|
O‘quv jarayonida axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlari va uni tatbiq etish
|
| bet | 4/7 | | Sana | 09.10.2023 | | Hajmi | 56.57 Kb. | | #87428 |
Bog'liq 1-ma\'ruza AT Tezis Abu Rayhon Beruniyning geometriyaga oid tadqiqotlari, B1.B.32-Geodeziya-2, Avtoreferat Mahmudov N.N, taq raqamli texnika ma\'ruza, texnika3, a0833c8a1817526ac555f8d67727caf6, Презентация, Algebra va sonlar nazaryasi — kurs ishi sirtqi 8 11 2022 111, Full,이력서(양식) E7, Академик ёзув, konferensiya UFA 2023 , N.XidirovSh.Fozilchayev-Moliyaviyrisklarnazariyasi, 1-Amaliy mashg\'ulot (2), 4 - Mustaqil ishi MITO‘quv jarayonida axborot texnologiyalarining asosiy yo‘nalishlari va uni tatbiq etish
Boshlang‘ich ta’limning o‘quv-tarbiya jarayoni mazmunini oldindan anglagan holda, avvalo, psixologik-pedagogik asosga qurilgan ta’limning zamonaviy insoniy-axloqiy va tabiatan yaratilgan namunaviy texnologiyasi yaratildi. Boshlang‘ich ta’lim texnologiyasini tahlil qilish natijasida ushbu texnologiya asosida turgan quyidagi psixologik-pedagogik qoidalarni vujudga keltirish imkoni bo‘ldi:
1. Ta’lim jarayoni (o‘qitish va tarbiyalash) “bolani o‘qishga o‘rgatish” prinsipiga qurilishi kerak.
2. Ta’lim jarayonida (o‘qitish va tarbiyalash) har bir bolaning shaxsiy xususiyatlari namoyon bo‘lib, va tabiiy erkin faol ishtirok etadiran bo‘lsin.
3. Ta’lim jarayoni shunday quriladiki, bu o‘qitishdan va boshqa faoliyatlardan anglashilgan maqsad bolalarning tabiiy va o‘sib borayotgan ehtiyojlariga muvofiq bo‘lgan muhim va ularga tushunarli bo‘lishini ta’minlashdir. Shu bilan birga ta’lim jarayoni o‘quvchilar faoliyatining ichki imkoniyatlari ustivorligiga quriladi. Bahodan esa qulayliklarning tashqi sabablaridan yordamchi vosita sifatida foydalaniladi, xolos.
4. Bolalar tomonidan o‘rganilayotgan fanning asosiy bilim-malakalarni egallash ular uchun qiziqarli va tushunarli jarayonda amalga oshiriladi. Zero, bu malakani egallash, asosan tasavvur orqali amalga oshib, ular bir bolada kuchli xotirlash paydo qiladi. Bolaning asosiy o‘quv malakasini tez va soz egallashi uning umumiy psixologik va aqliy rivojlanishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sust tayyorlangan va yetarli rivojlanmagan bolalarda nuqsonlarning bartaraf bo‘lishiga olib keladi, tabiatan qobiliyatli bo‘lgan bolalarni esa rivojlantirib, yanada yuqori qobiliyatlarini yuzaga chiqaradi.
5. Malaka va ko‘nikmalarni egallash, ularni takomillashtirish bolalar ijodiyoti jarayonida badiiy o‘qish, xalq iqtisodiyotini, badiiy mehnatni o‘rganish orqali amalga oshadi.
6. Boshqa ta’lim tizimlariga qaraganda mutlaqo o‘zgacha ta’lim psixo-fiziologik modeli ishlatiladi. Bu analitik-sintetik jarayonlarni avtomatlashtirish emas, albatta.
7. O‘quv sinflari turli xillik prinsipi: bolalarning maktab ta’limiga oldindan tayyorgarligi darajasi bo‘yicha hamda umumiy psixik va aqliy taraqqiyoti bo‘yicha jalb qilinadi.
8. Bola materialni faqatgina eshitish yoki his qilish a’zolari orqali o‘zlashtirmaydi, balki o‘zida bilishga nisbatan paydo bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun o‘zlashtiradi.
9. Ta’limning muvaffaqiyatli bo‘lish sharti: o‘quv materialini muammolashtirish (bilim-bolalar, hayratlanish va qiziquvchanlik); bolaning faolligi (bilimlar qiziqish bilan o‘zlashtirilishi lozim); ta’limning bola hayoti bilan, o‘yin, mehnat bilan aloqasi.
10. Muammoli vaziyat paydo bo‘lganda o‘qituvchidan o‘quv materialini muammolashtirishni, differensial va individual yondashishni talab etiladi.
Dars jarayonida didaktik, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish va bolani rivojlantirish.
1. Butun dars davomida har bir o‘quvchiniig ongli aqliy faoliyatiga erishish: bu – o‘quvchilar butun mashg‘ulot davomida ishlaydi deganidir. O‘quvchi uy vazifasini tekshirishga kirishadi, yangi materiallarning bayonini tinglaydi, ularni mustahkamlashda faol qatnashadi, mustaqil ishlarni bajaradi. Bunda o‘quvchilarni bilish faoliyatiga mexanik tarzda kiritiladi deb o‘ylash noto‘g‘ri. Bu yerda gap tabiiy mexanizmlarning o‘quvchini faol bo‘lishga go‘yo majbur qilayotganday ta’sir etishi haqida ketyapti. Zero, o‘quv mashg‘ulotida o‘sha mezonni amalga oshirish uchun rivojlanib boruvchi usulni qo‘llash zarur va bunda har bir o‘quvchi faoliyatini darsning barcha bosqichida rejali nazorat qilish lozim bo‘ladi.
2. O‘quvchining o‘z faoliyatiga va o‘zgalar faoliyatiga hissiy aloqadorligini ta’minlash. Bunda biz aqliy jarayonning rivojlanishi kechinmalarsiz (his qilish) amalga oshmasligidan kelib chiqamiz. Ayni kechinmalar o‘zgarishlarni va intellektdan keyingi rivojlantirishni kuchaytiradi. Amalda bolalarning hissiyotlari ularning ishlarini harakatlantiruvchi kuchga ega bo‘lishi ma’lum. Agar darsda o‘quvchi o‘z muvaffaqiyati yoki omadsizligi haqida tashvishlansa, bu holat motivlashtirish va fe’l-atvorlarini boshqarish markazini qo‘zg‘atishga yordam beradi (L.S.Vigotskiy). Agarda o‘qituvchi o‘quvchining o‘z faoliyatiga hissiy aloqadorligini ta’minlasa, shart-sharoit yaratsa, unda hissiy aloqadorlik bola intellektual rivojlanishining ichki harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib qoladi.
3. Darsda o‘quvchi bilish faoliyatini motivlashtirish. Rivojlanayotgan usul tuzilishiga "o‘zaro ijtimoiy ta’sir" degan tarkibiy qism kiradi. Ya’ni, har bir o‘quvchiga o‘z bilimini namoyish qilish, amaliy faoliyatga qodir bo‘lish va buning uchun bilim olish imkoniyatini berishdir. Boshqalar bilan o‘zaro ijtimoiy ta’sirni amalga oshirish darsda juft va guruh bo‘lib ishlashdir, eng murakkabi – o‘qituvchi hikoyasidir. Yangi materialni tushuntirayotgan o‘qituvchining nutqi fikrni jamlashni, diqqat qilishni talab etadi, negaki darsda faol aqliy jarayonlar ichki tuyg‘u orqali o‘tishi lozim. O‘quvchi uchun bu ancha qiyin masala. Shuning uchun darsda o‘qituvchi turlicha o‘zaro ta’sir shakllarini o‘quvchilar bilan yoki o‘qituvchilar bir-biri bilan munosabatlarini uyg‘unlashtirishi zarur.
4. Butun dars davomida o‘quvchilarning refleksiya va o‘z-o‘zini nazorat qilishini ta’miilash. Darsning har bir bosqichida o‘quvchi o‘z faoliyati natijalarini jamlab, baholaydi. Masalan, yangi materialni o‘rganishda har bir o‘quvchi o‘z diqqatini, xotirlab qolishini, xotirlashning mukammalligini, tushunishini o‘zicha baholaydi; darsni mustahkamlash va mustaqil ishlash paytida o‘quvchilar o‘zlarini o‘qituvchi qo‘ygan mezonlar bo‘yicha baholaydilar. Agar o‘quvchi bilimi talab darajasidan past bo‘lsa, dars davomida unga boshqa bolalarning yordami yoki uning o‘zi mustaqil ishlagan holda natijalarni yaxshilash imkoniyatini beradi. O‘quvchilarning faoliyati jarayonida refleksiya va o‘z-o‘zini nazoratni ta’minlash ulardagi yomon bahodan qo‘rqish hissini pasaytiradi. Boshlang‘ich sinflarda, ayniqsa, 1-2-sinflarda "ikki", "uch" baholar qo‘yilmaydi.
5. Darsda mustaqil ish yoki ijodiy topshiriqning bo‘lishi. Vaziyatlarning o‘zgarishida ijodiy topshiriqlar berish metodini qo‘llash talab qilinadi. Mustaqil ish hap qanday dars turining majburiy elementi hisoblanadi. Zero, bizning "o‘zaro ta’sirning ijtimoiy texnologiyasi", "dars mobaynidagi faoliyat jarayonida o‘quvchilarning refleksiyasi va o‘z-o‘zini nazorat", "darsda o‘quvchilarning bilish faoliyatini motivlashtirish" tavsiyalarimiz ish natijalarini baholash uchun muhimdir. O‘quvchilar ishni bajarib, tabiiy holda darhol uning natijalarini muhokama qilishda qanday xatolar qilgani va ularning sababi haqida o‘ylaydilar. Shuningdek, natijalarga hissiy munosabat hech kimni loqayd qoldirmaydi. Kechiktirilgan umidlar natijalarning ta’sir darajasini pasaytiradi, ya’ni o‘quvchilarning bilim yoki o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun hissiy sohada o‘zaro ta’sir shunchalar kuchsiz bo‘lib, aqliy jarayonga o‘qituvchi istagandek qilmay qo‘yadi.
6. Dars maqsadiga erishish. Tajribadan ma’lumki, rivojlanayotgan usul asosiga qurilgan darslar bolaning ijobiy fe’l-atvorini qapop toptiradi, insoniy munosabatlar madaniyatini shakllantiradi.
Darsning asosiy maqsadi – bola intellektini, tafakkurini teranlashtirish rivojlanib boruvchi usul yordamida amalga oshiriladi.
Didaktik maqsad – bu darsda o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha bilimlarni o‘zlashtirish va malakali ta’sir usullarini shakllantirishdir.
Tarbiyaviy maqsad – o‘zaro ta’sir jarayonida tafakkurni umumlashtirish hisobiga amalga oshiriladi. Didaktik maqsadlarga erishish olingan bahoga muvofiq keladigan bilimni o‘zlashtirish darajasi bilan xarakterlanadi. Tarbiyaviy maqsad – muayyan maqsadlarga erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat jarayonida egallanilgan xulq-atvor normasidir. Rivojlanib boruvchi usul asosiga qurilgan darslar bolaning ijobiy xulq-atvorini mustahkamlaydi, insoniy munosabatlar madaniyatini shakllantiradi. Darsning ushbu texnologiyasini tashkil etish o‘qituvchining darsda o‘quvchi bilish faoliyatini boshqarish sifatlariga bog‘liqdir. Taklif etilayotgan texnologiya uning mumtoz xilidan shu bilan farqlanadiki, bunda bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni o‘zicha idrok qilish, anglash, yodda saqlash, umumlashtirish va sistemalashtirish jihatlarini qamrab oladi.
Ta’lim texnologiyasi – o‘quv mashg‘ulotlarida ko‘rsatilgan barcha bilish jarayonlarini amalga oshirib, pirovard natijada barcha faoliyat turlarini to‘liq o‘zlashtirishga yordam beradi. Bunday darslarda dars qismlarining ichki aloqasi: maqsad, mazmun va ish usuli bilan amalga oshiriladigan ta’lim, mumtoz tizimning bosqichlari saqlanib qoladi. Ya’ni, uy vazifalarini tekshirish, uning asosida yangi bilimlar, malaka va aqliy faoliyatning turlarini egallash bosqichlari, shuningdek mustahkamlash va mustaqil ishlash, darsni umumlashtirish va uy vazifasini tushuntirish singarilar yotadi.
O‘quvchilarni pedagogik jihatdan baholash texnologiyasi.
Bilimlarni o‘zlashtirish darajasini baholay turib, biz boshlang‘ich sinflarda "ikki", "bir", ayniqsa, 1-2-sinflarda jurnalga ham, daftarga ham qo‘ymaslikni ta’kidlagan edik. O‘qituvchi o‘z faoliyati davomida, ya’ni ayrim hollarda baho ballari ularning so‘z shakli bilan "a’lo", "yaxshi" deb almashtiradi. Pedagogik baholash umuman bolaning shaxsini emas, balki ko‘rsatgan sifatlarini baholashni nazarda tutadi.
1. O‘quvchilarning ijtimoiy qimmatli yutuqlarini taqdirlash.
2. Xulq-atvor belgilari ko‘rinmaganda baholash muddatini cho‘zish.
Pedagogik texnologiya kafolatli ta’lim-tarbiya maqsadga erishish bilan axamiyatli va dolzarbdir. Shuning uchun maqsadning aniqligi, unga mos mazmun, maqsadga bosqichma-bosqich erishishda tarbiyalanuvchining va tarbiyachi faoliyatining uyg‘unligi pedagogik texnologiyaning talabidir. An`anaviy ta’lim-tarbiya tizimida ham maqsad pedagogning asosiy muammosi bo‘lib kelgan. Chunki quruvchi oldindan nimani qurayotganini bilganidek, tarbiyachi ham kimni tarbiyalamoqchi, nimani shakllantirmoqchi ekanini bilishi shart.
Shuningdek, ta’lim mazmuni asosida maqsad qo‘yish; pedagogik faoliyati asosida; o‘quvchilarning qobiliyati, xissiy ta’sirlanishi asosida, ichki jarayon asosida, o‘quvchini o‘rganish faoliyati asosida, maqsad qo‘yish texnologiyasini tavsiya etadi.
Maqsadga bosqichma-bosqich erishilganiga qarab, u muvofiqlashtiriladi, maqsadga to‘la erishish uchun o‘ziga xos texnologik yo‘l qo‘llanadi, yangi-yangi o‘quv maqsadlari qo‘yiladi.
Demak, pedagogik texnologiyaning odatdagi didaktik maqsaddan farqi diagnostika asosida maqsad qo‘yilishidir. Sinf, guruh yoki alohida o‘quvchiga qo‘yilgan diagnoz qanchalik to‘g‘ri bo‘lsa, qo‘yilgan maqsad shunchalik to‘la va oson bajariladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek pedagogik texnologiya maqsadga to‘la erishish printsipi etakchilik qiladi. Shuning uchun M.V.Klarin maqsadga erishish texnologiya”sini alohida taxlil qiladi. Uni uchga bo‘lib o‘rganadi: etalon maqsadga “mezoniy baxolash”, “ta’limiy jarayon” va “maqsadga to‘la erishish”.
Maqsadga to‘la erishish uchun natijani bosqichma-bosqich baxolash zarur bo‘ladi. Bugungi kunda test nazoratini joriy etilishi, bu didaktik vazifani amalga oshirishga qo‘l keladi. Ma’lumki, testda ta’lim maqsadi, erishiladigan mezon o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir bosqichda test orqali natijani aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ta’lim maqsadini testga tushirish muhim masaladir.
O‘qitishda takrorlovchi bosqich texnologik jarayonda alohida o‘rin tutadi. Takrorlashda: ta’limning umumiy maqsadi; umumiydan ma’lum aniq maqsad belgilanishi va har bir bosqichda o‘quvchining o‘zlashtirishi dajarasini aniqlash; shunga asosan ta’lim jarani muvofiqlashtiriladi, boshqariladi.
Ta’lim jarayonida takrorlash texnologiyasi. Masalan, darsning tuzilishini texnologik jihatdan tahlil qilinadigan bo‘lsa:
A) o‘quvchilar diqqatini tashkil etish;
B) didaktik maqsad haqida axborot berish;
D) zaruriy bilim-malakalarni rag‘batlantirish;
E) ma’lum ta’sir etadigan o‘quv materialini ko‘rsatish;
F) o‘quvchilar javobini aks sadosini (reaktsiyasi) rag‘batlantirish;
G) o‘zaro xamkorlikni ta’minlash;
H) olingan mustaxkam bilim malakani rag‘batlantirish;
I) o‘quvchilar faoliyatini baholash; kabilar.
O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi qanchalik tezligini va mukammaligi bilan belgilanadi. Ularning o‘zlashtirish bo‘yicha qobiliyati uch guruhga bo‘linadi:
Iqtidorli, ular tez o‘zlashtirishi mumkin-30%.
Oddiy o‘rtacha o‘quvchilar-50 %.
Qobiliyati past o‘quvchilar-20 %.
Maqsad qo‘yishda barcha o‘quvchilarni o‘zlashtirishi hisobga olinadi. To‘la o‘zlashtirishi maqsadi, uni amalga oshirish metodikasi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
1. Kirish qism-o‘quvchilarni to‘la o‘zlashtirishga yo‘naltirish.
2. Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirishga erishish.
3. Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish darajasini baholash.
4. Har bir o‘quvchi bahosini tashkil qilish.
Keyin o‘qituvchi har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish imkoniyati bilan tanishtirad.
Sinf to‘la o‘zlashtirish uchun yangi metodika bilan o‘qitadi. Har bir o‘quvchi oxirida, fanni o‘zlashtirib bo‘lganda baholanadi. O‘quvchilar qiyosiy baholanmaydi, balki o‘quv matni etalon, mezoni bilan baholanadi. “Etalon darajasiga” erishgan o‘quvchi “a’lo” baho oladi. A’lo baxolar cheklanmaydi. Har bir o‘quvchiga istagancha yordam ko‘rsatadi. Xar bir o‘quvchi fanni o‘zlashtirish jarayonida diagnostik kuzatiladi. Agar o‘quvchi ma’lum topshiriqdan qiynalsa boshqa yo‘l qo‘llaniladi. Shunisi xarakterliki, pedagogik texnologiyaning printsipi kafolatli to‘la o‘zlashtirish ekan unda o‘quv materialini bosqichma-bosqich o‘zlashtirish, izchillik metodikasi asos bo‘ladi. Aslida sharq, aniqrog‘i, O‘zbekiston maktablarida o‘rta asrlardan boshlangan metodikadir. Tarixdan ma’lumki, fanning o‘zlashtirishda izchillik va uzluksizlik printsipiga asoslanilgan. Ya’ni har bir fan o‘rganib bo‘lingandan keyin musobaqa metodi orqali bilimlar tekshirilgan va to‘la o‘zlashtirgandan so‘ng undan keyingi fanga (yoki bosqichga) o‘tilgan.
Bir sinf (guruh)dagi talabaga o‘zlashtirish darajasiga qarab har xil ta’lim mazmunida tahsil olgan. Pedagogik texnologiya tizimida AQSH tajribasida individual “brigada-andividual” ta’lim XX asrning 60-yillarida keng qo‘llaniladi.
Har bir o‘quvchining qobiliyatiga o‘zlashtirish darajasiga qarab ta’lim maqsadi va metodikasi belgilanadi. Masalan bu tizimni quyidagicha amalga oshirish mumkin.
1. Har bir o‘quvchi mazkur fan bo‘yicha bilim rejasini test orqali tekshiriladi.
2. So‘ngra ma’lum bo‘lim bo‘yicha tekshiriladi, qanday bilimga ega ekanligi aniqlanadi.
3. Natijaga asosan har bir o‘quvchi uchun mazmun belgilanadi.
4. O‘quvchi bo‘lim-bo‘limlarga bo‘lib topshiriq oladi.
5. Qo‘yilgan maqsad amalga oshirilgandan keyin yakuniy test topshiradi va fan bo‘yicha baholanadi.
6. Agar maqsadga erishilmagan, yoki ma’lum qism o‘rganilmagan bo‘lsa takrorlanishiga qaytiladi.
To‘la va yakka (brigada-individual) ta’lim 80 yillarda AQSHda joriy etila boshlagan. Bunda yakka o‘quvchilar va kichik guruhlar bilan ishlash tizimi yaratilgan. Ya’ni o‘quvchilar 4-5 kishilik guruhlarga bo‘linadi, unda iqtidorlilar va qoloqlar, qizlar va boshqa etnik vakllar bir xil bo‘limi maqsadga muvofiq. Har bir guruh berilgan topshiriqni tez bajarishiga e’tibor beriladi. Guruhdagi o‘quvchilar bir-birini tekshiradi, yordam beradi. Haftani oxirida yakun yasaladi, baholanadi. O‘zaro yordam va bir kishi hamma uchun printsipiga amal qilinadi. Bu metodda o‘zlashtirish darajasi oshishi bilan birga o‘quvchilarni o‘z-o‘zini baholash malakasi ham rivojlanadi, o‘quvchi o‘rtasida do‘stlik, o‘rtoqlik darajasi ham oshadi.
Xulosa qilib, pedagogik jarayonning tarkibiy qismlaridan biri aniq bajarishi mumkin bo‘lgan, kafolatli natijaga erishish maqsadi, texnologiyasidir deyish mumkin. Pedagogik texnologiya faqat ta’lim mazmunini ifodalovchi maqsad emas, balki didaktik tizimni ham ko‘zda tutadi.
|
| |
