1-Ma’ruza mashg’uloti.
Mavzu: Gipermatnli axborot tizimi. Web-brouzerlar.
Reja:
1. Gipermatnli axborot tizimi.
2. HTML tilida internetda hujjatlar hosil qilish.
3. Web-brouzerlar.
4. America Online brouzerlari.
Hozirgi vaqtda web dasturlash sohasi kosmik tezlik bilan rivojlanmoqda.
Yangi
texnologiyalar va g‘oyalar maxsus kompaniyalar va korporatsiyalar tomonidan ishlab
chiqarilishi bilan birga oddiy dasturchilar tomonidan ham yaratilmoqda.
Gipermatnli
axborot tizimi axborot uzellari to‘plamidan, bu uzellarda aniqlangan gipermatnli aloqalar
to‘plamidan hamda uzel va aloqalarni boshqarish instrumentidan iboratdir(1.1-
rasm).World Wide Web texnologiyasi - bu internetda tarqatilgan gipermatnli tizimlarni
boshqarish texnologiyasidir va bunga asosan, u gipermatnli tizimlarning umumiy
qoidalariga mos kelishi kerak. Ya’ni yuqorida sanab o‘tilgan
gipermatn tizimlarining
tashkil etuvchilari web tizimida ham bo‘lishi kerak. (1.1-rasm).
Butun dunyo cho‘lg‘ami (pautina) Word Wide Web (WWW) yoki (W3) 1989 yili
paydo bo‘ldi. Uning mohiyati Shveytsariyadagi CERN (The European Laboratory for
partile physios - elementar zarrachalarning Evropa laboratoriyasi) deb nomlangan
laboratoriyaning bir gurux olimlari ishlab chiqdilar. Ularning fikricha, har hil elektron
xujjatlar o‘zaro almashuv paytida istagan kompyuterda bir xil ko‘rinishga ega bo‘lishi
kerak.
Tabiiyki, bunday xujjatlar bilan ishlash muxiti etib Internet tanlangan. CERN
global tarmoqdagi eng gavjum joylardan biri hisoblangan. Bu muammo bilan
laboratoriya xizmatchisi fizik Tim Berners-Li shug‘ullandi va 1991 yil tugatdi. CERN
olimlari navbatdagi avlod HTML (Hyper text Markup Language) va WWW larning
rivojlanishini bilib bergan WWW (w3 consortium) deb nomlangan Konsortsium ning
yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldilar.
1960 yili Amerikalik olim Teodor Xolm Xelsonning shunga o‘xshash muammo
bilan mashg‘ul bo‘lganini aytib o‘tish zarur. U o‘z oldiga shunday maqsad qo‘ygan edi:
insoniyat yaratgan har xil qiymatdagi matnli xujjatlarni maxsus kompyuter tarmog‘iga
birlashtirish va ularni o‘zaro mantiqan bog‘lash. Bunda
foydalanuvchi asosiy yoki
qo‘shimcha axborotli ixtiyoriy xujjatning bir joyidan boshqasiga o‘tish mumkin. 1965
yili Nelson T. X. bunday matnli axborotlarni tashkil etish uslubini gipermatn, o‘zining
amalga oshmagan loyixasini esa Xanadu deb nomladi. Ana usha T. Nelsonning Xanadu
dagi goyasi WWW ning rivojiga turtki bo‘ldi.
Fizik Tim Berners-Li o‘zining yaratgan o‘zaro bog‘langan platformali mustaqil
matnli xujjatlarni yozish tilini HTML deb nomladi. Bu xujjatlar o‘zaro gipermurojaatlar
yordamida bog‘lanadi. Gipermurojaat - bu internet saxifasidagi boshqa ob’ekt bilan
bog‘lovchi ajratilgan so‘z turkumi. Axborotning turli tarkibiy qismlari orasidagi aloqa. U
WWW doirasidagi ob’ektdan ob’ektga o‘tishni ta’minlaydi. Gipermatnli xujjatlar bilan
tanishib chiqish uchun Tim Berners - Li Web - (sharxlovchi) deb nom olgan programma
yozdi. 1993 yili amerikalik talaba Mark Andressen Mosaic Web - sharxlovchi dasturni
yozdi. Bu dastur birinchilar qatori grafik interfeysga ega bo‘ladi
va sichqoncha bilan
ishlay boshlaydi. Mosaic ishlatish uchun qulay, UNIX, PC, va Macintosh platformalarida
ishlaydi va bepul tarqatiladi.Biroq vaqt o‘tgach tadqiqotchi Mosaic asoschi Silicon
Graphics bilan birlashdi. Ular hozirgi kunda brouzer - Netscapeni yaratdilar. Taxminan
Webdagi barcha trafiklarning 80% Netscapega to‘g‘ri keladi. Xonadonlardagi
kompyuterlarni Netscape bilan tekin yuklash mumkin. Keyinroq bozorda Microsoft
kompaniyasi maxsuloti Internet Explorer nomli yangi brouzer paydo bo‘ldi. U ham tezda
internet tarmog‘iga kiritila boshladi. qaysi bir jixatdan WWW ning mashxur bo‘lib
ketishi
Microsoft Windows ga o‘xshab ketadi. Windows MS DOS matn barcha vazifalarni qulay
grafik interfeys orqali bajaradi. Xuddi shunday WWW ning
grafik moxiyati Internet va
elektron aloqa vositalarining e’tiborini jalb etdi.Kelajakdagi WWW brouzer va
kompyuterlarda axborotlarning tashqi ko‘rinishi bilan boshqariladigan, ishlatishda eng
qulay til HTML bilan chambarchas bog‘lanadi. Oxirgi yillar mobaynida HTML da bir
qancha o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. 24-dekabr 1999 yil maxsus
notijorat tashkilot WWW
Consortium (W3C) tomonidan qabul qilingan HTML fayllari, shaxsan, audio -
videokliplar bilan ishlashda, ayniqsa saxifalarni o‘zaro bog‘lashda katta qulaylik
tug‘diradi.
Web tizimini gipermatn tizimi sifatida ikki nuqtai nazar sifatida ko‘rish mumkin.
Birinchidan, gipermatn murojaatlar yordamida bir-biri bilan ulangan sahifalar to‘plami
sifatida ko‘rish mumkin. Ikkinchidan, sahifalarni tashkil qiluvchi axborot ob’ektlarining
elementlaridan (matn, grafika va x.k.) tashkil topgan to‘plam sifatida ko‘rish mumkin.
Ikkinchi yo‘nalishda gipermatn tarmog‘i HTML sahifalarining axborot ob’ektlari
elementlarining to‘plami sifatida aniqlanadi.HTML internetda hujjatlar hosil qilish tilidir.
HTML hujjat deb HTML kodidan tashkil topgan faylga aytiladi.Bunday
hujjatlar web
uzellarning asosiy axborot manbaalari hisoblanadi. Ular matn, grafika audio va video
axborotlarni hamda internetning boshqa komponentlarini kompyuter ekranida aks ettirish
imkonini beradi.
Bu dasturiy tilning asosiy funktsional afzalliklaridan biri gipermurojaatlardir.
Gipermurojaat (HyperLink) HTML - hujjatning asosiy funktsional elementi bo‘lib, u
berilgan web - sahifaning biror ob’ekti bilan boshqa sahifa matnli qatorining dinamik
aloqasini namoyon etadi. Gipermurojaat sifatida matnli element yoki grafik ob’ekti ham
bo‘lishi mumkin. Giperaloqani yagona serverda joylashgan bir necha hujjatlar orasida
hamda internet tarmog‘ining turli qismlarida joylashgan ob’ektlar orasida o‘rnatish
mumkin.
HTML boshqa dasturiy tillardan farhli ravishda translyatsiya
qilinmaydi, balki
interpretatsiya qilinuvchi dasturiy tildir. Bu degani uning bajariluvchi kodini ishga
tushirish uchun oldindan kompilyatsiya qilinmaydi. Web - sahifani ko‘rishga
mo‘ljallangan maxsus dasturda o‘rnatilgan interpretator sahifaning ochilish jarayonida
html - kodni bevosita kompilyatsiya qiladi. Bunda agar dastur matnida xatolik topilsa,
ogohlantirilmasdan bu qator interpretator tomonidan tashlab ketiladi. Agar bu xatolik
html - hujjatning JavaScript kodida sodir bo‘lsa, u holda ogohlantirish ma’lumoti
namoyon bo‘ladi. Demak, html - dastur ishlab chiqilganda uning xatosini faqat web -
sahifa ekranda ask etgandagina kqrish mumkin. Gipermatn g‘oyasining
mazmuni
shundaki, tarmoqdagi informats ion zaxiralarga gipermatn modelini yaratishdagi
relyatsion yondashishdan foydalanish va uni maksimal oddiy usul bilan bajarish. Bu
g‘oyani amalga oshirishda to‘rtta asosiy vosita ishlab chiqilgan:
- HTML hujjatlarning gipermatn belgilash tili.
- URL (Universal Resource Locator) tarmog‘idagi zahira adreslashning universal usuli.
- HTTP gipermatn axborotlari bilan almashish protokoli. (HTTP - Hyper Text Transfer
Protocol).
- CGI (Common Getaway Interface) shlyuzlarining unversal interfeysi.
