mukammallikning asosiy ko'rsatkichlari, KRG), o'sha. butun korxonani, alohida tarkibiy bo'linmani yoki ma'lum bir xodimni baholash va boshqarish uchun eng muhim bo'lgan narsalar. Boshqaruv darajalarining har biri uchun uni tavsiflaydiganlar muhim bo'lishi aniq. Shuning uchun qaysi ko'rsatkichlarni asosiy deb hisoblash mumkinligini aniqlash kerak. Birinchi marta "ishlashning asosiy ko'rsatkichlari" tushunchasini D. Norton va R. Kaplan kiritdilar, ular ushbu kontseptsiyaga ishonishdi ishlash samaradorlik va samaradorlikni birlashtiradi. Ular bunga ishonishdi KPI "Maqsadlar tomonidan boshqarish" deb nomlanuvchi P.Drukerning taniqli kontseptsiyasini amalga oshirish uchun poydevor qo'yish imkonini beradi.
    Download 134 Kb.
    1   2   3   4   5




    Download 134 Kb.
    Bosh sahifa
    Aloqalar
        Bosh sahifa
    Dərs
    Mühazirə
    Qaydalar
    Referat
    Xülasə
    Yazı


    1-Ma’ruza: Biznesda axborot tizimlari asoslari. Reja: Axborot tizimlari tushunchasi

    Download 134 Kb.