Mundarija
1 – ma’ruza. Sun’iy intellekt xakida tushuncha. ma’lumotlar va bilimlarbilimlarni tasvirlash modellari
2 – ma’ruza. Ekspert tizimlar. ekspert tizimlarlarning strukturasi va klassifikatsiyasi, ularni ishlab chikish texnologiyasi
3 – ma’ruza. Kompyuter tizimlarida informatsiyani ximoya kilish vositalari
4 – ma’ruza. Bilimni kursatish uchun maxsulot koidalaridan foydalanish
5 – ma’ruza. Bilimlarni tasvirlash usullari.
6- ma’ruza. Ekspert sistemalarida bilimlarni tasvirlash modellari Maxsuliy (produksion) koidalarining modellari
7- ma’ruza. Freymli modellar
8 – ma’ruza. Semantik modellar
9- ma’ruza. Ekspertdan bilim yaratish
Ma’ruza 1. Intelektual tizimlar haqida umumiy ma’lumot. Reja: 1. Intelektual tizimlar haqida umumiy ma’lumot 2. Intelektual tizimlarning rivojlanish bosqichlari 3. Ekspert tizimlari (ET). ETning xarakteristika va maqsadlari. 4. ETning oddiy ma’lumotlarni qayta ishlash dasturlaridan farqlari. Intelektual tizimlar haqida umumiy ma’lumot
Ta’rif. Sun’iy intelekt(SI) – bu dasturiy muhitning shunday tizimiki, unda inson tafakkurining kompyuter jarayoniga imitatsiyalangan. Sun’iy intelekt atamasi 1956-yilda Stanford universiteti(SSHA) tomonidan taklif qilingan.
Intelekt – bu maqsadga erishishda zarur bo‘ladigan faktlar va metodlar to‘plamidan iborat.
Maqsadga erishish – bu faktlarga zaruriy qoidalarni qo‘llashdan iborat. Misol.Fakt 1. Yonayotgan ploita – issiq. Qoida 1. AGAR qo‘lni yonayotgan plitaga tekkizilsa, U HOLDA kuyish mumkin. Sun’iy intelekt tizimi rivojlanishining quyidagi bosqichlarini ko‘rib chiqishimiz mumkin: 1. XX asrning 70 yillari masalalarni yechish metodlarini izlash va ularni universal dasturlarni qurishda foydalanish bilan xarakterlanadi.
2. XX asrning 80 yillari axborotlarni tasavvur qilishning umumiy metodlarini izlashga va ularni maxsus dasturlarga qo‘llash usullarini qidirish bilan xarakterlanadi.
3.XX asrning 90 yillari bir qancha fan soxalari bo‘yicha maxsus dasturlarni yaratish uchun katta xajmli yuqori sifatli maxsus bilimlarni qo‘llanishi bilan xarakterlanadi. XX asrning 90-yillari boshlarida butunlay yangi konsepsiya qabul qilindi. Intelektual dasturni tuzish uchun, izlanish fan soxasining yuqori sifatli maxsus bilimlari bilan ta’minlash kerak. Shuning uchun loyixalashtirilayotgan SI tizimi yuqori bosqisdagi bilimlari bazasiga ega bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda eng ko‘p tarqalgan konsepsiya bu ekspert tizimlarini (ET) loyixalashtirishdir. Ta’rif. Ma’lum fan soxasidagi Sun’iy intelekt tizimi ekspert deb ataladi. ET – bu aniq fan soxasidagi mutaxassislarning bilimlari to‘plovchi va kam ixtisoslashgan foydalanuvchilarga konsultatsiya uchun empirik tajribasini tirajlashtirvchi(nusxasi yozish) murakkab dasturlar kompleksi.
ET uchun bilimlarni qabul qilishda shu fan soxasidagi ekspertlar xizmat qiladi. Ularning asosiy xususiyatlari: 1. ET masalani yechish uchun yuqori sifatli tajriba va bilimni qabul qiladi; 2. ETdagi bilimlar doim to‘planib va yangilanib boriladi; 3. ET oldindan aytib berish qobilyatiga ega bo‘ladi. 4. ET ishchilarga va mutaxassislarga o‘quv qo‘llanmasi sifatida foydalanilishi mumkin. ETni loyixalashda va ishlab chiqish jarayonida quyidagi qatnashuvchilarni aytib o‘tish mumkin:
1. ETni loyixalash instrumental muxitini ishlab chiquvchilar;
2. ETni yaratishdagi instrumental muxit(IM); 3. ETning o‘zi; 4. Ekspert; 5. Bilimlar injeneri va bilimlar bazasi(BB) administratori; 6. Foydalanuvchi. Bilimlar injeneri – bu SI tizimini ishlab chiqishdagi ko‘nikmaga ega va ETni qanday tuzishni biladigan odam. U ekspertdan so‘raydi va BBdagi bilimlarni tashkillashtiradi. Instrumental muxitni loyixalashga ET dasturlash tili va qo‘llab quvvatlovchi muhit(u orqali foydalanuvchi ET bilan o‘zaro ta’sirlashadi)dan iborat. ET qatnashuvchilarining o‘zaro aloqasi.
ET asosliligini qarab chiqamiz, inson tafakkurini va SI tizimini solishtirish. Inson tafakkur tizimi SI tizimi Kamchiliklari 1. Barqaror emas 2. Qiyin o‘tkazuvchi (ifodalovchi) 3. Qiyin hujjatlashtiriluvchi 4. Oldindan aytib bo‘lmaydigan 5. Qimmatli Ustunliklari 1. Doimiy 2. Oson ifodalanuvchi 3. Oson hujjatlashtiriluvchi 4. Doim bir xil 5. Maqbul Ustunliklari 1. Ijod qiluvchi 2. Moslashuvchan 3. Hissiy idrokdan foydalanadi 4. Har tomonlama 5. Keng qamrovli bilimdan foydalanadi
Kamchiliklari
1. Sun’iy oldindan dasturlashtirilgan 2. Aytib turish kerak 3. Belgili idrokdan foydalanadi 4. Tor yo‘nalishli 5. Maxsus bilimdan foydalanadi Bu tizimlarni afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilib, inson eskpert asosiy afzalliklari, u ko‘p soxada, masalan, ijodkorlikda, topqirlikda,ma’lumot uzatishda va umuman mazmunan SIdan ustunlikka ega. ET terminologiyasi. ETda ishlatiladigan asosiy atamalarni ko‘rib chiqamiz: Algorit – bu optimal yechim olishni ta’minlaydigan formal prosedura. Ishlab chiqaruvchi Ekspert IT loyixalashtirish Injener bilimi ET foydalanuvchi quri sh foydalanyapt i So‘rayapt i Ishlab chiqish aniqlashtirish
Bilimlar bazasi – bu ETning soxa bilimidan iborat qismi. Dispetcher – bu bilimlar bazasidan qachon va qay tartibda qoidalarni qabul qilishni boshqarib turadigan mexanizm qismi. Bilim – bu dasturda ishlatiladigan intellektual axborot. Interpretator – bu soxa bilimini qaysi shaklda qabul qilishni boshqaradigan mexanizm qismi. Qaror mexanizmi – bu masalalarni yechish jarayonlarini umumiy sxemasini o‘zida mujassamlashtirgan ETning qismi. Ishonchlilik koyeffisiyenti – bu berilgan faktlar va qoidalarni aniq hisoblash ehtimoli yoki ishonchlilik darajasi belgilaydigan son. Qoida – bu bilimni quyidagi formal shaklda berilishi: AGAR , U HOLDA . Ekspert tizim – bu oldidan mo‘ljallab qo‘yilgan va boshqa bilimlardan ajratilgan soxa bilimlariga asoslangan dastur. Evristika – fan soxasidagi yechim izlashni cheklaydi yoki soddalashtiradigan qoida. Semantik tarmoq – bu bilimlarni graf shaklida ko‘rsatuvchi metod, unda uch qismlari ob’yektlarni, yoylar esa uning xususiyatlarini bildiradi. Slot – bu ob’yekt xususiyati atributi tavsifi. ETni tashkillashtirilgan strukturasi. ET asosida BB yotadi. Bu yerda bilim faktlar va qoidalarning o‘zaro bog‘liq shaklda qabul qilinadi, xoh ular to‘g‘ri bo‘lsin, xoh noto‘g‘ri yoki qaysidir darajada ishonchlilikka ega bo‘lsin. ETda ko‘p qoidalar,masalan,empirik yoki tajribali qoidalar yoki soddalashtirish, evristika bo‘ladi. ET evristikani ishlatishga majbur, chunki bu yerda yechiladigan masalalar odatda qiyin bo‘ladi va oxirigacha tushunib bo‘lmasligi, matematik yozuvga tushmasligi mumkin. Fan soxasi haqida saralab olingan bilimlar bazaviy bilimlar, masalani yechishda qaror qabul qilishda ishlatiladiganlari esa umumiy bilimlar deyiladi. Shunday qilib, ETdagi BB faktlar va qoidalardan iborat bo‘ladi, qaror qabul qilish mexanizmida esa yangi bilimlar uchun qoidani qanday shaklda qabul qilishni aniqlashtiruvchi interpretator va bu qoidalarni qanday tartibda qabul qilishni o‘rnatuvchi dispetcher bo‘ladi. ETning tashkillashtirilgan sxemasini quyidagi shaklda tasvirlash mumkin:
BB (fan soxasidagi bilimlar) faktlar qoidalar interpretator dispetcher Chiqari mexanizmi
(masala yechilishidagi umumiy bilimlar) Oddiy axborotni qayta ishlovchi dasturlardan ETning farqli tomonlari:
1.An’anaviy komp’yuter dasturlari – ixtiyoriy qo‘yilgan masalaga ular doim bir xil jarayonlar ketma-ketligida yondashishadi; ET har bir qo‘yilgan masalaga xususiy yechim daraxtini quradi. 2. ET ixtiyoriy simvolli ifodani (masalan, konseptual, makon va zamon munosabatlari) qayta ishlaydi. Agar oddiy dasturlarda maqsad – sonli qiymatlarni hisoblash, o‘zgarmaslarni to‘plash va xotiradan chiqarish bo‘lsa, ET uchun maqsad – ob’yektlar va hodisalar oqimini kuzatishda oldindan asosli ko‘rsatmalar va tavsiyalar berishdan iborat. 3.Agar an’anaviy dasturlar matematik qoidalardan kelib chiqsa, ET ishlashi esa belgilarni qayta ishlashga va evristik mulohazalarga asoslanadi. ET inson tafakkurini, aniqlangan muammolarning faraz qilingan yechimlarini imitatsiya qiladi, keyin ulardan eng mos, to‘g‘ri keladiganini tanlaydi. Bunda eng oldin keraksiz yechimlarni tashlab yuboriladi. Bundanda ko‘proq, u egallangan sub’yektiv bilimlarga bog‘liq bo‘lmagan tarkibiy tuzilishidan foydalanadi, tadqiq qilingan inson tizimini hayotiy muammolar yechimiga ekspertiza o‘tkazilishini qabul qilinadi. Muammolarni turli tomondan qarashni tizimli tahlili tufayli, u shundaygina to‘g‘ri keladigan emas, balki eng yaxshi yechimni beradi. ET butunlay insoniy ekspertizaga bog‘liq.
Takrorlash uchun savollar: 1. Sun’iy intelektni ta’riflang. 2. Ekspert tizimi nima? 3. Bilimlar muhandisining vazifalari. 4. ET loyihalanishining instrumental muhitiga nimalar kiradi? 5. Ekspert tizimlarining oddiy dasturlardan farqlari.
Ma’ruza 2. Ekspert tizimlari tarkibi. Bilimlar bazasi. Ryeja: 1. ET tuzilishi 2. Bilimlar Bazasi(BB) 3. Mantiqiy chiqarish mashinasi 4. Ifodalash ichki tizimi 5. Bilimlarni o‘rganish ichki tizimi Kalit so‘zlar: Bilimlar bazasi, mantiq chiqarish mashinasi, ifodalash ichki tizimi, bilimlar bazasini tahrirlash, bilimlarni o‘rganish moduli ETni asosini Feygenbaum, S. Osuga, R. Forsaytlar qo‘yishdi. Ekspert tizimi uning qismlari bilan o‘zining uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi: Bilimlar bazasi – BB; Mantiq chiqarish mashinasi – MCHM; Ifodalash ichki tizimi – IIT; Bilimlar bazasi tahrirlagichi; Bilimlarni egallash (o‘rganish) moduli. 1. ETni qurishdagi eng murakkab masalalardan biri bilimlar bazasi tizimini qurish va uni to‘ldirish hisoblanadi. Bu ikki bosqich o‘zaro yo‘nalishli (bir biriga bog‘liq), ikkinchi bosqichdan birinchi bosqichga o‘tish mumkin, shu bilan birga, ekspertdan olingan bilim boshlangich BBga mos tushmasligi mumkin. U faqat faktlar, tavsiflangan muammolar maydoni, shuningdek, bu faktlarni o‘zaro aloqasidan iborat. Bilimlar bazasi markazida qoidalar
joylashadi.
Qoida berilgan aniq holatda nima natija kelib chiqishini aniqlaydi va ikki qismdan iborat bo‘ladi: bajarilishi yoki bajarilmasligi mumkin bo‘lgan shart va agar shart bajarilganda kelib chiqadigan harakatdan iborat. Ekspert tizimida foydalanilgan barcha qoidalar tizim qoidasini ifodalaydi, hatto oddiy tizimlar ham bir necha ming qoidadan tashkil topishi mumkin. Bilimlarning barcha ko‘rinishi predmet maydoni o‘ziga xosligiga bog‘liq va shu yoki boyqa hollarda loyihachining mahorati (bilimlar muhandisi) adekvatlik darajasi bir yoki bir necha semantik modellar yordamida tasvirlash mumkin. Eng keng tarqalgan modellarga mantiqiy, mahsuliy, freymli va semantik tarmoqlar kiradi. 2. Mantiq chiqarish mashinasi. Uning maqsadi – tashqi muhit ob’yektlaridan olingan ma’lumotlar qayta ishlanishini muvofiqlashtirishdan iborat. Bu holda BB chekli natijalar olish uchun ishlatiladi. Tashqi muhit ostida texnik tizim, ya’ni ET hisoblagich yoki operatorlardan olayotgan ma’lumotlar tushuniladi. Natijada gipotezalar ilgari suriladi va tekshiriladi, yangi ma’lumotlar ishlab chiqariladi, yangi ma’lumotlarni kiritish shakllantiriladi, yechimlar shakllantiriladi, tavsiya qiluvchi yoki boshqaruvchilik xususiyati shakllantiriladi. 3. IIT ETda foydalanuvchining mantiqiy harakatlarini ifodalashga xizmat qiladi, masalan, ET “shaffoflik”ini ta’minlash uchun. Bu blok, ayniqsa o‘qituvchi va konsultatsiya beruvchi ETlarda ET foydalanuvchilarini o‘zlashtirish jarayonida alohida ahamiyatga ega. IIT vaqtning ihtiyoriy momentida ta’minlaydi: ayni vaqtdagi tizim holati haqidagi ma’lumotlarni to‘liq berish; foydalanuvchi so‘rovi bilan oldin bajarilgan harakatlar natijalarini xabar qiladi. 4. Bilimlar bazasi tahrirlagichi – BBT. BBni to‘ldirishda ekspertlar bilan ishlash jarayonida bilimlar muxandisiga yordam berish uchun mo‘ljallangan. BB – bu fayl tizimi va BBT tabiiy tilning ba’zi ichki to‘plamidan bilimlar muxandisi foydalanadigan, MCHMga yo‘naltirilgan, maxsus kodga o‘tkazuvchi translyatorni ifodalaydi. BBT shart: bilimlar muxandisiga qulay bo‘lishi; oldindan ko‘zda tutilgan BB tarkibining ixtiyoriy tuzilishini realizatsiya qilishi; BB elementlarini tuzilishga o‘zgartirish kiritmasdan to‘g‘rilashga imkon berishi; bilimlar muxandisi bilan “do‘stona interfeys”ni ta’minlashi. P o lz o vat yel ь Interf yey s po lz o vat yel ya Podsiste ma logichesko go vыvoda Modul ob’yasnen iya resheniya Opisani ye zadachi BZ Redakt or BZ Formi rovani ye znaniy Modul priobret ye niya znaniy Ekspe rtы
11 Ris.2. Ideal ET tuzilishi. 5. Bilimlarni ifodalash moduli o‘ta ixtisoslashtirilgan soha maydoni haqidagi bilimlarni chiqarib olishga xizmat qiladi. Bu bilimlar empirik xarakterga ega va shu sohada uzoq vaqtdan beri ishlovchi, ekspert xususiyatiga ega bo‘ladi. Bu ETni loyihalashdagi muhim jihatidir. Takrorlash uchun savollar: 1. BBda qanday bilimlar saqlanadi? 2. ETning qaysi ichki tizimida yechim yuzaga keladi? 3. ETning qaysi ichki tizimi “shaffoflik”ni ta’minlaydi? 4. BB tahrirlagichi vazifalari. 5. ETning qaysi qismlari foydalanuvchi bilan muloqotni tashkillashtiradi? 6. Bilimlarni ifodalash modulidan kim foydalanadi? 5-6 – Ma’ruza Bilimlarni namoyish etish modellari Reja 1. Bilimlarni namoyish etish turlari 2. Mantiqiy model 3. Semantik model 4. Freymli model 5. Ishlab chiqiladigan model Kalit so‘zlar: formal nazariya, predikatlarni hisoblash, evristik modellar, kvantor, iyerarxik tarmoqlar Bilimlarni namoyish etishning ikkita turga ajratsa bo‘ladi: 1. Mantiqiy 2. Evristik Mantiqiy modellar asosida formal nazariyani tushunish yotadi. Mantiqiy modellarda aloxida bilimlar (faktlar) birliklari orasida mavjud bo‘lgan munosabatlar, formal nazariyaning sintaktik bilimlari orqali ifodalanadi (masalan, predikatlarni xisoblash). Mantiqiy modellardan farqlangan holda evristik modellar u yoki bu muammoli soxaga spesifik xususiyat beradigan turli xil vositalar to‘plamiga ega. Evristik modellar mantiqiy modellar va imkoniyatlar yoki qobiliyatlarni xolis namoyon etishdan kelib chiqadi, ya’ni, muammoli soxa va samarali foydalanilayotgan chiqarish mexanizmini ko‘rsatishdan. Evristik modellar quyidagicha bo‘ladi: 1. tarmoqli 2. freymli
12 3. ishlab chiqiladigan Bilimlarni namoyish etishing birinchi turini ko‘rib chiqamiz Mantiqiy modellar Mantiqiy modellar predikatlarni xisoblash tilidan foydalanadilar. Birinchi predikatga munosabatlar nomi mos tushadi, dalillar terminiga esa ob’yektlar. Barcha predikatlarning mantiqida ishlatiluvchi mantiqiy fikrlar haqiqiy yoki yolg‘on mazmunga ega. Misol: Djon axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxassis fikrini ko‘rib chiqamiz. Ushbu fikr quyidagicha tasvirlanishi mumkin: hisoblanadi (Djon, axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxassislik). Keling X-ob’yekt (Djon), axborot texnologiyalar bo‘yicha mutaxassis bo‘lib hisoblanayotgan bo‘lsin. Unda quyida forma ishlatiladi: hisoblanadi (X, axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxasis). Smit IBM firmasida mutaxassis sifatida ishlaydi fikri uchta dalilli predikat ko‘rinishida berilishi mumkin: ishlaydi (Smit, IBM firmasi, mutaxassis). Mantiqiy modellar bilan ishlashda quydagi qoidalarga amal qilish zarur: 1. Dalillar tartibi xar doim berilgan predmet soxasiga qabul qilingan predikatlar izohi bilan mos holda berilishi kerak. Dasturchi dalillarning fiksirlangan tartibi haqidagi qarorni qabul qiladi va boshidan oxirigacha unga amal qiladi. 2. Predikat dalillarning istalgan miqdoriga ega bo‘lishi mumkin. 3. Predikatdan tashkil topgan va u bilan dalillar orqali bog‘langan alohida fikrlar, murakkab fikrlarga mantiqiy bog‘lamalar orqali bog‘lanishi mumkin: VA(END, ), YOKI (or, ), YO‘Q (not, ~), →- AGAR..., UNDA formasini yo‘naltirish uchun foydalaniladigan implikatsiyalar. Bir necha misollarni ko‘rib chiqamiz: 1) Predikat nomi – hisoblanadi Hisoblanadi (Smit, AT bo‘yicha mutaxassis) ∩ o‘qiydi (Smit, adabiyot) Smit AT bo‘yicha mutaxassis hisoblanadi va adabiyotni o‘qiydi. 2) Predikat nomi – hisobot beradi Hisobot beradi (Smit, Djon)→boshqaradi (Djon, Smit) Agar Smit Djonni oldida hisobot beradigan bo‘lsa, unda Djon Smitni boshqaradi. 3) Predikat nomi – yozdi Yozdi (Smit, dastur) ∩ NOT ishlaydi (dastura) → to‘g‘irlash (Smit, dastur, oqshom) OR berib yuborish (dastur, dasturchi, keyingi kun) AGAR Smit dasturni yozgan bo‘lsa VA u ishlamasa, UNDA Smit dasturni kechqurun to‘g‘irlashiga YOKI keyingi kuni dasturchiga berib yuborishiga to‘g‘ri keladi.. Fikrlarda dalil sifatida o‘zgaruvchilar ishlatilishi mumkin. Bunday holatda o‘zgaruvchilar bilan ishlash uchun kvantor tushunchasi kiritiladi. Kvantorlar 2 turda bo‘ladi:
13 1. Umumlik kvantori 2. Mavjudlik kvantori ) (x , barcha ayrim sohaga tegishli bo‘lgan qovusdagi o‘zgaruvchilar haqiqiy bo‘lishi kerakligini bildiradi. ) (x oznachayet, x mazmunlardan faqat ayrimlarigina haqiqiy ekanini bildiradi. va bir-birining xossasi bo‘lishi mumkin. Misollar: 1. ) (x (AT bo‘yicha mutaxassis (X)→dasturchi(X)) AT bo‘yicha barcha mutaxassislar dasturchilardir. 2. ) (x ( AT bo‘yicha mutaxassis (X)→yaxshi dasturchilar (X)) AT bo‘yicha ayrim mutaxassislar – yaxshi dasturchilardir. 3. ) ( ) ( y x (xodim (X)→rahbar (Y,X)) Har bir xodimning rahbari bor. 4. ) ( ) ( X Y (xodim (X)→rahbar (Y,X)) Bir shaxs borki, u hammaga rahbarlik qiladi. Tarmoqli semantik modellar Ushbu modellar asosida tarmoqlar, cho‘qqilar, yoylar tushunchalari yotadi. Tarmoqlar sodda va iyerarxik bo‘ladi, cho‘qqilar esa mohiyat, ob’yektlar, hodisalar, jarayonlar yoki mavjudlik tushunchalaridir. Ushbu mohiyatlar orasidagi munosabatlar yoylar orqali tasvirlanadi. Tushuncha sifatida odatda abstrakt va konkret ob’yektlar turadi, munosabatlar esa bu, qismiga ega, tegishli, sevadi kabi aloqalardir. Sodda tarmoqlar ichki strukturaga ega bo‘lmaydi, iyerarxik tarmoqlarda esa ayrim cho‘qqilar ichki strukturaga ega bo‘ladi. Semantik tarmoqlarning xarakterli xususiyati bo‘lib uch tur munosabatning mavjudligi hisoblanadi: 1. Sinfning sinf-elementi 2. Xossa-mazmun 3. Sinf element andozasi Iyerarxik semantik tarmoqlarda tarmoqlarni tarmoqosti(bo‘shliq)larga bo‘linishi nazarda tutiladi va munosabatlar faqat cho‘qqilar orasida emas, balki bo‘shliqlar orasida ham o‘rnatiladi. P 0 P 1 P 3 P 2 P 5 P 4 P 6 P 7
14 Bo‘shliqlar daraxti P 6 bo‘shlig‘i uchun bo‘shliqning barcha cho‘qqilari P 4, P 2, P 0, bo‘shliqlar ajdodlarida yotganlari ko‘rinadi,qolganlari ko‘rinmaydi. «ko‘rinish» munosabati ko‘pgina «imkoniyatlar»ni tartiblashda bo‘shliqlarni guruxlash imkonini beradi. Iyerarxik tarmoqlarni grafik ko‘rinishini qoidalari yoki kelishuvlarini ko‘rib chiqamiz: Bir bo‘shliqda yotgan cho‘qqilar va yoylar to‘g‘ri yoki ko‘pburchak bilan cheklanadi; Yoy uning ismi joylashgan bo‘shliqqa tegishli bo‘ladi P j , bo‘shliq ichida joylashan P i ,bo‘shliq avlod hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan qarorni topish muammosi semantik tarmoqni qo‘yilgan tarmoqqa javob beruvchi, ayrim tarmoqostiga mos keluvchi tarmoq fragmentini izlash vazifasiga olib keladi. Semantik tarmoq modelining asosiy yutug‘i - insonning uzoqmuddatli xotirasini tashkil etish haqidagi zamonaviy tushunchalardan kelib chiqadi. Modelning kamchiligi– semantik tarmoqqa chiqishning izlashni murakkabligi. Takrorlash uchun savollar: 1. Mantiqiy modellar asosida nima yotadi? 2. Evristik modellar asosida nima yotadi? 3. Evristik modellar qanday turlarga bo‘linadi? 4. Mantiqiy modellar bilan ishlashda qanday qoidalarga amal qilish kerak? 5. Semantik modellar asosida nima yotadi? 6. Semantik tarmoqning xarakterli xususiyati? 7. Mantiqiy modelning yutuqlari va kamchiliklari? 8. Semantik modelning yutuqlari va kamchiliklari? 7- leksiya Fikrlashning to‘g‘ri zanjiri Reja 1.Fikrlashning to‘g‘ri zanjiri mexanizmi(FTR) 2. FTR ni realizatsiya qilishniig fond birja misolida ko‘rish 3.Tizimning ishlashining umumiy algortmlari, Fikrlashning to‘g‘ri zanjirini realizatsiya qilish Kalit so‘zlar: freym, slotlar, AKO-aloqalar, kvantor, namunalarni boshqarish, ishlab chiqiladigan qoida Freymli modellar Turli xildagi modellar imkoniyatlarini o‘ziga bog‘lovchi namoyishlarni ishlab chiqishga intilish, fremli namoyishlarni paydo bo‘lishiga olib keldi.
15 Freym (angl. Frame – karkas yoki rom) – bu ayrim standart holat yoki abstrakt ko‘rinishlarni namoyish etishga asoslangan bilimlar strukturasidir. Har bir freym bilan quyidagi ma’lumotlar bog‘langan: 1. Freymdan qanday foydalanish haqida; 2. Freymni bajarishdan qanday natijalar kutish kerakligi 3. Kutganingiz oqlanmasa nima qilish kerak. Freymlarning yuqori bosqichlari fiksirlangan bo‘ladi va o‘zi bilan xuddi shu freym bilan tasvirlanish mohiyatini yoki haqiqiy xolatlarni namoyon qiladi. Quyi bosqichlar freymni chaqirganda ma’lumotlar bilan to‘ldiriladigan slotlar bilan namoyish qilinadi. Slotlar – ayrim atributlarning to‘ldirilmagan mazmunlaridir. Shuningdek, ko‘rinishni yoki holatni namoyish qilishga yo‘naltirilgan modellar ham freym deb ataladi. Freym strukturasini quyidagi tasavvur qilish mumkin: FREYM NOMI: ( 1-chi slot nomi: 1-chi slot mazmuni), (2-chi slot nomi: 2-chi slot mazmuni), ………………………………………… (N-chi slot nomi: N-chi slot mazmuni), Odatda freym tizimlari kiritilgan freymni ma’lum bir holatga mos keltirib bo‘lmaydigan xollar foydalaniladigan axborot qidiruv tarmog‘i ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, ya’ni slotlarga ushbu slot bilan bog‘liq bo‘lgan shartlarni qoniqtira oladigan lar biriktirilmasa. Bunday xollarda tarmoq boshqa freymni qidirish va taklif etish uchun xizmat qiladi. Fremlar ma’lumotlar omborida saqlanadigan freym-namunalar yoki prototiplar va kelib tushayotgan ma’lumotlar asosida haqiqiy holatlarni ko‘rsatish uchun yaratiladigan freym-ko‘chirmalarga bo‘linadi. Freym modeli yetarlicha universal hisoblanadi, chunki u dunyo haqidagi turli xildagi bilimlarning hammasini quyidagilar orqali ko‘rsatib berish imkonini beradi: 1. Ob’yektlar va tushunchalarni anglatib beruvchi freym-strukturalar (kiritma, garov, veksel); 2. freym-rollar (menedjer, kassir, mijoz); 3. freym-ssenariylar (inqiroz, yig‘ilish, aksionerlar) 4. freym-holatlar (avariya, qurilmaning ish rejimi) va boshqalar. Freymlar nazariyasining muhim xossa semantik tarmoqlar nazariyasidan o‘zlashtirishi hisoblanadi. Va freymlarda hamda semantik tarmoqlarda ketma- ketlik AKO-aloqalarga (A-Kind-of=bu) bog‘liq amalga oshadi. AKO sloti freymga aniq tartiblashmagan iyerarxiyaning yuqori bosqichini ko‘rsatadi, ya’ni analogli slotlarning mazmunlari o‘tkaziladi.
16 Inson Bola o‘quvchi Freymlar tarmoqlariq Bu yerda “O‘quvchi” tushunchasi yuqori qismda joylashgan “bola” va “inson” freymlari ketma-ketligi xossa sifatida kelyapti. Unda “O‘quvchilar shirinlikni yaxshi ko‘radimi?” degan savolga “Ha” deb javob berish kerak (chunki, ushbu xossaga bolalar ega). Xossalarning ketma-ketligi hususiy bo‘lishi ham mumkin, shuning uchun o‘quvchilarning yoshi “bola” freymidan tartiblanmaydi, chunki o‘zining shaxsiy freymida yosh aniq ko‘rsatilgan. Freymlarning asosiy yutug‘i u inson xotirasining konseptual asosini, qolaversa uning qanday nozik va ko‘rkamligini ko‘rsatib bera oladi. Ishlab chiqiladigan modellar An’anaviy dasturlashda agar i-chi guruh shoxlanish guruhi bo‘lmasa, unda uning ketidan i+1-chi guruh davom etadi. Dasturlashning bunday usuli o‘rganilayotgan bilimlarning tahlil qilish ketma-ketligiga oz miqdorda bog‘liq bo‘lgan holatlarda qulay hisoblanadi. Aks holda esa dasturni namunalar bilan boshqariladigan erkin modellar majmui sifatida ko‘rib chiqqan ma’qul. Bunday dastur tahlilning xar bir qadamida qaysi modul ushbu xolatni taxliliga mos kelishini aniqlab boradi. Ushbu xolatni taxlil qilishga namunalarni boshqarish moduli mos keladi. Namunalarni boshqarish moduli bitta yoki bir nechta strukturani modifikatsiya qilish va izlanish mexanizmidan tashkil topadi. Xar bir bunday modul ma’lum bir ishlab chiqiladigan qoidani tashkil qiladi. Bunda Sut emizuv- chilar AKO o‘ylash biladi AKO inson 0-16 yosh yoshi 50-180 sm bo‘yi shirinli k sevadi AKO bola maktabd a o‘qiydi 7-17 yosh yosh forma ni kiyadi
17 boshqaruv vazifasini interpretator amalga oshiradi. Bilimlarni namoyish etish nuqtai nazaridan qaraganda, namunalarni boshqarish moduliga yondashish quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 1. doimiy bilimlarning ma’lumotlar omborida saqlanuvchi va ishchi xotiradagi vaqtinchalik bilimlarga bo‘linishi 2. modullarning strukturaviy erkinligi 3. muammoli soha haqidagi bilimlarni tashuvchi modullardan boshqaruv sxemasining ajratilishi. Bu boshqaruvning turli xil sxemalarini tashkil etish va ko‘rib chiqish imkonini beradi, shuningdek, bilimlarni va tizimlarni modifikatsiya qilishni osonlashtiradi. 8 – Ma’ruza. SUN’IY INTELLEKT XAKIDA TUSHUNCHA. MA’LUMOTLAR VA BILIMLAR. BILIMLARNI TASVIRLASH MODELLARI Reja: 1. Sun’iy intellekt xakida tushuncha 2. Sun’iy intellekt rivojlanish yunalishlari 3. Bilimlarni tavsiflash modellari 4. Semantik tarmoklar Foydalanilgan adabiyetlar 1. Informatika. Bazovыy kurs. Pod red. S.V.Simonovicha Sank-Peterburg, 2001 g. 2. Informatika. Pod red. prof. N.V.Makarovoy M.: 1997g. dasturlar Namunalarni boshqaruvchi tizim Boshqa dasturlar Qoidalarga asoslangan tizim Tarmoqqa asoslangan tizimlar Ishlab chiqiladigan tizimlar Transfomasialangan tizimlar Ma’lumotlar ni boshqarish tizimi
18 3. Axborot tizimlari va texnologiyalari. Akad.S.Gulomov va boshkalar. T. "Shark", 2000y. 4. S.S. Gulomov va boshk. Iktisodiy infarmatika.T.: "Uzbekiston" ,1999y. 8.1. Sun’iy intellyekt xakida tushuncha Inson akliga xos va uxshash narsani yaratish va undan murakkab ishlarda foydalanish fikri kadimdan kishilarni uylantirib kelgan. 14 asrda yashagan olim R.Lulliy tushunchalar kvalifikatsiyasiga asoslanib mashina yaratishga xarakat kilgan. 18 asrda yashagan G.Leybnis va R.Dekart bir-biridan mustakil xolda xamma fanlar buyicha universal til taklif etishgan. Ushbu taklif sun’iy intellekt rivojiga asos buldi. Sun’iy intellektning fan yunalishi sifatida rivojlanishi EXM paydo bulganidan sung mumkin buldi. Bu narsa 20 asrning 40-yillariga tugri keladi. Shu paytda N.Viner yangi fan kibernetikaga asos soldi. Sun’iy intellekt termini (artifikalintelligence) 1956 yilda Amerikada taklif etildi. Sun’iy intellekt tan olingandan kup utmasdan u ikki asosiy yunalishga ajraldi: "Neyrokibernetika" va "kora yaщik" kibernetikasi. Fakat - xozirgi paytga kelib bu ikki yunalish yana kushilish tendensiyasiga yul tutmokda. "Neyrokibernetika" yunalishini kuyidagicha izoxlash mumkin: Uylashi va fikr kilishi mumkin bulgan birdan-bir ob’yekt bu-inson miyasidir. Shuning uchun boshka yaratiladigan fikrlovchi kurilma uning tuzilishini aks ettirishi kerak. Shunday kilib neyrokibernetika inson miyasiga uxshash strukturalarni modellashtirishga karatilgan. Fiziologlar tomonidan inson miyasida uzaro boglangan va uzaro amal kiluvchi 10^21 tadan kup nerv tukimalari - neyronlar borligi oldindan aniklangan. Shuning uchun neyrokibernetika maksadi neyronlarga uxshash elementlarni yaratish va ulardan amal kiluvchi birikmalar tuzish edi. Bu birikmalarni neyron tarmoklari (neyroset) deb kabul kilingan. Birinchi tarmoklar Amerika olimlari G.Rozenblat va Mak-Kamok tomonidan 50-yillar oxirida yaratilgan. Bunda inson kuzini va uni miya bilan alokasini modellashga xarakat kilingan edi. Ular yaratgan kurilma periyentron deb atalgan. Ushbu kurilma bir kurinishda yezilgan xarflarni ajrata olgan, lekin uning ikkinchi kurinishini ajrata olmagan, masalan A, kabi kurinish bu kurilma uchun ikkita belgi xisoblangan.70-80 yillarga kelib bu yunalishdagi ishlar kamaya boshladi. Birinchi urinishlar natijasi muvaffakiyatli emas edi. Buni mualliflar usha paytda bulgan EXMlar ishlash tezligi past va xotirasi kichikligi bilan izoxlaganlar. 80-yillarga kelib Yaponiyada bilimlarga asoslangan EXM 5-avlod bazasida 6- avlod EXM yaratildi, bu bilan tezlik va xotira kamchiliklari amalda olib tashlandi. Bu kompyuterlar neyrokompyuterlar deb ataldi. Parallel ishlovchi kompyuterlar - transpyuterlar paydo buldi. Neyrokompyuterlar uchun maksad belgilarni ajratish bulib koldi.
19 Xozirgi davrga kelib neyron tarmoklarini ajratishning uch yunalishi mavjud: - barcha algoritmlarni bajara oluvchi mikrosxemalar birligidan iborat maxsus kompyuterlar yaratish; - tez ishlovchi kompyuterlarga asoslangan maxsus dasturlar yaratish; - yukoridagi ikki yunalishni birlashtirish, ya’ni xisoblash bir kismni maxsus sxemalar, bir kismini dasturlar bajaradi. "Kora yaщik" kibernetikasi yunalishi neyrokibernetikaga karama- karshidir. "Uylovchi" kurilma kanday kurilgani axamiyatga ega emas. Asosiysi, berilgan kursatmaga u inson miyasidek javob kaytarsa yetarli. 1963-70 yillarga kelib sun’iy intelekt masalalariga matematik mantik usullarini kullay boshlashdi. Shu asnoda 1973 yilda Prolog algoritmik tili yaratildi. 70-yillar urtalarida AKSHda mutaxassis - ekspertlar bilimini modellashtirish goyasi tugilishi sun’iy intellekt amaliy kullanilishida katta turtki buldi. AKSH da birinchi bilimlarga asoslangan tizimlar, ya’ni ekspert tizimlar paydo buldi. MUCIN va DENDRAL nomli medisina va ximiyada kullaniluvchi ekspert tizimlar kullanila boshlandi. 80-yillar urtalaridan boshlab sun’iy intellekt tadbirkorlik mashgulotiga aylana bordi. Uz-uzini ukitish tizimlariga bulgan kizikish kuchaya bordi. 8.2. Sun’iy intellekt rivojlanish yunalishlari Sun’iy intellekt-informatikaning bir bulagi bulib, uning maksadi chegaralangan tabiiy til asosida EXM bilan mulokot kilib, odatda intellektual deb xisoblanadigan masalalarni foydalanuvchi dasturchi tomonidan dastur vositalarini tuzishdir. Bilimlarga asoslangan tizimlar yaratish va bilimlarni takdim etish. Bu sun’iy intellektning asosiy yunalishi bulib xisoblanadi. Ular ekspert tizimlari yadrosini tashkil etuvchi bilimlarni tavsiflash modellari, bilimlar bazalari yaratish bilan boglikdir. Ijod va uyinlar. Odatda sun’iy intellekt uzida labirint modeli va evristika yotgan shaxmat, shashka kabi intellektual uyin masalalarini mujassamlashtirgan. Tabiiy tilga yakin interfeysni yaratish va mashina yordamida tarjima kilish. 50- yillarda sun’iy intellekt izlanishlarida mashina yordamida tarjima kilish yunalishi katta urin tutgan. Bu yunalishdagi birinchi dastur ingliz tilidan rus tiliga tarjima kiluvchi dasturdir. Birinchi kadam suzma- suz tarjima kilish dasturi bulib, u samarali chikmadi. Xozirgi davrda murakkabrok modyel ishlatiladi, unda bir necha bloklardan iborat tabiiy til elementlarini taxlil kilish asos bulib xisoblanadi. Taxlil kilish kuyidagi kurinishlarda amalga oshiriladi: - sintaksis taxlil; - suzlar orasidagi boglanishlarni, grammatika gaplarni taxlil kilish; - morfologik taxlil - matnda suzlarni taxlil kilish; - progmatik taxlil - shaxsiy bilimlar bazasiga asoslanib gapning ma’nosini biror atrofda taxlil kilish;
20 - semantik taxlil - biror predmet soxaga yunaltirilganlgan bilimlar bazasiga asoslanib xar bir gapning ma’nosini taxlil kilish. Kiyofani bilish (raspoznovaniye obrazov). Sun’iy intellektning tradision yunalishlaridan bulib, uning aloxida yunalish bulib rivojlanishda katta urni bor. Bunda xar bir ob’yektga belgilar matrisasi mos kuyilib, uning kiyofasi bilinadi (urganiladi). Bu yunalish neyrokibernetika bilan boglangan. Kompyuterning yangi arxitekturalari. Bu yunalish simvolli va mantikiy ma’lumotlarni kayta ishlashga yunaltirilgan yangi apparat yechimlari va arxitekturalarni ishlab chikish bilan shugullanadi. Kompyuterlarning 5 va 6 avlodlari yaratilmokda. Intellektual robotlar. Robotlar - inson mexnatini avtomatlashtiruvchi elektromexanik kurilmalardir. Robotlarni yaratish fikri kadimiy bulib xisoblanadi. Robot suzi esa 20 - yillarda chex yezuvchisi Karel Chapek tomonidan taklif etilgan. Birinchi robotlar yasalishidan boshlab xozirgacha uning bir necha avlodi almashdi. Uz-uzini xosil kiluvchi yoki intellektual robotlar. Bu robot texnikasining rivojlanishida oxirgi pirovard maksaddir. Intellektual robotlar yaratishdagi asosiy muammo - uning kurish kobiliyatini yaratish muammosidir. Xozirgi vaktda jaxonda yiliga 60 mingdan ortik robotlar yaratilmokda. Ukitish va uz - uzini ukitish. Bu sun’iy intellektning tez rivojlanayetgan bulimlaridan xisoblanadi. U uzida taxlil va ma’lumotlarni yigish asosida avtomatik ravishda bilimlarni tuplashga yunaltirilgan usullar, algoritmlar va modellarni mujassamlashtiradi. Shuningdek misollar yerdamida ukitish, belgilarni bilishning an’anaviy yunalishlaridan xam foydalanadi. Ma’lumotlar va bilimlar. Ma’lumotlar - biror predmet soxadagi ob’yektlar, jarayonlar va xodisalarni xarakterlovchi, ularning xarakterlarini bildiruvchi aloxida olingan dalillardir. EXMda kayta ishlanganda ma’lumotlar shartli ravishda kuyidagi boskichlardan utadi; - ma’lumotlar, ulchovlar va kuzatishlar natijasi sifatida; - ma’lumotlar ularni tashuvchilarda (jadvallar, ma’lumotnomalar); - ma’lumotlar strukturasi (modelli) diagramma, grafik, funsiyalar kurinishida; - ma’lumotlar kompyuterda ma’lumotlarni tavsiflash tilida; - ma’lumot tashuvchilar bulgan ma’lumotlar bazalarida. Bilimlar esa ma’lumotlar bilan boglangan bulib, ularga asoslanadi, lekin ular inson fikrlash kobiliyati natijasi bulib, biror amaliy faoliyatdagi olgan tajribalarni birlashtiradi. Ular empirik yul bilan xosil kilinadi. Bilimlar bir soxadagi masalalarni yechishi mumkin bulgan, biror predmet oblastining aniklangan konuniyatidir (prinsiplar, boglikliklar, konunlar). EXMda kayta ishlashda bilimlar ma’lumotlar kabi kurinishlarni oladi: - bilimlar inson xotirasida fikrlash natijasi sifatida;
21 - bilimlarni moddiy tashuvchilari (ukuv kullanma, uslubiy kullanmalar); - bilimlar maydoni - biror predmet soxadagi asosiy ob’yektlarni, ularning atributlarini va boglovchi konuniyatlarni shartli tavsifi; - bilimlarni takdim etish tillarida tavsiflangan bilimlar (produksion tillar, semantik tarmoklar, freymlar). Kupincha bilimlarni kuyidagi ta’rifi ishlatiladi: Bilimlar - bu yaxshi strukturlashgan, yoki ma’lumotlar xakidagi ma’lumotlardir. 8.3. Bilimlarni tavsiflash modellari Xar xil predmet bulimlari uchun bir kancha bilimlarni tavsiflash modellari mavjud. Ularning kupchiligini kuyidagi sinflarga ajratish mumkin: - produksion; - semantik tarmoklar; - freymlar; - formal mantikiy modellar. Produksion model. Ushbu model koidalarga asoslangan bulib, bilimlarni kuyidagicha kurinishda tavsiflaydi: Agar (shart), u xolda (xarakat). Bu yerda shart deganda bilimlar bazasidan kidirish lozim bulgan kurinish asosida berilgan biror suz yeki jumla, xarakat deganda esa shartdagi jumla topilganda bajariladi. Ushbu shart va kadamlar boshka biror kadam orasida, maksadli, tizim ishini tugatuvchi bulishi mumkin. Produksion modelni kullaganda bilimlar bazasi koidalar tuplamidan iborat buladi. Kerakli koidani topuvchi dastur esa chikarish mashinasi deyiladi. Kupincha chikarish tugri (ma’lumotlardan maksadni kidirish) yeki teskari (maksaddan uni tasdiklash uchun ma’lumotlarga) buladi. Ma’lumotlar bu - koidalarni bazadan tanlovchi dasturni ishga tushirishga asos buluvchi boshlangich faktlardir. 8.4. Semantik tarmoklar Semantik termini - ma’noli degan ma’noni anglatadi, semantika esa belgilar ma’nosini aniklovchi, ya’ni simvollar va ob’yektlar urtasidagi bogliklikni aniklovchi fandir. Semantik tarmok bu yunaltirilgan graf bulib, uning uchlari tushuncha, yeylari esa tushunchalar urtasidagi munosabatlardir. Tushunchalar bulib abstrakt va konkret ob’yektlar ishlatiladi, munosabatlar esa kuyidagi boglanishlardir: bu ("is"), kismga ega ("hasrart"),.ga tegishli ( ),"yaxshi kurish". Semantik tarmoklarning xarakterli tomoni - ularda kuyidagi 3 xil munosabatlar bulishidir: - sinf - sinf elementi; - xossa - kiymat;
22 - sinf elementi misoli. Semantik tarmoklarning bir necha klassifikatsiyasini keltirish mumkin. Masalan munosabatlar tiplari soni buyicha: - bir jinsli (munosabatning bir tipiga esa) - bir jinsli emas (xar xil tipli munosabatga ega). Munosabatlar tiplariga kura: - binar (munosabat ikki ob’yektni boglaydi ) - n arli (ikkitadan ortik tushunchani boglovchi maxsus munosabatlar bor). Kupincha semantik tarmoklarda kuyidagi munosabatlar ishlatiladi: - "kism - butun" tipli boglanish ("sinf - sinf kism", "element - tuplam " va xokazo) - funksional boglanishlar (odatda "ishlab chikarish", "ta’sir kiladi" kabi fe’llar bilan aniklanadi). - mikdoriy boglanishlar (kup, kam, teng...); - fazoviy boglanishlar (...dan uzok, ...ga yakin, orkasida, ostida, ustida...). - vaktli boglanishlar (oldin, keyin, orasida...); - atributli boglanishlar (xossaga ega, kiymatga ega...); - mantikiy boglanishlar (va, yoki, emas) va x.k. Semantik tipdagi tarmokda yechimni kidirish kuyilgan savolga mos keluvchi, kuyi tarmokka mos, tarmok fragmentini kidirish masalasiga olib kelinadi. Semantik tarmok Ushbu modelning asosiy afzalligi insonning uzokka saklanuvchi xotirasi tugrisidagi zamonaviy karashlarga mosligidir. Modelning kamchiligi - semantik tarmokdan yechimning kidirilishini murakkabligidir. Semantik tarmoklarni kullash uchun NET deb nomlangan tilga uxshash tarmok tillari yaratilgan. Freymlar Freym (frame -karkas yoki ramka) suzi 70 yillarda bilimlar strukturasini fazoviy kurinishda tasvirlash uchun taklif kilingan. Freym asosida abstrakt obraz yeki xolat yetadi. Abstrakt obraz tushunchasi psixologiya va falsafadan yaxshi ma’lum. Masalan, "xona" suzi eshitgan kishida xona obrazini kuzgatadi; "6- 20 m.kv. maydonga ega, eshik va derezalarga ega, polli, turt devorli yashash xonasi" degandan bir narsani olsak, ma’no buziladi, masalan, derezalar suzini olsak, yashash emas, yotish xonasi bulib kolishi mumkin, lekin unda teshiklar, ya’ni slotlar ayrim atributlarning tuldirilmagan kiymatlari mavjud, masalan, oynalar soni, devor rangi va xokazo. Freymlar nazariyasida bunday obraz freym deyiladi. Obrazni akslantiruvchi formallashgan model xam freym deyiladi. Freym strukturasini kuyidagicha tasvirlash mumkin: Freym nomi: (1- slot nomi:1 slot kiymati), (2 - slot nomi:2 slot kiymati), (n - slot nomi : n - slot kiymati).
23 Freym modeli yetarlicha universaldir, chunki u bilimlar kup xilligini kuyidagilar yerdamida akslantirishga imkon beradi: - Freymlar - ob’yekt va tushunchalarni belgilash strukturalar uchun - Freymlar - rollar (menedjer, kassir, kliyent) - Freym - ssenariyalar (bankrotlik, aksionerlik yigilishi) - Freym xolatlar (trevoga, avariya, kurilma ish rejimi) Freymlar nazariyasining asosiy xossasi - semantik tarmoklar nazariyasiga xos bulgan xossalar vorisligidir. Freymlarda xam, semantik tarmoklarda xam vorislik AKO - boglanishlar orkali buladi. AKO sloti uxshash slotlar kiymatlari oshkormas xolda utadigan iyerarxiyaning yukorirok darajasini kursatadi. Misol: Rasmdagi freymlar tarmogida "ukuvchi" tushunchasi "bola" va "odam" freymlari xossalarini oladi, chunki ular iyerarxiyaning yukori darajasida turibdi. "Ukuvchilar shirinlikni sevishadimi" degan savolga "xa" degan javob beriladi, chunki undan yukori bola freymda barcha bolalar shirinlikni sevishi ta’kidlangan. Xossalar vorisligi kisman bulishi mumkin, masalan "ukuvchi" freymidagi yesh "bola" freymidan utmaydi, yesh uning uzida kursatilgan. Odam Bola Ukuvchi 1 - Rasm. Freymlar tarmogi Bilimlarni tasvirlashning freymlar modelining asosiy afzalligi (ustunligi) inson xotirasi kabi tashkil kilinishi, xamda uning anikligidir. Takrorlash uchun savollar 1. Suniy intellekt nima? 2. Suniy intellekt yunalishlarini tushuntiring? 3. Maьlumotlar deganda nimani tushunasiz? 4. Bilimlar nima? 5. Produksion model deganda nimani tushunasiz? 6. Semantik model degani nima? 7. Taxlil kilish kanday yunalishlarda amalga oshiriladi? 8. Tugri va teskari xulosa chikarish degani nima? 9. Semantik tarmok deganda nimani tushunasiz? AKO Kila oladi Ako Yeshi Buyi Sevadi AKO Ukiydi Yeshi Kiyimi Odam 0-16 yesh 50-180 sm Shirinlik Bola Maktabda 7-17 yesh Forma
24 10. Freym tushunchasini izoxlang. 11. Semantik tarmoklarga misollar keltiring. Tayanch iboralar Suniy intellekt, ekspert tizimi, bilimlarga asoslangan tizimlar, bilimlar bazasi, semantik taxlil, bilimlarni tavsivlash usullari, produksion, semantik tarmoklar, freymlar, formal mantikiy modellar, tugri xulosa chikarish, teskari xulosa chikarish, funksional boglanish, mantikiy boglanish, sintaksis taxlil, maьlumotlar bazasi, intellektual robotlar, bilimlar maydoni. 9 – Ma’ruza. EKSPERT TIZIMLAR. EKSPERT TIZIMLARLARNING STRUKTURASI VA KLASSIFIKATSIYASI, ULARNI ISHLAB CHIKISH TEXNOLOGIYASI Reja: 1. Ekspert tizimlarning predmet soxalari. 2. Ekspert tizimining umumiy strukturasi. Asosiy tushunchalari va ta’riflar. 3. Ekspert tizimlari klassifikatsiyasi. 4. Ekspert tizimlarini kurish vositalari. 5. Ekspert tizimlarni tuzish texnologiyasi. Foydalanilgan adabiyetlar
25 1. Informatika. Bazovыy kurs. Pod red. S.V. Simonovicha Sank-Peterburg, 2001g. 2. Informatika. Pod red. prof. N.V.Makarovoy M.: 1997g. 3. Axborot tizimlari va texnologiyalari. Akad.S.Gulomov va boshkalar. T.: "Shark", 2000y. 4. S.S. Gulomov va boshk. Iktisodiy infarmatika.T.: "Uzbekiston",1999y. 1. Ekspert tizimlarining predmet soxalari Xozirgi davrda ekspert tizimlarining yaratish iktisodchilar, moliyachilar, muxandislar, xakimlar, psixologlar, dasturchilar, tilshunoslar kabilarning keng katlamlarida katta kizikish uygotmokda. Afsuski, ushbu kizikish bush moddiy ta’minotga ega - ukuv kullanmalari va maxsus adabiyet yetishmasligi, sun’iy intellekt ishchi stansiyalari va simvoli prosessorlar yukligi, ushbu soxadagi izlanishlarni kam moliya bilan ta’minlanganligi, ekspert tizimlar tuzish uchun dastur ta’minotini kamligi katta ta’sir kilmokda. Shuning uchun mulokot tizimlari va amaliy dastur paketlariga uxshash va soxta ekspert tizimlari tarkalmokda, ular foydalanuvchilar kuz ungida kelajagi porlok yunalishning rolini kamaytirmokda. Ekspert tizimlari tuzish uchun yukori darajadagi professional mutaxassislar zarur, ular sun’iy intellekt soxasida xam mutaxassis bulishi kerak, bundaylarni esa oliy ta’lim muassasalari kam yetkazmokda. Zamonaviy ekspert tizimlari tajribani kupaytirish va iktisodning barcha soxalaridagi mutaxassislar ishlarini amallashtirishda keng kullaniladi. An’anaga kura bilimlar ikki xil kurinishda buladi - jamoa va shaxsiy tajriba bilimlari. Agar aksariyat bilimlar jamoa tajribasi asosida yetgan bulsa, (masalan, oliy matematika), bunday predmet soxasi ekspert tizimi tuzishga muxtoj emas. Agar predmet soxasida bilimlarning aksariyat kismi yukori darajadagi mutaxassislar tajribasidan iborat bulsa, va bilimlar kam strukturlashtirilgan bulsa, bunday soxalar ekspert tizimlariga muxtoj buladi. Shaxsiy bilimlar Jamoa bilimlar Ekspert tizimlari kurishga muxtoj bulmagan predmet soxasi Shaxsiy bilimlar Jamoa bilimlar Ekspert tizim kurishga muxtoj bulgan predmet soxa 2. Ekspert tizimining umumiy strukturasi. Asosiy tushunchalari va ta’riflar Ekspert tizimlari - bu murakkab dastur komplekslari, ular anik predmet soxasidagi yukori darajadagi mutaxassislar bilimini yiguvchi va kichikrok
26 darajadagi mutaxassislar konsultusiyasi - maslaxati uchun ishlatiladigan tizimlardir. Ekspert tizimining umumlashgan sxemasi kuyidagicha bulishi mumkin: Xakikiy ekspert tizimlar murakkabrok strukturaga ega bulishi mumkin, lekin yukorida keltirilgan bloklar xar bir xakikiy ekspert tizimida buladi. Ayrim asosiy terminlarni keltiramiz: Foydalanuvchi - tizim muljallangan, ya’ni uni ishlatuvchi predmet soxasi mutaxassisi. Bilimlar mutaxassisi - ekspert va bilimlar bazasi urtasida bufer rolini utovchi sun’iy intellekt buyicha mutaxassis. Unga sinonimlar: kognitolog, analitik. Foydalanuvchi interfeysi - ma’lumotni kiritish va yechimlarni olishda foydalanuvchi va ekspert urtasida mulokotni amalga oshiruvchi kompleks dastur. Bilimlar bazasi - ES yadrosi, ekspert va foydalanuvchiga tushunarli xamda EXM tashuvchisida yezilgan predmet soxasi bilimlari tuplami. Yechuvchi - bilimlar bazasida bor bilimlar asosida ekspert fikrlarini modellashtiruvchi dastur. Tushuntirishlar kod tizimi - foydalanuvchiga "Nima uchun tizim shu karorni kabul kildi", "U yeki bu taklif kanday olindi" kabi savollarga javob beruvchi dastur. Bilimlar bazasi intellektual redaktori. Bilimlar mutaxassisiga bilimlar bazasini mulokot rejimida yaratuvchi dastur. U uziga ichma-ich joylashgan menyu, yerdam (Help) va boshka baza bilan ishlashni osonlashtiruvchi servis vositalarini mujassamlashtirgan. Ekspert tizimini tuzuvchilar kollektiviga kamida 4 kishi kiradi: - ekspert; - bilimlar mutaxassisi; - dasturchi; - foydalanuvchi. Jamoani bilimlar mutaxassisi boshkaradi, u tizimni tuzishda asosiy figura bulib xisoblanadi. 3. Ekspert tizimlari klassifikatsiyasi Ekspert tizimlari sinfi xozirgi davrda xar xil kriteriyalar buyicha klassifikatsiya kilsa buladigan minglab dastur komplekslariga ega. (1-rasm) Yechiladigan vazifasi buyicha klassifikatsiya. Ma’lumotlarni aniklash (interpretasiya) - bu ekspert tizimlarida an’anaviy masalalardan biridir. Interpretatsiya deganda natijalari korrekt bulgan ma’lumotlar ma’nosini aniklash tushuniladi. Yechuvchi Bilimlar bazasi Kuyi tizimdagi tushuntirishlar Interfeys foydalanuvchi Bilimlar bazasi- dagi intellektual redaktor
27 Odatda ma’lumotlarning bir necha varianti kuriladi. Ekspert tizimlarga misollar keltiramiz: - okean kemalarining xar xil tiplarini aniklashtiruvchi SIAP; - psixodiagnostika testlariga asoslanib va ular natijasi asosida shaxsning asosiy xususiyatlarini aniklash ABTAHTECT va x.k. Diagnostika Diagnostika deganda biror tizimda buzilish xolatini topish tushiniladi. Buzilish - bu normadan chetga chikishdir. Nazariy jixatdan olganda ushbu traktovka orkali texnik tizimlardagi buzilishni, tirik organizmdagi kasallanishni, tabiiy uzgarishlarni aniklash mumkin. Bu yerda muxim nukta bulib diagnostika kilinadigan tizimni funksional strukturasini tushunish zarurligi xisoblanadi. Misollar: - kon tomirlari diagnostikasi va terapeyasi; - EXM apparaturasi va matematik ta’minotidagi xatoliklar diagnostikasi. Monitoring Monitoringni asosiy vazifasi - vaktning real masshtabida ma’lumotlarni uzluksiz kayta ishlash va milliy chegaralaridan chikish xakida ma’lumot berib turish. Bunda bosh muammo - ayrim situatsiyalarni utkazib yuborish va yelgondan yeki notugri signalizatsiyaning ishlab ketishi. Misollar: - Elektrostansiya ishini nazorat kilish SPRINT, atom reaktori dispetcheriga yerdam REACTOR ekspert tizimlari. Loyixalash Loyixalash deganda oldindan aniklangan xossalariga ega ob’yektlarni spesifikatsiyasini tayerlashni tushunamiz. Spesifikatsiya deganda xamma kerakli xujjatlar - chizma, tushuntirish yezuvi va x.k. larni tushunamiz. Bu yerda asosiy muammo - ob’yekt tugrisida anik struktura bilimiga ega bulishdir. Avtonom Gibrid Stak Kvazidinamik Dinamik Ma’lumotlar Interpritatsiyasi Diagnostika Monitoring Loyixalash Prognozlash Rejalashtirish Ukitish Super EXM da Urta kattalik- dagi EXM da Simvolli prosessorlar Mini va super mini EXM da SHEXM da Ekspert tizimlar Vaktga boglik ravishda EXM tipi buyicha Integratsiya darajasi Vazifasi buyicha
28 Effektiv loyixalashni tashkil kilish uchun, nafakat loyixa yechimlarini, ularni kabul kilish motivlarini xam anik kilish kerak. Shunday kilib loyixalash masalalarida 2 asosiy jarayen uzaro boglik, bular: yechimni chikarish jarayeni va tushuntirish jarayeni. Misollar: - EXM konfiguratsiyasini loyixalash VAX - 11/780; - katta integral sxemalarni loyixalash - CADHELP. - elektrik tarmoklar sintezi - SYN. Prognozlash Prognozlovchi tizimlar berilgan vaziyatlardan mantikiy natijalar chikaradi. Prognozlovchi tizimda odatda berilgan situatsiyaga parametr kiymatlarini moslovchi parametrik dinamik model kullaniladi. Ushbu modeldan chikariladigan natija extimoli baxolar bilan kilingan prognozlar asosida tashkil kiladi. Misollar: robotni uzini tutishni rejalash - STRIPS; - sanoat zakazlarini rejalash - ISIS; - tajribani rejalash - MOLGEN; O‘qitish Ukitish tizimlari EXM yerdamida kaysidir bir fanni urganishdagi xatolarni aniklaydi va tugri yechimlarni taklif kiladi. Ular ukuvchi bilimidagi kuchsiz joylarni diagnostika kiladi va ularni yukotishni rejalashtiradi. Bundan tashkari ular ukuvchining muvaffakiyatiga karab uni bilimlarini utkazib olish uchun mulokotni rejalashi xam mumkin. Misollar: - LISP dasturlashtirish tiliga ukitish tizimi; - Paskal tiliga ukitish PROUST tizimi. Real vaktga boglik ravishda klassifikatsiyalash Statik ekspert tizimlar bilimlar bazasi real vaktda uzgarmaydigan predmet soxalarida tuziladi. Masalan: avtomobildagi xatoliklarni aniklash va tuzatish. Kvazidinamik ekspert tizimlar kandaydir fiksirlangan vakt ichida uzgaradigan jarayenlarda tuziladi. Masalan, mikrobiologik ekspert tizimlar, xar 4-5 soatda olinadigan texnologik jarayen ulchovlari. Dinamik ekspert tizimlar ketma-ket keladigan ma’lumotlarni kabul kilib xulosalash uchun datchiklar kuyilgan ob’yektlarda tuziladi. Masalan: ryeanimasion palatadagi ulchashlarni diagnostikasi. EXM tili buyicha klassifikatsiya Xozirgi kunda kuyidagi tizimlar mavjud: - super EXM larda strategik muxim masalalar uchun ekspert tizimlar; - urta darajadagi EXM larda ET lar; - simvolli prosessorlarda va ishchi stansiyalarida ET lar; - mini va super-mini EXM larda ET lar; - shaxsiy kompyuterdagi ET lar. 4. Ekspert tizimlarini kurish vositalari
29 Bu guruxga xisoblash algoritmlariga muljallangan (S, S++, Basic, Fortran...) va simvolli va mantikiy ma’lumotlarga uncha muljallanmagan an’anaviy dasturlash tillari kiradi. Shuning uchun bu tillar yerdamida sun’iy intellekt tizimlarini yaratish dasturlovchidan katta mexnat talab etadi. Cun’iy intellektga muljallangan tillar Bu avallambor sun’iy intellekt masalalarini yechishga muljallangan va eng kup tarkalgan LISP (LISP) va Prolog (Prolog) tillaridir. Yana kamrok tarkalgan va Rossiyada yaratilgan PYeFAL kabi tillar xam mavjud. Yukorida keltirilgan tillar an’anaviy tillarga karaganda kamrok tarkalgan, lekin ular simvolli va mantikiy ma’lumotlar bilan ishlashda katta imkoniyatga ega. Kobiklar Kobiklar deganda (Shells) bor ET larning bushlari, ya’ni bilimlar bazasiga ega bulmagan tayer ET lar tushuniladi. Bunga misol kilib tuldirilmagan MYCIN ET sini olishimiz mumkin (Empty MYCIN). Bunday kobiklarning afzalligi shundaki, ular tayer ET lar tuzish uchun dasturchi mexnatini umuman talab kilmaydi. Fakat predmet oblasti buyicha muttaxassis bilimlar bazasini tuldirish uchun kerak buladi. ES lar tuzish texnologiyasi ET ni loyixalash va ishlab chikish jarayenini 6 ta bir-biriga boglik bulmagan boskichlarga ajratish mumkin: 1-jumbok (masalani) tanlash; 2- prototip (timsolni) ni ishlab chikish; 3-sanoat ishlab chikarishgacha tayerlash; 4-baxo berish; 5-boglash (stыkovka); 6-kullash. 5. Ekspert tizimi tuzish texnologiyasi ET tuzishga mos keladigan jumbokni tanlash. U uzida kuyidagi etaplarga bulinadi: -muammoli soxa va masalani aniklashtirish; -ushbu soxani yechishda xamkorlik kiluvchi ekspertni topish; -muammoni yechishda dastlabki yakinlashishni aniklash; -masalani ishlashdagi chikimlar va kullashdagi daromadni aniklash; -masalani yechish rejasini mukammal tayerlash. Muammoni tugri tanlash. ET ni tuzishda eng muxim kadamlardan xisoblanadi. Agar yaxshi, tugri kelmaydigan muammo tanlansa, uni yechishda tezda biror "botkokka" berib takalishimiz va uning davomini topolmasligimiz mumkin. Shuningdek mos kelmaydigan ET iktisodiy jixatdan xam mos kelmasligi mumkin. Kullash soxasini tanlashda shunga e’tibor berish kerakki, agar masalani yechishda kerak buladigan bilimlar uzgarmas, anik kuyilgan va kayta ishlashda xisoblash bilan boglik bulsa, muammoni yechishning eng kulay usuli an’anaviy algoritm va dastur tuzishdir. 2-boskich. Mos keluvchi tizimni yaratish. Mos keluvchi ET tula ET ning kiskarok nusxasi bulib, ET ni loyixalash tugri ketayetganini tekshirish, ekspert uylagan fikrlari va uzaro
30 boglanishlar tugriligini tekshirish uchun bajariladi. Mos keluvchi ET xajmi - bir necha un xamda, freym va misollardan iborat. Kuyidagi rasmda mos keluvchi ET kurishning 6 ta kadami va xar kaysi kadamdagi ET kuruvchilarning minimal tarkibi keltirilgan. EXMgacha bulgan yaratish boskichlari - muammoni kayta aniklash; - kushimcha bilim olish; - maydonni uzgartirish; - kayta formalashtirish; - kayta programmalashtirish Muammo Bilim Bilimlar Bilimlarni ES prototipi maydoni tasvirlash dasturi tilidagi BB Muammoni aniklashtirish Masala aniklashtiriladi, ET ni kurish yullari rejalashtiriladi, aniklashtiriladi; - kerakli resurslar (vakt, odamlar, EXM va x.k) - bilimlar manbaalari (kitoblar, kushimcha ekspertlar, usullar); - bor uxshash ET lar; - maksadlar (tajribani kengaytirish (tarkatish), ogir kul mexnatini yengillashtirish va x.k; - masalani yechish sinflari va x.k. Muammoni aniklashtirish - bu yana tanishish va ishlab-chikaruvchi kollektivni ukitish xam xisoblanadi. Ushbu ishda ekspert, bilimlar buyicha muxandis, foydalanuvchi ishtirok etadi. Bilimlarni ET dan olish Bunda ekspert va bilimlar buyicha muxandis kanchalik bir-biriga mos ekanligi kuyidagi usullar orkali aniklashtiriladi: - matnlarni taxlil kilish; - mulokotlar; - ekspert uyinlar; - ma’ruzalar; - diskussiyalar; - intervyular; - kuzatishlar va x.k. Bilimlarni ET dan olish - bilimlar buyicha muxandis tomonidan predmet soxasi tugrisida yanada kuprok tasavvurga ega bulish va yechimni topish yullarini topishdir. Bilimlarni tartibga solish Predmet soxasidan bilimlarni olish strukturasi aniklashtiriladi, ya’ni: Muammo identifi- katsiyasi Bilim olish Struktu- ralash Formallash- tirish Prototip realizatsiya si Test olish
31 - terminologiya; - asosiy tushunchalar ruyxati va ular atributlari; - tushunchalar urtasidagi munosabatlar; - kirish va chikish informatsiyasi tuzilishi; - karor kabul kilish strategiyasi; - strategiya va x.k. Tartibga solish - predmet soxasidagi bilimlarni graf, jadval, diagramma yeki matn kurinishida tavsiflash, kaysiki u predmet soxasidagi tushunchalar urtasidagi uzaro boglanishlar va asosiy konsepsiyalarni aks ettirsin. Bunda bilimlar buyicha muxandis ishtirok etadi. Rasmiylashtirish Tanlangan bilimlarni tavsiflash tili asosida predmet soxasi tugrisida tasavvur xosil kilinadi. Ushbu boskichda an’anaga kura kuyidagilar ishlatiladi: - mantikiy usullar; - produksion usullar; - semantik tarmoklar; - freymlar; - sinflar, ob’yektlar iyerarxiyasiga asoslanuvchi ob’yektga yunaltirilgan tillar va x.k. Bilimlarni rasmiylashtirish-bir tomondan bilimlar maydoni tizimiga mos, ikkinchi tomondan dastur realizatsiyasining, ikkinchi boskichda shu tizimni kullash mumkin bulgan tilda bilimlar bazasini kurishdir. Bunda bilimlar buyicha muxandis va dasturchi ishtirok etadi. Qo‘llash Kuyidagi usullardan birini tanlab ET ni kiskartirilgan kurinishi bilimlar bazasi va boshka bloklarni kushgan xolda kuriladi; - Paskal va x.k. an’anaviy tillarda; - Maxsus tillarda, masalan, LISP. - "bush" ET lardan foydalanib. Kullash - bu ET ishlash kobiliyatini kursatuvchi dastur komplesini yaratishdir. Bunda dasturchi ishtirok etadi. Test o‘tkazish Foydalanuvchining bergan surovlari bilan tuzilgan ET ning ishga tayerligi tekshiriladi va baxolanadi. Bunda kurilgan ET: - kiritish - chikarish interfeyslari kulayligi va mosligi; - tekshirish misollari sifati; - bilimlar bazasi korrektligi kabi bulimlarda tekshiriladi. Test utkazish - ET yaratishda yul kuyilgan xatolarni aniklash va tizimni sanoat ishlab-chikarish variantiga yetkazish buyicha yul-yuriklarni ishlab- chikarishdir. Takrorlash uchun savollar 1. Predmet soxasi xakida ma’lumot bering.
32 2. Ekspert tizim deganda nimani tushunasiz? 3. Individual va jamoa bilimlar maьnosini tushuntiring. 4. Ekspert tizimning umumlashgan sxemasini tushuntiring. 5. Bilimlar muxandisi vazifasi nimadan iborat? 6. Ekspert tizimni kimlar tuzadi? 7. Mos keluvchi tizim xakida ma’lumot bering. 8. Bilimlar maydonini tushuntiring? 9. EXM gacha bulgan yaratish boskichlarini tushuntiring. 10. Muammoni aniklashtirish bulimini tushuntiring. 11. Bilimlarni kanday tartibga solish mumkin? 12. Test utkazganda nima aniklanadi? 13. Suniy intellektga muljallangan tillar kaysilar? 14. ET lar tuzish texnologiyasi va bokichlarini keltiring. 15. Predmet soxaga nimalar kiradi? 16. Ekspert tizimining asosiy vazifalarini izoxlang. 17. Tayanch iboralar Mos keluvchi tizim, bilimlarni tartibga solish, bilimlar maydoni, test utkazish, diskussiya, "Bush" ekspert tizimlari, bilimlar bazasi korrektligi, ananaviy dasturlash tillari, suniy intellekt tillari, kobiklar, muammoli soxa, relyasion maьlumotlar bazasi, elektron jadvallar, matnnni kayta ishlash tizimlari, predmet soxasi, mulokot tizimi, shaxsiy bilimlar, bilimlar muxandisi, foydalanuvchi interfeysi, bilimlar bazasi, intellektual redaktor 10 – Ma’ruza. KOMPYUTER TIZIMLARIDA INFORMATSIYANI XIMOYA KILISH VOSITALARI Reja: 1. Kompyuter viruslaridan ximoyalanish vositalari. 2. Antivirus dasturlar va ular bilan ishlash texnologiyasi.
33 3. Banklarda axborotlarni ximoyalash tadbirlari va usullari. 4. Axborotlarga ruxsatsiz kirishni ximoyalash buyicha talablar. 5. Axborot tizimlariga kirishlarni ruyxatga olish. 6. Dasturiy ta’minot yaxlitligini nazorat kilish. 7. Ma’lumotlar bazasining ximoyalanishi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Informatika. Bazovыy kurs. Pod red. S.V. Simonovicha Sank-Peterburg, 2001g. 2. V, Passikov. Zaщita kompyuternoy informasii. M.: Nauka, 2001g. 3. Informatika. Pod red. prof. N.V.Makarovoy M.: 1997g. 4. Axborot tizimlari va texnologiyalari. Akad. S.Gulomov va boshk. T.: "Shark", 2000y. 5 S.S. Gulomov va boshk. Iktisodiy infarmatika. T.: "Uzbekiston",1999y. 1. Kompyuter viruslaridan ximoyalanish usullari Kompyuter virusi – bu dastur kodidan iborat bulib, boshka dastur, xujjat yoki axborot tashish vositasining ma’lum bir kismiga o‘rnashib olib, ruxsat berilmagan o‘zgartirishni amalga oshiruvchi dasturdir. Kompyuter viruslarining asosiy turlariga kuyidagilar kiradi: - dastur viruslari; - yuklanuvchi viruslar; - makroviruslar. Xech kanday virus kompyuterning apparat taksimotini ishdan chikara olmaydi, deb hisoblashadi. Ammo shunday xollar buladiki, dastur buzilishi apparat vositasini almashtirish orkali tuzatiladi. 2. Virusga qarshi ximoya vositalari Axborotlarni ximoyalashning asosiy vositalaridan eng birinchisi muxim axamiyatga ega bulgan ma’lumotlarni ko‘shimcha nusxalashdir. Yukorida ko‘rsatilgan xollardagi axborot yo‘kotishlarda kattik disk formatlanib, yangidan foydalanishga tayyorlanadi. Toza formatlangan diskka distributiv kompakt diskdan operasion tizim o‘rnatiladi, keyin uning boshkaruvida kerakli dastur ta’minoti o‘rnatiladi. Kompyuterni qayta tiklash qo‘shimcha nusxadan ma’lumotlarni kayta tiklash bilan yakunlanadi. Ma’lumotlarni nusxalashda shuni esda tutish kerakki, Internetning tarmoq xizmatidan foydalanishga ruxsat beruvchi ruyxatga olingan va parol xakidagi ma’lumotlarni aloxida kompyuterda saklash kerak buladi. Ularni kompyuterda saklash mumkin emas. Ular alohida xonalarda saklanish kerak. Kimmatli va maxfiy bo‘lmagan ma’lumotlarni saklashning ishonchli va zamonaviy usullaridan biri ularni Internet serverining WEB papkasida saklashdir. Axborotlarni ximoyalashning ko‘shimcha vositalariga antivirus dasturlari va apparat ximoya vositalari kiradi. Masalan «ona plata» dagi maxsus ulagich (peremichka)ning uzilishi kayta dasturlanadigan doimiy xotira (PZU) dan ma’lumotlarni o‘chib ketishining oldini oladi. Shunday viruslar borki, ular doimiy xotiradagi ma’lumotlarni o‘chirib yuboradi.
34 3. Antivirus dasturlar va ular bilan ishlash texnologiyasi Kompyuter viruslarini aniklash, ularni o‘chirish va ulardan muxofazalash uchun bir necha maxsus dasturlar ishlab chikilgandir. Bunday dasturlarni antivirus dasturlari deb yuritiladi. Bir - biridan farq kiluvchi quyidagi antivirus dasturlar mavjuddir: o detektor dasturi; o doktor (davolovchi) dastur; o revizor (tavftish) dasturi; o filtrli dastur; o vaksina yoki immunitet xosil qiluvchi dastur. Detektor dasturi - tezkor xotirada joylashgan anik bir tavsifli virusni izlab topadi va u xakda ma’lumot beradi. Bunday dasturning kamchiligi shundaki, u aniklagan virus dastur ishlab chikkan kishi uchun oldindan ma’lum buladi. Doktor - dasturi va vaksina - dasturlari nafakat viruslarni aniklaydilar, balki ularni o‘chirib diskning zararlangan sektorini davolaydilar, fayldagi virus dasturini uchirib, uning o‘rniga faylning oldingi kurinishini kayta tiklaydilar. Ular, oldin tezkor xotiradan virusli dasturlarni izlab topadilar, sungra ularni o‘chirib disk sektorini va fayllarni davolaydilar. Ular ichida davolovchi dasturning vazifasi shundaki, u oldin katta mikdordagi viruslarni izlab topadi , sungra ularni uchirib chikadi. Aktiv faoliyat kursatuvchi antivirus dasturlar: Aidstest, Scan, Norton Antivirus va Doktor Wed lar hisoblanadilar. Revizor - dasturi viruslarga karshi ko‘llaniladigan dasturlar ichida eng ishonchlisidir. Chunki u, dasturlar, fayllar va tizimli diskning ishchi sektorining oldingi xolatini o‘rganib chikadi, sungra ularda buladigan o‘zgarishlarni solishtirib va shu yo‘l bilan viruslardan tozalab chikadi. Filtrli dastur - uncha katta bulmagan rezidentli dastur bo‘lib, kompyuterning me’yoriy ishlashiga xalakit beruvchi viruslarni aniklab o‘chirishga muljallangan buladi. Vaksinali yoki immunizatorli dasturlar - rezidentli dastur bulib, fayllarni zararlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. U fakat ma’lum bo‘lgan viruslardan kompyuterni asrab qolishi mumkin. Virusli epidemiyadan fayl, katalog va disk sektorlarini asrash uchun Doctor Web nomli antivirus dasturi keng qo‘llanilmokda. 4. Banklarda axborotlarni himoyalash tadbirlari va usullari Banklarning amaliy faoliyatida axborotlarni ximoyalash tadbirlari va usullarini ko‘llash kuyidagi mustakil yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: axborotlarga ruxsatsiz kirishdan ximoyalash; axborotlarni aloka tizimlarida ximoyalash; Antivirusli dasturlar Doktor Revizor Filtr Vaksina Detektorlar
35 elektron xujjatlarning yuridik axamiyatini ximoyalash; maxfiy axborotlarni kushimcha elektron magnitli nurlanishlar va uzatish kanallaridan chikib ketishini ximoyalash; axborotlarni kompyuter viruslari va dasturlarini tarkatish kanallari buyicha boshka xavfli ta’sirlardan ximoyalash; dastur va boshka kimmatli kompyuter axborotlarini ruxsatsiz nusxa ko‘chirish va tarkatilishidan ximoyalash. Xar bir yo‘nalish uchun asosiy maksad va vazifalar aniklanadi. 5. Axborotlarga ruxsatsiz kirishni himoyalash bo‘yicha talablar Ruxsatsiz kirish ostida foydalanuvchilar va cheklanish AATning boshka sub’yektlarini tasodifan yoki kasddan xarakati natijasida axborotlarni ximoyalashning asosiy qismi bo‘lgan kirishni cheklashning belgilangan koidalari buzilishi tushuniladi. Axborotlarga ruxsatsiz kirishni amalga oshirgan sub’yektlar koida buzuvchilar deb ataladi. Axborotlarni ximoyalash nuktai nazaridan ruxsatsiz kirish kuyidagi okibatlarga olib kelishi mumkin: ishlab chikilayotgan maxfiy axborotni chetga chikib ketishi, xamda axborot va axborot texnologiyalarini (AATexni) ish kobiliyatini kasddan buzish natijasida uning buzilishi. Kuyidagilardan xar biri tartib buzuvchi bulishi mumkin: - AATexdan shtatli foydalanuvchilar; - AATning tizimli, umumiy va amaliy dasturlar bilan ta’minlanishini kuzatib boruvchi dasturlovchi xodimlar; - xizmat kursatuvchi xodimlar (muxandislar); - AATexga ruxsatli kirishga ega boshka xodimlar (shu jumladan yordamchi ishchilar, farroshlar va x.k.). AATexga boshka begona shaxslarning (ko‘rsatilgan kategoriyalarga kirmaydiganlarning) kirishi tashkiliy usuldai tadbirlar asosida istisno qilinadi. Axborotlarga ruxsatsiz kirish kanali ostida shaxslar ular tomonidan bajarilayotgan texnologik tadbirlar xarakatining izchilligi tushuniladi. Ular yoki ruxsatsiz bajariladi, yoki xodimlarning xatolari yoki uskunalarning buzilishi natijasida notugri ishlab chikiladi. Ruxsatsiz kirishning butun kanallarini aniklashni loyixalashtirish, axborotlarni saklash,kuzatish va ishlab chikish texnologiyalarini, axborotlarni ximoyalash tizimini va tartib buzuvchisining tanlagan modelini taxlil kilish yuli bilan utkaziladi. Maxfiy va kimmatli axborotlarga ruxsatsiz kirish va ularni ximoyalash eng muxim vazifalardandir. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulkiy xukuklarini ximoyalab ishlab chikarilayotgan axborotlarni gavdalanayotgan mulkni jiddiy iktisodiy va boshka moddiy va nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo‘lgan turli kirishlar va o‘g‘irlashlardan ximoyalashdir. Nafakat extimol bo‘lgan tartib buzuvchini SHKda saklanayotgan axborotlarni "o‘kish" imkoniyatlaridan maxrum etish, balki, uni shtatli va shtatsiz vositalari bilan tartibni buzish imkoniyatini xam bartaraf etishga
36 karatilgan. Vazifaviy kafolatlarni va axborotlarga kirishni cheklash vazifasi axborotlarga ruxsatsiz kirishdan ximoyalash muammosining asosi buladi. Axborotlarga ruxsatsiz kirishni ximoyalash buyicha talablar ximoyalanayotgan axborotlarning uchta asosiy xususiyatlariga erishishga yunaltirilgan: maxfiylilik (maxfiy axborotlarga fakat unga tegishli bo‘lgan kishlar kirishi kerak); yaxlitlilik (muxim karorlar kabul kilishda foydalanayotgan axborotlar ishonchli va anik bo‘lishi va kasddan, xamda garaz maksadlar bilan buzilish imkoniyatlaridan ximoyalangan bo‘lishi kerak); tayyorlilik (axborotlar va tegishli axborot xizmatlari ularga zarurat tug‘ilgan paytda, hamma vakt xizmat kursatishga tayyor bo‘lishlari kerak). 6. Axborot tizimlariga kirishlarni ro‘yxatga olish Ma’lumotlarga kirishning nazorati ostida axborot va axborot texnologiyalaridan (AATexdan) foydalanuvchilar va tizim tomonidan ishlab chikilayotgan axborotlar o‘rtasida cheklash tizimi bo‘lishi kerak. Bank axborotlarga kirishni cheklashning xar kanday tizimini muvaffakiyatli faoliyat yuritish uchun ikkita vazifani yechish zarur: 1. Tanlangan model doirasida bulgan xarakatlar bilan axborotlarga kirishni cheklash tizimini chetlab o‘tishni mumkin bo‘lmaydigan qilish. 2. Ma’lumotlarga kirishni amalga oshirayotgan foydalanuvchining identifikatsiyasini (belgilash) kafolatlash. Ruyxatga olish AATexning xavfsizligini samarali ta’minlash usullaridan biri bo‘ladi. Ruyxatga olish kayd daftari asosida javobgar bo‘lganni ro‘yxatga va hisobga olish tizimi ko‘llanib, uning asosida o‘tmishda nimadir sodir bulganligini kuzatishga va shunga kura axborotlarning chikib ketish kanalini to‘sishga imkon beradi. Ruyxatga olish qayd daftarida ma’lumotlar va dasturlarga kirishning barcha amalga oshirilgan va amalga oshirilmagan xarakatlari qayd etiladi. Ruyxatga olish kayd daftarining mazmuni davriy va uzluksiz taxlil kilinishi mumkin. Ro‘yxatga olish qayd daftarida BNAATning foydalanuvchilari tomonidan amalga oshirilayotgan barcha nazorat qilinayotgan so‘rovlarining ro‘yxati olib boriladi. Ro‘yxatga va hisobga olish tizimi kuyidagilarni amalga oshiradi: kirish sub’yektlarini tizimga (tizimdan) kirishi (chikishi)ni ruyxatga olishni yoki operasion tizimni ish bilan to‘la ta’minlash va inisiallashtirishni va uning dasturiy to‘xtashini ruyxatga olishni (AATexni apparatli uzilish paytida tizimdan chiqish va to‘xtashni ruyxatga olish o‘tkazilmaydi); nusxadagi bosma (grafik) xujjatlarini berishni ruyxatga va xisobga olish; ximoyalangan fayllarni ishlab chikish uchun muljallangan dasturlar, jarayonlar (vazifalar, masalalar) ni ishga tushirish (tuxtatish) ni ruyxatga olish;
37 dasturiy vositalar, dasturlar, jarayonlar, vazifalar, masalalar ximoyalanayotgan fayllarga kirishga kilinayotgan xarakatlarni ruyxatga olish; axborotlari ximoyalanayotgan manbalarning xar kanday belgilash (markalash) yordamida xisobga olish (ximoyalanadigan manbalarni xisobga olish kayd daftarida, kartotekalarda ularni berish) kabul kilishni ruyxatga olish bilan o‘tkaziladi. 7. Dasturiy ta’minot yaxlitligini nazorat kilish Dasturiy ta’minotning yaxlitligini nazorat kilish kuyidagi usullarda o‘tkaziladi: - dasturiy ta’minotning yaxlitligini tashki vositalar (yaxlitlikni nazorat kilish dastturlari) yordamida nazorat kilish; - dasturiy ta’minotning yaxlitligini ichki vositalar (dasturning o‘ziga kurilgan) yordamida nazorat kilish. Dasturlarning yaxlitligini tashki vositalari bilan nazorat kilish tizimni ishga tushirishda bajariladi va dasturlar ayrim bloklarining mikdorlarini ularning etalonli mikdorlari bilan takkoslashdan iborat buladi. Bunday nazoratda ichki foydalanish uchun dasturlardan foydalaniladi. Amaliy va maxsus dasturlarni tartib buzuvchi tomonidan maxfiy axborotni olish maksadida ruxsatsiz o‘zgartirilishi axborotga ruxsatsiz kirishning extimol bo‘lgan kanallaridan biri buladi. Bu o‘zgarishlar kirishni cheklovchi koidalarni o‘zgartirish yoki ularni chetlab o‘tish (amaliy dasturlarda himoyalash tizimi kullanilganda) yoki bevosita amaliy dasturlardan maxfiy axborotlarni olishning sezilmaydigan kanalini tashkil kilish usuli yukoridagi xolga karama-karshilik kiluvchi usullardan biridir. Ammo bu usul yetarli emas, chunki u yaxlitlikni nazorat kilish dasturiga tartib buzuvchi tomonidan o‘zgartirish kiritish deb faraz kiladi. Tijorat axborotlarini ximoyalashda koidaga kura, ma’lumotlarning ruxsatsiz kirishidan ximoyalanishning xar kanday vositalari va tizimlaridan foydalaniladi, ammo xar bir xolda himoyalanayotgan axborotlarning muximligi va uni yukotishdan olinadigan zararlarini xakikiy baxolash kerak. Ximoyalash darajasi kanchalik yukori bo‘lsa, shunchalik kimmatdir. Xarajatlarni qiskartirish texnik vositalarini standartlashtirish yunalishida ketmokda. Bir kator anik maksadlar va sharoitlardan kelib chikkan xolda, atestatsiyadan o‘tgan namunaviy vositalarini, xatto ular ba’zi bir parametlar bo‘yicha bo‘shroq bo‘lsalar xam ko‘llash tavsiya etiladi. Axborotlarni himoyalash xar xil usullar bilan ta’minlanishi mumkin, ammo kriptografik usullar asosida qurilgan tizimlar va vositalari eng ishonchli va samarali (aloka kanallari uchun yagona maksadga muvofik) buladilar. Nokriptografik usullardan foydalanilgan xolda amalga oshirilgan tadbirlarning yetarliligining isboti va tizimga ruxsatsiz kirishidan ximoyalanganligining ishonchliligini asoslash katta kiyinchilik tugdiradi. 8. Ma’lumotlar bazasining ximoyalanishi
38 Ma’lumotlar bazasi - bular xam fayllar bulib, ular bilan ishlash boshka tipdagi fayllar bilan ishlashdan fark kiladi. Fayllar strukturasini tashkil kilish va unga xizmat kursatishni operasion tizim o‘z zimmasini oladi. Ma’lumotlar bazasining xavfsizligiga aloxida talab ko‘yiladi, shuning uchun ularni saklash boshkaga yul bilan amalga oshiriladi. Oddiy ilovalarda fayllar bilan ishlaganda faylning nomini ko‘rsatib, faylni saklash buyrug‘ini bersak, operasion tizim uni diskka yozadi. Agar fayllni diskka yozmasdan turib, uni yopsak barcha kilingan ishlar yo‘k bo‘lib ketadi. Ma’lumotlar bazasi aloxida strukturaga ega bo‘lib, unda saqlanayotgan ma’lumotlar kupincha juda kimmatli, ya’ni ijtimoiy kiymatga ega buladi. Ba’zan bitta bazani o‘zi bilan minglab kishilar ishlashi mumkin. Masalan, DAN bazasiga avtomobillarni belgilashda butun mamlakat bo‘yicha barcha ma’lumotlar bitta bazaga kiritiladi. Ma’lum bir gurux kishilar ishining muvaffakiyati biror bazadagi ma’lumotlarga bog‘lik bo‘lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasining butunligi biror foydalanuvchining komp’yuterni uchirishdan oldin faylni yozishni unutishi yoki elektr manbaining uzilishlari natijasida xavf ostida kolmasligi kerak. Ma’lumotlar bazasini boshkarish tizimi (MBBT) axborotlarni yozishdagi xavfsizlik muammosini ikki yul bilan xal kiladi. Ba’zi operatsiyalarda komp’yuterning operasion tizimi ishtirok etadi, ba’zilarida esa operasion tizimni chetlab o‘tib amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasi strukturasini o‘zgartirish operatsiyasi ma’lumotlar bazasini saklagan xolda amalga oshiriladi. Bu juda chukur o‘zgartirishni talab kiladigan operatsiyadir. Bu operatsiyani amalga ishlatilib turgan baza ustida qilib bulmaydi, fakat uning nusxasi ustida amalga oshirish mumkin. Ma’lumotlarning tarkibini o‘zgartirish, ularning strukturasini o‘zgartirishni talab qilmaydigan operatsiyalar maksimal darajada avtomatlashtirilgan bo‘lishi va ogohlantirishsiz bajarilishi kerak. Agar biz ma’lumotlar jadvali bilan ishlab turib, unda nimanidir o‘zgartiradigan bulsak, u tezda va avtomatik tarzda eslab kolishi shart. datda, o‘zgarishlardan voz kechib, faylni yopsak, oldingi faylning xolati saklanib koladi. Ma’lumotlar bazasida esa unday emas, bazaga kiritilgan uzgartirish shu ondayok yozib kuyiladi. Yukorida kursatilgan sabablarga kura ekspluatatsiyada turgan ma’lumotlar bazasi ustida tajriba o‘tkazib bulmaydi. Shuning uchun avval real bazaning nusxasini olib, shundan so‘ng uning ustidagi o‘kuv tajribasi bilan shugullanishi mumkin. Takrorlash uchun savollar 1. Kompyuter virusi nima? 2. Dastur viruslarining ishlashi kanday va ular kompyuterga kanday zarar yetkazadi? 3. Viruslardan ximoyalanishning kanday vositalari ishlatiladi? 4. Bank axborotlarini ximoyalashning asosiy maksadlari nimalarni tashkil kiladi? 5. Ma’lumotlar bazasini xavfsizligini saklash usullari.
39 6. Antivirus dasturlarining kaysi turlarini bilasiz? 7. Doktor dasturlar xakida ma’lumot bering. 8. Ma’lumotlar bazasini ximoyalash vositalarini izoxlang. 9. Dasturiy ta’minot yaxlitligini nazorat kilish usullari. 10. Revizor dasturlar xakida ma’lumot bering. Tayanch iboralar Kompyuter virusi, antivirus dasturi, apparat ximoya vositasi, analizatorlar, bank axborotlarini ximoyalash, viruslar, axborotlarni ximoyalash tadbirlari, kriptografiya; ruxsatsiz kirish; maxfiylik, yaxlitlilik; tayyorlik; koida buzuvchilar; ruyxatga olish kayd daftari; elektron imzo. 11 – Ma’ruza. BILIMNI KURSATISH UCHUN MAXSULOT KOIDALARIDAN FOYDALANISH Reja: 1. Ekspert sistemalarini (ES) aniklash. ESlarning xususiyatlari va kullanilish soxalari. 2. Teskari zanjirli fikrlash. 3. Tugri zanjirli fikrlash.
40 1. Ekspert sistemalarni (ES) aniklash. ES larning xususiyatlari va kullanilish soxalari. ESlar – bu sun’iy intellektning yorkin va tez rivojlanadigan soxalaridan biridir. ESlar maslaxat berishadi, analiz utkazishadi, sinflarga ajratishadi va diagnoz ko‘yishadi. Ular odatda mutaxassis tomonidan ekspertiza utkazilib, yechiladigan masalalarga yunaltirilgandir. Prosedura analizini ishlatadigan mashina programmalaridan fark kilib, ESlar deduktiv fikrlash asosida kichik predmet soxada masalani xal etishadi, bu sistemalar kupgina xollarda yaxshi tuzilmagan va aniklanmagan masalalarni yechimini topa olish bilan farklanadilar. Ular evristik koidalar yordamida masalani anik bulmagan kismlarini mantikan tuldirishadi, bu esa kerakli bilimlar yoki vakt kamligi uchun butunlay analiz kilib bulmaydigan sistemalarga juda xam tugri keladi. ESlarning yaxshi tomoni shundaki, ular bilimlarni tuplay olish, uzok vaыt saklash, eskilarni yangilay olish kabi xususiyatlarga egaki, bu xususiyatlar ma’lum bir korxonada ma’lum vaktgacha mutaxassislarsiz, nisbatan mustakil ishlash imkoniyatini yaratadi. Bilimlarni tuplash, eng yaxshi va tekshirilgan yechimlarni ko‘llab, korxonada ishlayotgan mutaxassislarning malakasini oshirish imkonini beradi. Sun’iy intellektning mashina sanoati va iktisodda ko‘llanishi ESlarga asoslangan. Ular yordamida maxsulot sifatini oshirish va vaktni tejash, shuningdek ish unumi va mutaxassis malakasini oshirish yaxshi natijalar bermokda. Maxsulot sistemalari uchta asosiy komponentlardan iborat: 1. Bilim bazalari yoki koidalar tuplami. 2. Ishchi xotira. 3. Chikarish mexanizimi. Bu sistemada biror masala yechilganda: Bilimlar bazasida kerakli koidalar tuplanadi, konkret masalaga taalukli tuplangan bilimlar, koidalar asosiy ishchi xotirasida ishlanadi va yangi konun va koidalar natija sifatida chikarish mexanizmi orkali olinadi. Odatda, logika masalalarini yechishda ikkita usul kullaniladi: Birinchi usulda shunday ishlar bajariladi, ishchi xotiralardagi boshlangich informatsiyani olish, boshka yordamchi narsalardan foydalanib, koidalarni kullash. Bu usul tugri zanjirli fikrlash deyiladi. Tugri va teskari zanjirli fikrlash jarayonlarini misollar yordamida kurib chikamiz. 2.Teskari fikrlash Aytaylik avtomobil joyidan kuzgalmadi. Nima buldi yoki akumllyator utirdi yoki starter nosoz. Bu yerda natija anik, endi shuni yuzaga keltirgan sababni topish kerak. Bu masalani yechish uchun koida kerak: Koida 1. Agar avtomobil yonmasa va akumulyator utirgan bulsa, u xolda starterga tok kelmaydi.
41 Koida 2. Agar starterga tok kelmasa, u xolda avtomobil joyidan kuzgalmaydi. Kanday kilib avtomobilni joyidan kuzgalmasligi shartini topamiz? Albatta teskari zanjirli fikrlash orkali. Teskari zanjirli fikrlashda xar doim (u xolda) koidasidan boshlanadi. Avtomobilni joyidan siljimaslik sababi 2-koidani (agar), shartli kismida ifodalash “agar starterga tok kelmasa”. Fikrlash davom etadi, nima uchun starterga tok kelmadi? Bu savolga 1-koida javob beradi. Birinchi koidani shartli kismini “agar avtomobil yonmasa va akkumullyator utirgan bulsa”. Agar bu shart bajarilsa, u xolda avtomobil joyidan kuzgalmaydi. Aks xolda shu xolatga mos keluvchi boshka koida bilan bir zanjirni tekshirish kerak buladi. Faktlar asosiga ishonib, uni natija sifatida olish uchun koidalardan foydalanishni teskari natija deyiladi. 3 Tugri zanjirli fikrlash. Anik bir masalani yechishda ishlatiladigan ekspert sistemani yaratishni kurib chikaylik. Avtomobil xarakatlanishi davomida kiziydi. Buni xaydovchi uziga kanday kabul kiladi? Xakikatdan, u, asabiylashadi. Kupchilik bunga kunning issik paytlarida duch kelgan. Bu xolatni kuyidagicha izoxlash mumkin . 1-koida: Agar dvigatel kizisa, u xolda mator ishdan chikadi. 2- koida: Agar mator ishdan chiksa, u xolda bu pul sarflanishga olib keladi va uyga kech kaytiladi. Mashina dvigateli kizishi natijasida, pul sarflanishga va uyga kech kelishga sabab degan fikrga kanday kelish mumkin? Bunga tugri zanjirli fikrlash bilan kelish mumkin. Bu yerda fikrlash jarayoni, xolatni yuz berishidan (dvigatel kizishidan) boshlanadi. Keyin 1- koidani shartli kismi (Agar) ishlaydi. Shart bajarilsa, yangi xolat chikariladi, ya’ni dvigatel ishdan chikadi. Fikrlash zanjiri shu tarika davom etadi. Keyin 2- koida (Agar) kismi ishlaydi. Bunda 1-koidani (Agar) kismi bajarilmasa, demak mator buzilsa, pul sarfi buladi va uyga kech kaytiladi. Bu fikrlash zanjirini, tugri fikrlash zanjiri deyiladi, bunda fakat (u xolda) kismi fakat (Agar) kismi bajarilgandan keyin ishlayapti.
42 12 - Ma’ruza BILIMLARNI TASVIRLASH USULLARI. Reja: 1.Bilimlarni kurinishi modellari. 2. Produksion sistemalarda xulosani boshkarish. 1.Bilimlarni kurinishi modellari. Xamma bilimlarni kurinishi modellarini ikki tipga bulish mumkin. 1) mantikiy 2) evristik Mantikiy modellar asosida formal sistemasini kuydagi turtlik asosida ifodalash mumkin. Ê= 2. Produksion sistemalarda xulosani boshkarish. Boshlovchi mexanizm uz ichiga maksadlar daraxtini va bazali yechimni kidirish strategiyasini oladi. Boshlovchi mexanizm ikki komponentadan iborat: 1. Uz xulosasini uzi amalga oshiradi. 2. Bu xulosani boshlaydi. Xulosa komponenti mavjud faktni ishchi xotiradan kurib chikib, bilimlar bazasidan koidalarni aniklab, koidalarni tugri yoki notugriligini ta’kidlaydi. Berilgan komponent informatsiyani kamligi sharoitida ishlashi zarur. Chunki ichkaridan eshitmagan faktlarni xar doim xam kuchirish imkoniyati bulmaydi. Boshlovchi komponent koidalarni ishlatish tartibini aniklaydi. Xamda shu bilan birga ishning davom etdirilishi natijasida nazarda tutiladigan faktlarni aniklaydi. Boshlovchi komponentlar 4 ta faktordan iborat: 1. Takkoslash. Bunda namunaviy koida, bor faktlar bilan takkoslanib kuriladi. 2. Tanlash. Agar konkret situatsiyada bir necha koidalar ishlashi mumkin bulsa, u xolda ular ichida beriladigan kriteriy buyicha mosrogi tanlab olinadi. Bu esa konfliktning yechilishi deyiladi. 3. Ishlatilish. Agar namunaviy koida takkoslash jarayonida ishchi xotiradagi faktlar bilan mos kelsa, u xolda koida ishga tushadi. 4. Xarakat. Ishchi xotira uzgarishga duch kelgan xolda yangi ishlangan koida yordamida kushimchalar kiritish va xossalarning kiritilishi xarakat deyiladi. Interpretator sikl ravishda ishlaydi. Xar bir siklda u xar bir koidalarni u xozirgi paytgacha ma’lum bulgan faktlarni ishchi xotiradan kurib chikadi.
43 13- Ma’ruza. EKSPERT SISTEMALARIDA BILIMLARNI TASVIRLASH MODELLARI. MAXSULIY (PRODUKSION) KOIDALARINING MODELLARI. Reja: 1. Maxsuliy (produksion) koidalarining modellari 2. Deduktiv xulosa 3. Tugri yul bilan xulosa chikarish 4. Teskari yul bilan xulosa chikarish Umuman olganda, barcha bilimlarni kuyidagicha bulishimiz mumkin: Deklarativ bilimlar – bu biror bir sistemada uzaro boglangan dalillardir. Xakikatdan xam ruy bergan biror xodisa, vokea dalilga misol bula oladi. Prosedurali bilimlar – dalillar ustida bajarilsa, amallar (algoritmlar, programmalar, analitik o‘zgarishlar, imperik qoidalar) va shu kabilarni amalga oshirish natijasida xosil bo‘ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday bo‘linishi shartli xarakterga ega, chunki bilimlarni ifodalash tasvirlashning aniq modellari xar xil maqsadda tasvirlashning deklarativ va prosedurali shakllarini ishlatadi. EXMning boshlangich uch avlodida prosedurali tasvirlash yagona, u xam masalalarni yechishda qo‘llaniladi. EXM lar uchun programmalar bu bilimlarni xar doim saqlovchilari bo‘ladi, deklarativ bilimlar xar doim tob’ye bilimlardir. Ekspert tizimlar soxasidagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bilimlarni tasvirlash uchun qo‘llaniladigan maxsus qoidalar, semantik tarmoklar va freymlar modellari ko‘rinishida ishlatiladi. Shuning uchun, bu modellarni to‘laroq ko‘rib chiqamiz. 1. Maxsuliy (produksion) qoidalar 70-yillarning o‘rtalariga qadar, ekspert tizimlarida bilimlarni ifodalovchi maxsulot modellari keng qo‘llanildi. Bu umumiylik ekspret tizimlarini birinchi avlodiga xos edi. (masalan, dendral, mycin, ruf, r1 va boshqalar) Maxsuliy qoidalar bilimlarni “Agar – u xolda” ko‘rinishda tasvirlaydi. Qoidaning “Agar” qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa, qoidaning ikkinchi ya’ni “u xolda” qismidagi xulosalar mazmunga ega bo‘ladi. Buni quyidagi sxema misolida ko‘rib chiqamiz. Agar talabalar darsga muntazam kelib turishmasa va dars vaqtida tinglab yoki konspekt yozib turmasa va uyda muntazam shugullanmasa, u xolda ular 30 soat dars qo‘yib yuboradi, xamma fanlarni vaqtida o‘zlashtirmayotgan bo‘ladi, institutdan chetlashtirish kerak. Bilimlarni tasvirlaydigan sistemalar maxsuliy produksion tizimlar deb nom oldi. Ekspert tizimlarining qo‘llanishi bo‘yicha maxsulotlarni “vaziyat xarakat”, “xolat yechimini qabul qilish”, “jo‘natish- xulosa” tarzida talqin qilish mumkin. Deduktiv xulosa sistemasi uchun o‘ziga xoslik – bu “junatish-xulosa” ko‘rinshda talqin qilinadi. Bu junatishlar va
44 xulosalar – aksioma va teoremalarni, maxsulotlarni o‘zi esa xulosa qoidalarni ifodalaydi. Maxsulotlar tilining asosiy elementi quyidagi konstruksiyadir: (i), Ð, Ðj ; A=B; (i) Q Bu konstruksiya ogzaki quyidagicha tekst bilan ifodalanishi mumkin: “Agar R shart bajarilsa va A shart o‘rinli bo‘lsa, u xolda V ishni qilish V maxsulotning i nomerli shartini Q shartiga o‘zgartirishi kerak”. Bizning misolda i- qoidaning tartib nomeri. Misol tariqasida quyidagi formulani ko‘ramiz. R=R1 VV R2 VV R3 VV R4 Bunda R1 – tirsotoksikos, R2 – qandli diabet, R3- addisione kasalligini deb kompirsen shakli, R4 –koronar (yurak kon tanqisligining oьir formasi). A- gipotersoz, V-tirsodenning 0.3 gr qabuli, Q qiymatini 0.3gr ga oshirish kerak bo‘lsin. Predikat Rk (q>1) tirsoidni navbatdagi qabuliga ruxsat etishni baxolaydi, chunki, kattalar uchun sutkalik norma 1 g dan oshmasligi kerak. Maxsulot ko‘rinishi bunday bo‘ladi: (i), Ð, Ðj ; A=B; (i) Q Bu maxsulotning ma’nosi bunday: “Agar kasal gipotisos bulsa, organizm tirsoidin kabul kilishi zarur va buni sutkalik normada xisobga olmok kerak”. Bir kecha kunduz utgandan sung biror maxsulot u kiymatga ) ga tushub koladi . Xulosa chikish jarayoniga koidalar, granlar yoki tarmoklar kurinishidagi murakkkab zanjirlarni xosil kiladi. Ekspert tizimlar xulosalarni chikarish buyicha 3 xil buladi ; 1. Tugri yul bilan xulosa chikarish 2. Teskari yul bilan xulosa chikarish 3. Aralash yul bilan xulosa chikaruvchi ekspert tizimlar Masalan, tugri yul bilan xulosa chikaruvchi ekspert tizimlar yordamida kasallik alomatlariga kura kasallik aniklanadi. Teskari yul bilan xulosa chikaruvchi farazlardan (taxmin kilingan kasallikdan) bu farazni isbotlovchi yoki isbotlay olmaydigan dastalabki ma’lumotlarga asta boramiz. Yukorida kurib chikilgan misollar xulosani tugri yul bilan chikaruvchi usulga tugri keladi. Shartli ravishda bu usulni kuyidagicha yozish mumkin F& B Z. Bu degani, agarda F va b xolatlar mavjud bulsa, u xolda Z xolat xam mavjud. Sxemada bularni quyidagicha aks ettirish mumkin. Qisqacha qoidalarning ishlashini ko‘rib chiqamiz. Birinchi bajariladigan qoida, bu A D, chunki A ma’lumotlar bazasida joylashgan. A – MB bo‘lganligi uchun D ni xam kiritilishi S D F qoidasining bajarilishini ta’minlaydi va Z MB kiritiladi. Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin, ma’lumotlar bazasida Z izlab ko‘riladi, agarda Z bo‘lmasa, u xolda Z ni qoidalar ichida Z keltirib chiqaradigan qoidani aniqlaydi (ya’ni strelkadan o‘ng tomonda turgan Z ni izlaydi). Bizning misolimizda bu F B Z qoidasi. Z aniqlash uchun avval F va B aniqlanishi kerak ekanligini tizim o‘ziga aniqlab oladi. Z qadamda tizim F vaqtni aniqlashga kirishadi. Avval F ni ma’lumotlar bazasidan ko‘rib chiqadi, topolmagan qoidalar F chiqarib beradigan qoidani aniqlaydi (ya’ni,
45 strelkani ung tomonida F turadigan qoidani). Bu S D F ni beradi va oldin S va D faktlarni aniqlash kerakligi ’aqida xulosa chiqaradi. 3-5- qadamlarda tizim MB da S ni topadi va D ni topish uchun avval A faktni aniqlaydi. 6-8- qadamlarda sistema D ni aniqlash uchun 3- qoidani bajariladi, F ni topish uchun ikkinchi qoidani va Z (asosiy maqsadni) 1- qoidani bajaradi. Ikkinchi modellarni kodlash, programma qanday qilib bunday natijaga kelganligini tushuntirib, ancha soddalashtiradi va xar bir qadamda qanday xolat yuzaga kelganligini ko‘rsatib berishga imkon beradi. Mashxur chet el ekspert tizimlaridan Dendral sistemasi to‘gri yo‘l bilan xulosa chiqaruvchi, MYCIN xam teskari yo‘l bilan xulosa chiqaruvchi tizimlarda ikkita jiddiy kamchilik bor. Birinchidan, o‘xshash qoidalar to‘plamiga aniqlik kirita oladigan, xamda qoidalar to‘plamiga o‘zgartirish kiritishda qoidalar o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni aniqlashda foydali bo‘ladigan qoidalar modulini qoidalarga asoslangan ekspert tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga to‘sqinlik qiladi. Ikkinchidan, tuzilishning bir jinsligi ko‘p xollarda bilimlarning xar xil turlarini bir sintaksisda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda sistemadagi bilimlarning vazifasini zaiflashtiradi, yashirin xolda ma’lumotni chiqarishda ishlatiladigan qoidalardan farqlab bo‘lmaydi. Bu kamchiliklar xozirgi zamon programmalash amaliyotida tasvirlashning imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi.
46 14- Ma’ruza. FREYMLI MODELLAR REJA: 1. Freymlar 2. Freym mundarijalari 3. Freymlarni qo‘llashga misol 1. Freymlar Freym- bu qandaydir standart situatsiya uchun mo‘ljallangan ma’lumotlarni deklarativ keltirilishidir. Freymlarni tarmoq ko‘rinishida ko‘rsatish mumkin. Unda yuqori tabaqalar ularning ma’nosini namoyish etadi va xar qanday sharoitda chin qiymatga ega bo‘ladi. Pastki tabaqa konkret informatsiya bilan to‘ldirilgan slotlar bilan to‘ldiriladi. Xar bir slotni shart-sharoitining ta’siri bo‘ladi. Freymlarni quyidagi konstruksiya bilan ifodalash mumkin: F=[,…] F-freym nomi ri-slot nomi vi-slotning qiymati. Freymlar sistemalarida informasion qidiruv sistemalari bilan boglangan. Agar, sharoit muammoga, bir freym javob bera olmasa, u xolda bunday tarmoq boshqa freymni o‘z ichiga olib 2-freym, bu muammoga javob beradi. Freymlarni asosiy xossalarini ko‘rib chiqamiz: 1. Bazali tip. Berilgan predmetni juda zarur ob’yektlarini o‘z ichiga oladigan freym. Lekin xolatini o‘zgartirganda yana yangi freymlarni qo‘rishga to‘gri keladi. 2. Iyerarxik strukturaga ega bo‘lgan freymlar sistemasi. Iyerarxik strukturaning ayrimligi atributlar xaqidagi informatsiya yuqori bosqichda joylashgan bo‘lib, past tabaqadan xamma freymlar bilan bogliq bo‘ladi. 3. Freymli sitemalarda xulosalarni chiqarish. Freymli sistemalarda uch turdagi xulosa chiqarish bosqichi ishlatiladi. 1.O‘xshash qoidalar to‘plamini aniqlay oladigan, xam qoidalar to‘plamiga o‘zgartirish kiritishda yoki qoidalar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlashda foydani bo‘ladigan qoidalar moduliga asoslangan ES larni bilimlar bazasini xosil qilishda to‘sqinlik qiladi. 2. Uzunligi bir jinsli ko‘p xollarda, bilimlarni, xar xil turlari bir qatorda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda sistemalarning bilimlari zaiflashadi. Freymlar–ekspert sistemalarning bilimini ko‘rsatishning keng tarqalgan formalaridan biridir. Freym o‘zini slot yacheykalari to‘plamidan iborat struktura kabi ko‘rsatish mumkin. Xar bir slot nomdan va unga biriktirilgan nomdan iborat. Qiymat ma’lumotlar, proseduralar, boshqa komppyuterga yuboriladigan ma’lumotlardan iborat bo‘lishi mumkin, yoki bo‘sh bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘rinish analogli modellashtirish, bir xil turdagi aloqali soxasini yozish va x.k.lar uchun juda qulaydir.
47 2 Freym mundarijalari Xar qanday freym quyidagi nom va mundarijalardan tashkil topadi: 1.Freym nomi. Bu freymga aloqador identifikatordir. Freym berilgan freym sistemasida unikal nomga ega bo‘lishi kerak. 2. Slot nomi. Bu slotga aloqador identifikatordir. Slot o‘zi tegishli bo‘lgan freymda unikal nomga ega bo‘lishi kerak. Odatda slot nomi xech qanday yuklash ma’nolarini olib kelmaydi va berilgan slotning identifikatoridir, lekin ba’zi xollarda u maxsus ma’noga ega. Bu nomdagilarga strukturalashgan ob’yektlarni tasvirlash uchun ishlatiladigan IK-A, DDEKENDANTA, FINEDBY, COMMENT va xokazalarni kiritish mumkin. Bu slotlar sistemali deyiladi va bilimlar bazasini taxrirlash va chiqarishni boshqarishda ishlatiladi 3 Meros ko‘rsatkichi. Bu ko‘rsatkichlar faqat “abstrakt-konkret” muomalasiga asoslangan iyeararxik tipdagi freym sistemalarga tegishlidir, ular past darajadagi xuddi shunday nomli freymlarga ega bo‘lgan yuqori darajadagi freymdagi slot atributlari xaqidagi qandaydir informatsiyani ko‘rsatadi. Tipik meros ko‘rsatkichlari: Unique(U:- unikal ), Kame (K:- xuddi shunday), Range (R:- chegarani o‘rnatish), Override (O:- e’tiborga olmaslik ) va xokazo. U freymning xar xil qiymatli slotga ega bo‘lish mumkinligini ko‘rsatadi, K – xamma slotlar bir xil qiymatga ega, R – quyi darajali freym slotining qiymati, yuqori darajadagi freym slotining qiymatilari bilan ko‘rsatilgan oraliqda bo‘lish kerak, O – yuqori darajadagi freym slotining qiymati ko‘rsatilmaganda past darajadagi freym slotining qiymatini qo‘yish, lekin pastki darajadagi freym slotining yangi qiymati aniqlanganida slot qiymatining sifatini ko‘rsatadi. 4. Ma’lumotlar tipi ko‘rsatkichi slotning son qiymatiga egaligini ko‘rsatadi yoki boshqa freymga ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Ma’lumotlar tipiga quyidagilar kiradi: FRAME(ko‘rsatkich), INTEGER(butun), REAL (xaqiqiy), BOOL (bul toifa), LIKT(boьlangan prosedura), TEXT(matn), LIKT(ruyxat), TABLE(jadval), EXRREKKION (ibora) va boshqalar. 5. Slot qiymati. Slot qiymatini kiritish punkti. Slotning qiymati bu slot ma’lumotining ko‘rsatilgan toifasi bilan ustma-ust tushishi kerak, bundan tashqari shajara shartlarini bajarishi kerak. 6. Demon. Bu yerda IF-NEEDED, IF-ADDED, IF-REMOVED va xokazo demon tiplarini aniqlashni beradi. Demon deb, bir qancha shartlarni bajarganda avtomatik yuklanadigan proseduraga aytiladi. Demonlar mos slotlarga murojaatda yuklanadi. Bundan tashqari demon boglangan proseduralarning turli xilligidir. 7. Boglangan proseduralar. Slotning qiymati sifatida prosedura tipidagi programmani ishlatish mumkin. Freym qiymatlarini ko‘rsatish modelida prosedurali va deklarativ qiymatlar birlashadi deganimizda demonlar va boglangan proseduralarni prosedura qiymatlar deb xisoblaymiz.
48 3. FREYMLARNI TADBIQ ETISH MISOLI: Muallif tur xajmi janr nomi muallif kissa< 100 janr nomi muallif she’ri janr nomi muallif kissa< 100 tarix nomi muallif kissa< 100 fantastika nomi muallif she’ri < 10 kator satira nomi muallif she’ri kator lirik nomi Belyayev kissasi professor Doulyani boshi
49 15 - Ma’ruza SEMANTIK MODELLAR Reja: 1. Semantik to‘rlar 2. Semantik to‘rlarni ifodalash uchun misol 1. Semantik to‘rlar Mutaxassislarning fikricha semantik to‘rlar boshqa usullardan ancha ilgari yaratilganligiga qaramay bilimlarni tasvirlashda ko‘p qo‘llaniladigan usuldir. Semantik to‘rlar ob’yektlar to‘plami va ular orasidagi munosabatlarni aks etdiradi. Ko‘riladigan ob’yektlar uchun barcha mavjud munosabatlarni yozib chiqish semantik to‘rni beradi. Ob’yektlar to‘rning tugunlari bo‘lib xizmat qiladi, munosabatlar yoylar yordamida ifodalaniladi. Semantik to‘rni tuzishda to‘rni elementlari aloqalari soniga uning xossalari va murakkabligiga cheklovlar qo‘yilmaydi. Shuning uchun ko‘rsatkich sifatida keltiriladigan funksiyalarni ma’lum darajada tartiblash maqsadga muvofiqdir. Semantik to‘rlar - ES da bilimni ko‘rsatish formalizmidir. Unda uzoq muddatli xotiraning strukturali modeli sifatida so‘z ma’nosini tushunish modeli ko‘rsatiladi. Bu modelda uzoq muddatli xotira strukturalarini yozish uchun so‘zlar orasidagi semantik munosobatlarni ko‘rsatish usuli sifatida tyrli xil struktura ishlatilgan. Bu model tabiiy bilim va inson tilidan foydalanishni farqlaydi. Shuning uchun asosiy ьoya ob’yektga tegishli bo‘lgan sinf qiymatini, uning aks etapini yozish va ob’yekt xolatlarini ko‘rsatuvchi so‘zlar aloqasini o‘rnatishdir. Namuna sifatida “choynak” konseptual namoyishi uchun oddiy semantik to‘rni ko‘rish mumkin. Bu to‘rda qiymatlar yozilgan sinf, xolat va namuna deb ataluvchi munosobat operatorlari aniqlanadi. Sinf Xossa Misol Bu usulga ko‘ra, bilim bir qancha ob’yekt ko‘rinishida ko‘rsatiladi. Ob’yektlar “qismi xisoblanadi”, “uzluksiz” va xokazo yoki yanada maxsusroq, masalan, “da ishlaydi”, “bilan nikoxda” tipdagi xar xil munosobatlar bilan boglangan. Ko‘riladigan munosabat ob’yektlari uchun barcha mavjud munosabatlarni yozish xam semantik to‘rga misol bula oladi. Semantik to‘rni ko‘rishda elementlarni aloqa sonida, xolatida va to‘rning murakkabligida cheklanishlar bo‘lmaydi. Shuning uchun funksiyalarni, ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarni bir kancha darajada ta’lash mumkin. Quyidagilar yordamida funksiyani aniqlash tavsiya qilingan: (1) - to‘plamning ichki to‘plami, (2) - indeks sifat, ism, ega, (3) - mantiqiy qoida “I”, (4)-mantiqiy qoida “ILI”,(5)-mantiqiy qoida Istisno “I”,(6) - mantiqiy qoida istisno “ILI” va xokazo. Bundan tashqari balandlikni Choynak Metall, chinni jumrakli Xajmi Metall
50 gruppalash uchun munosobat operatori sifatida “yaqinlik”, “kelib chiqishi”, “jo‘natish oldidan”, “chiqish” munosobatlari tavsif qilingan. E’timol, ko‘p sonli so‘rovlar uchun tavsiya qilingan munosobatlarga xizmat qiladi. Faqat shu munosabatlar ’isobiga semantik to‘rlarni ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. 2. Semantik to‘rlarni ifodalash uchun misol Semantik to‘rlarni xosil qilishni misollar yordamida ko‘rib chiqaylik: ega Ob’yektlar biror munosabat bilan bogliq bo‘lsa, ular yoylar bilan birlashtiriladi. Bu munosabatlar quyidagilar bo‘lishi mumkin: - sinfni elementi bo‘lishi mumkin- u ob’yektni shu sinfga kirishini anglatishi mumkin. M: Albatros qushlar sinfiga kiradi. - ega bo‘lmoq - ob’yektni qanday xossaga egaligini ko‘rsatadi. M: Straus uzun bo‘yinli. - miqdorga ega - bu ob’yektni xossalarini qiymatini anglatadi. M: Mignozni ikkita akasi bor. ega miqdori Joni- vor uchadi Kush Albot- ros Straus uchadi uzun buyinli 0k-kora rang yaxshi uchadi bulmok bulmokda bulmok Xossasiga ega Xossasiga ega Xossasiga ega Xossasiga ega pati Mignoz Akasi 2 jigar ishlash faoliyatini buzilishi Konda albumin mikdorini kamayishi keltirib chikarish
51 - Keltirib chiqarish - keltirib chiqarishi sababini ifodalaydi. 16- Ma’ruza. EKSPERTDAN BILIM YARATISH Reja: 1. Bilim yaratish. 2. Ekspertdan bilimlarni olish usullari. 3. Ekspert va bilim injinerining birgalikda ishlash shartlari. Bilim yaratish - ekspert sistema yaratishdagi juda qisqa joylardan biri. Xozirgi kunda bilim yaratishning xech qanday avtomatik usullari mavjud emas. ES ning bilim predmetlari darsliklar, xisobotlar, tajriba kabi ko‘pgina manbalardan olingan bo‘lishi mumkin. Bilimning asosiy manbasi - maxsus ekspertdir. Bilim injeneri bilimni ekspert bilan bevosita birgalikda ishlab olishi mumkin. 1. Injener ekspertdan ma’lumotlar, vazifalar va savollar so‘raydi. 2. Ekspert injeneriga bilim, tushuncha va yechim beradi. 3. Injener esa bajarilgan, strukturalashgan bilimni, bilimlar bazasiga yozadi. Bu jarayon odatda juda ko‘p oy mobaynida davom etadigan sistematik intervpyuning davomiy seriyalarini tashkil etadi. Bilim injeneri ekspert bilan ishlayotganda ekspertning aniq situatsiyada qanday ishlayotgani kuzatishi kerak. Quyida ekspertdan bilimlarni olish usullari ko‘rsatilgan. Usul Yozilishi Ish joyini kuzatish Vazifaning javob yo‘lini protokollash Vazifa xizmati Vazifani yechish uchun kerak bo‘lgan ma’lumotlar, bilimlar va proseduralarni ko‘rinishini aniqlash Vazifa yozilishi Ekspertdan xar bir kategoriyani javobga prototip vazifani yozish Vazifa analizi Mantiqiy muloxazani namoyon qilish maqsadli eshitishda xal qilinadigan real vazifalar qatorini ekspertga ko‘rsatish Sistemalarni yetkazish Ekspertdan intervpyuda namoyon bo‘lgan qoidalardan foydalangan xolda yechish uchun bir qancha vazifalar ko‘rsatishni so‘rash Sistemalarni baxolash Ekspertdan sitemalar ishini va ekspert sitemalarning boshqarish strukturasini tekshirishni so‘rash Sistemalarni tekshirish ES va ekspert bilan yechilgan namunalarni baxolash uchun boshqa ekspertga berish. Ekspert va bilim injenerining birgalikda ishlash shartlari: Ikkala qatnashuvchi xam tayyor bo‘lishi kerak. Ekspert, nafaqat kompetent mutaxassis, balki ES ko‘rishda eng oxirgi maqsadga yetishga qiziquvchi shaxs bo‘lishi kerak. U injenerga o‘z xoxishi bilan ishlashi kerak, agar ekspert o‘qituvchilik tarbiyasiga ega bo‘lsa o‘z bilimini tushuntira olishi kerak.
52 Analitikka quyidagilar zarur: xar xil tushunarsiz savollar bermasligi uchun predmet muxitidagi maxsus adabiyotlar bilan chuqur tanishgan bo‘lishi kerak. “Ekzamenator” sifatida emas, balki “o‘quvchi” sifatida eshitish va aniq savol bera olishi kerak. Adabiyotlar 1.“Predstavleniye i ispolzovaniye znaniy” X. Uzno, M.Isidzuka, M., 1989g. 2.“Prinsipы iskustvennogo intellekta”, M., Radio 1987g. 3.“Iskustvennqy intellekt”, Uinston N. M., Mir, 1980g. 4.“Postroyeniye ekspertnыx sistem”, Xeys-Rot, Uoterman, M., Mir, 1987g. 5.“Anatomiya ekspertnыx sistem”, Tompson Z., M., Mir 1987g. 6.“Ekspertnыye sistemы- konsepsii i primerы”, FiS, 1987g. 7. “Iskustvennыy intellekt”, Endryu A, M., Mir 1985g. 8. “Rukovodstvo po ekspertnыm sistemam”, Uoterman D. 9. “Ekspertnыye sistemы”, pod red. Forsayta, M., Radio 1987g. 10.“Obrabotka baz dannыx i znaniy”, Osuga S. M., Mir 1989g. 11.”Kak postroit svoyu ES”, Neylor K., M.Energoizdat,1990 g. 12. Prakticheskoye vvedeniye v texnologiyu II i ES”, Levin R., Drang D., Edelson B., M. Finansы i statistika, 1991 g. 13. “Proyektirovaniye i programmnaya realizatsiya ES na personalnыx EVM” K. Taunsend, D. Foxt, M. “Finansы i statistika”, 1990 g. 14. “Programmirovaniye ES na Paskale”, B. Soyer, D.L. Foster, M. “Finansы i statistika”, 1990 g.
53 17-ma`ruza: Bilimlarni taqdim etish usullari Reja Bilimni yig`ish bosqichlari Bilimlarni ajratib olish metodlarini tasniflash Ekspert va analik munosabatlari shartlari Kalit so`zlar Ajratib olish, bilimni egallash, kommunikativ uslub, matnli uslub, “aqliy xujum”, “dumaloq stol”, nofaol metodlar, faol metodlar, gurhli metodlar, individual metodlar, ekspert, analitik Bilimni egallash – ET ishlab chiqishdagi eng nozik bosqichlardan biri. Hozirda bilimlarni egallashda hech qanday avtomatlashtirilgna vositalar mavjud emas. ET larning soha bo`yicha bilimlari o`quv adabiyotlari, hisobotlar, kasalliklar tarixi, tajribaviy malumotlar, shaxsiy tajriba kabi malum bir manbaalardan yig`iladi. Bilimlarning yagona asosiy manbasi - mutaxassis-ekspert hisoblanado. Bilimlar bo`yicha muhandis bevosita ekspert bilan muloqot jarayonida bilimni to`playdi. 39 rasm. Bilimni egallash jarayoni. Bu jarayon uzluksiz, odatda oylab davom etadigan tizimli intervyular ketma- ketligidan tashkil topgan. Bilimlar muhandisi ekspert bilan ishlashi zarur, ayni maulum bir vaziyatda qanday yo`l tutmoqda, shuni kuzatishi zarur. Malum bir toifaga kiruvchi masalani aniq hal etishda uning uslublari va qoidalari haqida to`g`ridan to`g`ri savol berish orqali samarali yondoshuvni tashkil etishi zarur. Bu kabi qoidalarni shakillantirishda odatda ekspertga qiyinchilik tug`iladi. Bu tabiiy holat ekspertiza paradoksi deyiladi. Shu sababli asosiy talab: o`zingizning ekspertingiz bo`lib qolmang. Bilimlarni ajratib olish metodlarni tasniflash Ekspert Muhandis Masala malumotlari Savollar Bilim Hal etish usullari Formallashgan bilimlar tuzilmasi Bilimlar bazasi
54 40 rasm.Metodlarni tasniflanishi 40 rasmda ko`rinib turibdiki, tasniflashda asosiy printsp bilim manbaasiga bog`liq. Kommunikativ uslub bilimlarning jonli manbaasi ekspert bilan, tekstologik uslublar esa xujjat, hisobot, darsliklarm maxsus adabiyotlar kabi bilimlar manbaasiga bog`liq. Yuqori bosqichda bu guruhlarga tasniflanishi ularning qarama-qarshiligi hisobga olinmgan, odatda muhandis bu uslublarning kombinatsiyasidan foydalanadi, masala, avval adabiyotlarni o`rganadi, keyin ekspert bilan munozaralashadi yoki teskari. O`z navbatida, kommunikativ metodlarni ikkiga bo`lish mumkin: faol va nofaol. Nofaol metod orqali bilimlarni ajratib olishda asosiy rolni ekspert bajaradi, bilimlar bo`yicha muhandis esa ekspertning real ish jarayonida tadbiq etgan qoida va uslublarini qayd etib boradi yoki ekspert tomonidan kerakli deb baholanganlarnigini yozib oladi. Faol metodlarda esa aksincha, tashabbus bilimlar bo`yicha muhandisda bo`ladi, u ekspert bilan o`yin, dialog, intervyu kabi turli usullar yordamida muloqotda bo`ladi. Nofaol metod bir qarashda oddiy tuyular, lekin o`z navbatida bunday metod bilimlar bo`yicha muhadisdan ziyraklik, ekspertning bilimlar oqimini aniq tahlil qila olish, bilimlarning kerakli qismlarini aniqlab olish kabi ko`nikmalarni talab qiladi. Teskari aloqaning yo`qligi (bilimlar muhandisi nofaolligi) bu metodlarni samarasini kamaytiradi. Aktiv metodlarni ekspertlar soniga bog`liq ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin. Agar ularni soni bittadan ortiq bo`lsa, har bir ekspertga individual yondoshgan holda guruhli munozara metodlari qo`llaniladi. Bu kabi guruhli metodlar munozara ishtirokchilari faolligini oshiradi va ular bilimlarining ochilmagan qirralarini kashf etishga yordam beradi. O`z navbatida hozirgi kunda individual metodlar yetakchi bo`lib qolmoqda. Bilimlarni ajratib olish Tekstologik metodlar Kommunikativ metodlar “Aqliy xujum” Dumaloq stol Rolli o`yinlar Anketa Intervyu Ekspert o`yinlar Nofaol Faol Individual Guruhli Adabiyotlarni tahlil etish Darsliklarni tahlil etish Xujjatlarni tahlil etish Kuzatish “Eshittirib o’yla” qoidasi Maruza
55 O`yinli metodlar hozirda sotsiologiya, iqtisodiyot, menejment, pedagogika sohalarida o`qituvchilarni, rahbarlarni va boshqa hodimlarni tayyorlashda keng qo`llanilmoqda. O`yin – inson o`zini odatiy ish jarayonidan ko`ra anchagina erkin his qiladigan faoliyatning va ijodning asosiy shaklidir. Bilimni egallash bosqichlari Ekspertdan bilimni olish va uni qulay shakldagi tuzilmaga keltirish ET qurishdagi eng muhim masalalardan biridir. Bugungi kunda bu masalani hal etishda mukammal avtomatlashgan vosita mavjud emas. Bilimlar muhandisi oylab uni davom etadigan tizimli intervyular jarayonida ekspertdan oladi. Intervyu – shunchaki suhbat emas, ekspert ayni sohadagi muammoni qanday hal etishini kuzatish hamdir. Unga “eshitga fikrlar protokoli” yordam beradi. Jadvalda ekspertan bilimlarni olish metodlari berilgan. Tajribali bilimlar muhandisi o`z gipotezalarini ekspert fikrlari asosida rivojlantiradi va ularni aniqligi hamda to`g`riligini tekshiradi. Bunda bilimlarni ekspertdan olishning bir necha bosqichlari mavjud: 1. Ish joyida kuzatish: ekspert o`z ish joyida masalani hal etadi, bilimlar muhandisi esa uni kuzatadi, passiv holatda. Bu unga muaamoning real qiyinchiligni taqdim etadi, keying muloqot imkoniyatlarini aniqlab beradi. Bu metod yetarlicha vaqt sarfi yoki kasbiy etikaga ega bo`lish kerakligi tufayli ko`p hollarda rad etiladi. 8 Jadval. Uslub Tafsif -Ish joyida kuzatish -Masalani muhokama qilish Masalani tafsiflash Masala tahlili Tizimni sozlash Tizimni baholash Tizimni tekshirish - Masalani yechish bosqichlarini bayonlashtirish -Masalahi hal etishda kerak bo`ladigan malumotlar, bilimlar turini va protseduralarni aniqlash Har bir javob kategoriyasi uchun prototip masalani ekspert tomonidan yozish - Fikrlar logikasiga tasir etish maqsadida ekspertga qator real masalalar berish - Intervyu jarayonida aniqlanga qoidalar yordamida yechish mumkin bo`lgan bir nechta masalalarni ekspertdan olish - ETni boshqarish strukturasi, qoidasini va ishlashini tekshirishni ekspertdan so`rash ET va ekspert tomonidan hal etilgan namunalarni
56 boshqa ekspertlar baholashi uchun berish
57 18-maruza: Bilimlarni olishning o`ziga hos jixatlari Reja: 1. Bilimlarni egallashning psixologik aspektlari 2. Gnoseologik (epistologik, falasafada “bilish nazariyasi”) aspektlari 3. Bilimlarni egallashning lingvistik aspektlari Kalit so`zlar: Psixologik aspect, gnoseologiya, aloqa qatlami, amaliy qatlam, kognitiv (o`rganish) qatlami, lingvistik aspect, umumiy kod, tushunarli tuzilma, tezaurus, foydalanuvchi lug`ati. Bilim olishning psixologik jihatlari. Bilim olishning psixologik jixatlari bilimlar muhandisi va bilim manbaasi - ekspert orasidagi o`zaro munosabatning samarali va muvaffaqqiyatli bo`lishida asosiy omili hisoblanadi, sababi bilim to`planishi bevosita ET yaratuvchilari orasidagi muloqoti natijasi hisoblanadi. Shu narsa malumki, og`zaki muloqot jarayonida axborotning yo`qolishi quyidagicha kattalikka ega: Ekspert o`ylaydi 100% axborotni So`z shaklida ifodalaydi 90% Aytib beradi 80% Eshitiladi 70% Tushuniladi 60% Bilimlar muhandisi xotirasida qoladi 24% Bilimlarni olsihning psixologik jihatlari strukturasi: a) Aloqa qatlami b) Harakat qatlami c) O`rganish qatlami Bilimlarni egallashda quyidagi tuzilmaviy modelni qo`llashimiz mumkin: - muloqot ishtirokchilari (sheriklar) - muloqot vositalari (protsedura) - muloqot mavzusi (bilim) - Aloqa qatlami. Ko`pgina psixologlar takidlashicha, ixtiyoriy kollektiv jarayonga guruh ishtirokchilari orasidagi atmosfera tasir etadi. Tajribalar natijasidan ma`lumki, do`stona muhit guruhning alohida azolari imkoniyatlaridan ko`ra ko`roq natijaga erishishga olib keladi. Ayniqsa, dasturiy taminot yaratuvchilar konkurent muhitdan ko`ra kooperativ muhitni afzal bilishadi. Kooperativ muhit uchun hamkorlik, o`zaroharakat, bir-birini yutug`idan xursandchilik jihatlari mavjud bo`lsa, konkurent muhitda esa individuallik, a`zolar o`rtasida raqiblik hususiyatlari mavjud (muloqotning eng quyi shakli). Jarayonga tasir qiluvchi quyidagi bir nechta shaxsiy xarakter va xususiyatlarni sanash mumkin (bilimlar muhandisi ularga ega bo`lishi kerak):
58 - do`stonalik va yaxshi niyatlilik - yumor tuyg`usi - yaxshi xotira, etibor - kuzatuvchanlik - tasavvur va taassurot - sabot va tirishqoqlik - kirishuvchanlik va topqirlik - tahlil qila olish - jozibador ko`rinish va kiyinish uslubi - o`ziga ishonch Protsedura qatlami. Bilimlar muhandisi ekspert bilan ilmiy ishonch va o`zaro tushunish muhitiga muvaffaqqiyatli erishgach (aloqa qatlami), bu muhitdan samarali foydalana olishi ham kerak. Bu qatlamda bilimlarni olishning protsedurasi asosiy masala hisoblanadi. Bu yerda aloqa qatlamida kerak bo`lgan ziyraklik va yoqimlilikdan ko`ra professional bilimlar ko`proq kerak bo`ladi. Ekspert bilan bo`ladigan suhbat shinamgina honada yuzma-yuz tarzda o`tishi, hona yoritilganligi, harorat, shinamlik bevosita kayfiyatga tasir etadi. Choy yoki kofe do`stona atmosferani hosil qiladi. Amerikalik psixolog I. Atvater bu kabi suhbatlarda eng optimal masofa 1,2 m dan to 3 m gacha deb hisoblaydi. Minimal “qulay” masofa 0,7- 0,8 metr hisoblanadi. Shaxsiy fikrlarni rekonstruksiya qilish – qiyni mehnat va shu sababli bitta seansning uzunligi 1,5-2 soatdan oshmasligi zarur. Shu ikki soatni ham kunning birinchi yarmida o`tqazgan ma`qul (masalan 10 dan 12 gacha). Suhbat jarayonida 20-25 minutlarda o`zaro toliqish paydo bo`lishi sabab orada tanafuslarni ham nazarda tutish kerak. Ixtiyoriy bilimlar muhandisida o`zining unikal suhbat manevri bor. Kimdir tez gapirsa, kimdir sekinroq; kimdri balandroq gapirsa, kimdir pastroq va hk. Gapirish uslubini o`zgartirib bo`lmaydi – u insonda avvaldan shakillanadi. Bilimlarni olish esa – bu professional suhbatni talab qiladi va bu jarayonga jumlalar uzunligi ham tasir qiladi. (tilshunos Ingve va psixolog Miller) Aniqlanishicha, inson 7 2 ta so`zdan iborat jumlalarni yaxshi qabul qiladi. Bu son (7 2) Ingve-Miller soni deb ataladi. Uni nutiqning “suhbatlilik” o`lchami deb ham hisoblashadi. Natijalarni bayonnomalashtirishni 3 ta uslubda tashkil qilish mumkin: - suhbat jarayonida qog`ozga yozib borish (kamchiligi – suhbatga halal beradi, stenograf ko`nikmalarga ega bo`lsa ham barchasini yozib olish qiyin hisbolanadi) - magnitafonga yozib olish muandisga butun suhbatni va o`zining harakatlarini qayta tahlil etishga yordam beradi (kamchiligi – ekspertni cheklab qo`yishi mumkin) - Suhbatdan so`ng hotirada qolganlarni eslab chiqish (kuchli xotiraga ega analitiklarga mos keladi) Kognitiv qatlam. Kognitiv psixologiya (ingl. Cognition – dunyoni bilish, anglash) inson atrof-dunyoni o`rganishda ishlatadigan metodlarni o`rganadi. Bilimlar
59 muhandisiga kognitiv psixologiya nuqtai nazaridan quyidagi maslahatlarni berish mumkin: - muhandisga qulay bo`lgan uslubda taqdim etishga ekspertni majburlamaligi kerak. - Ekspert bilan turli hil metodlardan foydalanish kerak, “qulf-kalit” kabi ekspertga mos metod bo`lishi kerak degan shartdan uzoqlashish kerak. - Protseduraning bosh maqsadini aniq belgilab olish kerak, bu ekspert va muhandis munosabatlari va natijada hosil bo`ladigan asosiy tushunchalarga bevosita tasir etadi. - Ekspert fikrlarini aks ettiruvchi chizmalardan ko`proq foydalanish kerak. Bu muhandis hotirasida malumotlarni obrazli ko`rinishda saqlanishiga yordam beradi. Bilim olishning gnoseologik jihatlari. Gnoseologiya – falsafada bilish nazariyasi va inson ongida mavjudlik nazariyasi bilan bog`liq bo`lim. Bilimlar muhandisligi fan sifatida ikkilangan gnoseologiya sifatida ifodalash mumkin! mavjudli (D) avval ekspert (M1) ongida shakillanadi, keyin ekspertning faoliyati va tajribasi bilimlar muhandisi (M2) yordamida ETning bilimlar bazasini tashkil etuvchi bilim (Pz)ga interpretatsiyalanadi. Mavjudlikni bilish jarayoni inson ongida borliqni anglashga yo`naltirilgan. D – mavjudlik M1 – mavjudlikning ekspert modeli M2 – mavjudlikning bilimlar muhandisi modeli Pz – bilimlar maydoni Bilimni olish jarayonida ilimlar muhandisini ET qurish uchun kerak bo`ladigan ekspertning ayni sohaga oid individual bilimlari bilan bog`liq komponentalar qiziqtiradi. Bu soha bilimlar asosan emperik kuzatishlar asosida yig`ilgan bilimlardan iboratligi uchun emperik deb ataladi, ularni qanday qilib umumiylashtirish keying masala. Bilish doimo yangi tushuncha va nazariyalar yaratish bilan bog`liq. Ko`pincha muhandis bilan suhbat davomida “yo`l-yo`lakay” ekspert yangi bilimlarni yaratayotgandek. Bilimlar muhandisi quyidagi metodologik zanjir yordamida ekspert bilimlarini talqin qiladi: Fakt umumlashgan fakt emperik qonuniyat nazariy qonuniyat Bilim strukturasi 2 qismdan iborat: I 1 I 2 I 3 41 rasm. Bilimlarni olishni gnoseologik jihati. D M 1 M 2 P Z
60 - emperik (kuzatish, hodisa) - nazariy (qonuniyatlar, abstraktsiya, umumlashma) Ilmiy bilim kriteriyasi. Nazarya – nafaqat ilmiy bilimlarni umumlashgan qatiy tizimi, balki yangi bilimlarni ochishning usullari hamdir. Ilmiylikning asosiy metodologik kriteriyalari quyidagilar: - ichki moslik va to`g`rilik - tizimlilik - xolisonalik - tarixiylik Ichki moslik va to`g`rilik. Bu kriteriya emperik jihatdan bir qarashda ishlamaydigandek. Bilimning to`liq emasligi predmet sohasini to`liq tafsiflanmasligi bilan bog`liq 2. Tizimlilik. Tizimli yondoshuv ixtiyoriy predmet sohasini bir necha o`zaro munosabatdagi qismlardan tashkil topgan yagona tizim sifatida tahlil etishga yo`naltirilgan. 3. Obyektivlik. Bilish jarayoni chuqur subektiv, demak u o`rganilayotgan subekt xususiyasiga bog`liq. Subektivlik faktlarni aniqlashtirilganda paydo bo`ladi va obektni ideallashtirgan sari chuqurlashib boradi 4. Tarixiylik. Bu kriteriya taraqqiyot bilan bog`liq. Bugunni anglash – o`tmishni anglash bilan bog`liq. Bilimlar olishning lingvistik jihatlari Intelektual axborot texnologiyalarini yaratishda asosiy masalalardan biri - ekspert bilimlarini kompyuter xotirasida adekvat ifodalash. Bu informatikada yangi yo`nalish, ya`ni inson bilimi va uni EXM hotirasida tasvirlash – bilimlar muhandisligi yo`nalishini yaratilishiga olib keldi. Bilimlar muhandisligi bilimlarni yig`ish, ularni tahlil etish va intelektual tizimlar uchun ularni formallashtirish masalalari bilan shug`ullanadi. Bunda bilimlar olishning lingvistik jihatlari ko`rib o`tiladi. Bilimlar muhandisi va ekspert orasidagi muloqot bevosita suhbat orqali yani lingvistika yordamida amalga oshadi. Bunda asosiy 3 ta asosiy muammoni ko`rsatish mumkin: 1. Umumiy kod muammosi. Bizni asosan ikkita til – muhandis tili va ekspert tili qiziqtiradi. Muhandsi tili quyiidagi 3 ta tashkil etuvchidan iborat: - Tayyorgarlik davrida maxsus adabiytolardan olgan predmet sohasidagi atamalar; - Uning nazariy bilimlaridagi umumilmiy atamalar - Maishiy suhbat tili Ekspert tili esa:
61 - O`z sohasidagi terminalogiya - Umumilmiy atamalar va maishiy til; - Ekspert sih jarayondagi neologism - yangi terminlar (kasbiy jargon) Agar ikki ishtirokchining maishiy va ilmiy tili bir-biri bilan deyarli mos tushsa, u holda umumiy kod – umumiy til o`zaro munosabatning muvaffaqqiyatli bo`lishiga ximat qiladi. Keyinchalik bu umumiy kod predmet sohasidagi bilimlar bazasini tashkil qiluvchi semantic tarmoq sifatida shakillantiriladi: Umumiy kodni ishlab chiqish ekspert tomonidan ishlatiladiga atamalarni tuzib chiqish va ularning manosini aniqlashdan boshlanadi. Odatda bu predmet sohasi lug`atini tashkil etadi. Keyin ularni guruhlash va sinonimlarini aniqlanadi. Umumiy kodni shakillantirish predmet sohasidagi atamalarni manosi bo`yicha guruhlash bilan yakunlanadi.
2. Tushunchalar strukturasi. Sun`iy intelekt va kognitiv psixologiya bo`yicha ko`plab mutaxassislar intelektning asosiy xususiyati – inson ongida barcha tushunchalarning ma`lum tarmoq yordamida birlashganlgi deb hisbolaydi. Shuning uchun bilimlar bazasida faqatgina atamalar emas balki ensiklopediya – atamalar izohi va ularning bir-biri bilan bog`lanishi muhimdir. Ushbu jarayonda bilimlar muhandisi oldidagi asosiy muammolardan biri suhbu bog`lanishni o`rnatishdir. Ekspert va muhandis ish jarayonida kognitiv psixologiya natijalariga mos keluvchi tushunchalar ierarxiyasini yaratishdan iboratdir. 3. Foydalanuvchi lug`ati Umumiy kod va tushunchalar strukturasi qatlamidagi lingvistik natijalar adekvat bilimlar bazasini qurish uchun yo`naltiriladi. Shuni unutmaslik zarurki, oddiy foydalanuvchi malakasi predmet sohasidagi maxsus tilni butunlay tushunmasligi mumkin. Foydalanuvchi interfeysini yaratishda tizim qulay, tushunarli va shaffof bo`lishi uchun umumiy kod lug`atiga qo`shimcha ishlov berishga to`g`ri keladi. Bilimlar muhandisi ish jarayoniga salbiy tasir etuvchi quyidagi lingvistik muammolarni keltirish mumkin: - turli tilda suhbat qurish - terminlarni noadekvativ interpretatsiya qilish Ris.44. Sxema polucheniya obщyego koda. Maishiy til Adabiyotlardagi maxsus terminlar Ekspertning maxsus terminologiy asi Umumiy kod Umumilmiy termin Bilimlar muhandisi Ekspert
62 - foydalanuvchi tili va umumiy kod orasidagi farq yo`qligi. Nazorat savollari: 1. Bilim olishning psixologik jixatlari nimada? 2. “Gnoseologiya” nimani o`rganadi? 3. Nima uchun bilimlar muhandisligi ikki marta gnoseologiya deb ataladi? 4. Ilmiy bilish kriteryalarini nimalar tashkil etadi? 5. Umumiy kod tushunchalar strukturasidan nimasi bilan farqlanadi? 6. Foydalanuvchi interfeysini yaratishda nimalarni hisobga olish zarur? 7. ET yaratishda qanday talablar qo`yiladi? 8. Qanday holatlarda ET qurish ma`noga ega?
63
http://hozir.org
|
