1-mavzu: Boshlangʻich ta’limda matn ustida ishlashning maqsad va
vazifalari, amaliy ahamiyati.
Reja:
1.Matn ustida ishlashning maqsadi
2.Matn ustida ishlashning vazifalari
3.Matn bilan ishlashninh amaliy ahamiyati
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. Кузьмина Ирина Анатольевна “Особенности работы с текстом в
начальной школе на уроках чтения” Гбоу Школа №64 г. Москва.
Муниципальное образование: инновации и эксперимент №4, 2014
2. Курушкина-Л.А.-Работа-с-текстом-и-информацией
3. Сухарева М.Н. МБОУ Платоновской сош “Работа с текстом в
начальной школе как одно из направлений формирования информационной и
коммуникативной компетентности младшего школьника” 2016 г.
Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
Tayanch soʻz va iboralar:
axborot, axborot aborotlari, oʻquv malakalari,
PISA va matn, matn bilan tanishish bosqichlari.
Boshlangʻich sinf oʻquvchlarini mustaqil shaxs qilib tarbiyalash va katta
hayotga tayyorlashda matn ustida ishlash va ongli oʻqishga oʻrgatish juda muhim
hisoblanadi. Chunki inson har qanday ma’lumot, axborot, bilim va yangiliklarni
matnlarni oʻqish orqali qabul qiladi, ongida qayta ishlab, oʻz xulosalariga asoslanib
hayotida qoʻllaydi. Toʻgʻri hozirgi zamonaviy hayotimizda axborotlarni turli
yoʻllar bilan topishimiz mumkin, masalan, vebsayt, televidiniya, ijtimoiy tarmoqlar
yordamida, lekin bu vositalarda ham barcha ma’lumotlar yozma yoki ogʻzaki matn
koʻrinishida boʻladi. Tilning axborot-kommunikatsion vazifasi asosan matn
koʻrinishida amalaga oshirilar ekan, oʻquvchilarda kichik maktab yoshidan matn
ustida ishlash koʻnikmalarini shakllantirish juda muhim masaladir.
Boshlangʻich sinflarda matn ustida ishlashdan maqsad - har xil turdagi
matnlar bilan ishlash, dialogik va monolog nutqni oʻzlashtirish, “va/yoki”, “agar ...
keyin” kabi oddiy mantiqiy iboralardan foydalanish, boshlangʻich muloqot
qobiliyatlarini oʻzlashtirish, turli manbalardan ma’lumotlarni qidirish, oʻzgartirish
va saqlash kabi kompetensiyalarni shakllantirishdir. Axborot kompetentsiyasini
shakllantirishning muhim yoʻnalishi sifatida matn bilan ishlash koʻnikmalari asosiy
koʻnikmalardan biridir. Boshlangʻich maktabda matnlar bilan asosiy ish oʻqish
darslarida amalga oshiriladi. Boshlangʻich sinflarda adabiy oʻqishni oʻrgatishning
ustuvor maqsadi - boshlangʻich sinf oʻquvchisining oʻqish qobiliyatini
rivojlantirish, oʻzini ijodiy faoliyatga qodir, barkamol kitobxon sifatida bilishdir.
Oʻqish malakasi oʻqish texnikasi, oʻqilgan va tinglangan asarni tushunish usullari,
kitoblarni bilish va ularni mustaqil tanlash qobiliyati, dunyoni va oʻzini oʻzi
anglash vositasi sifatida kitobga ma’naviy ehtiyojni shakllantirish bilan
belgilanadigan bilim. Badiiy oʻqish darslarida matnlar bilan ishlashda nafaqat
oʻqish texnikasi va oʻqishni tushunish, balki quyidagi koʻrsatkichlarni ishlab
chiqishga ham katta e’tibor beramiz, bu koʻrsatkichlar oʻquvchilarning
oʻzlashtirilgan bilim, koʻnikma va malakalarini ta’lim va ta’lim jarayonida qoʻllash
koʻnikmasini shakllantirishga qaratilgan. hayotiy vaziyatlar:
1. Axborotni topish.
2. Matnni talqin qilish.
3. Matn mazmuni yoki uning shakli haqida fikr yuritish va ularni baholash.
Bizning fikrimizcha, bu koʻrsatkichlar matn bilan ishlash qobiliyatini tashkil
qiladi. PISA tadqiqotlari yordamida ushbu koʻrsatkichlarni quyidagicha tushunish
mumkin:
• “matnni oʻqish, uning asosiy elementlarini aniqlash, zarur ma’lumotlarni
qidirish, ba’zan matnda bilvosita shaklda ifodalangan” asosiy va ikkinchi darajali
tarkibni ajratib koʻrsatish;
• “testda mavjud boʻlgan boshqa xarakterdagi maʼlumotlarni solishtirish va
solishtirish, undagi dalillar va xulosalarni aniqlash, muallifning niyati yoki
matnning asosiy gʻoyasi toʻgʻrisida xulosa chiqarish”;
• “matnda topilgan ma’lumotlarni boshqa manbalardan olingan bilimlar
bilan bogʻlash, matnda aytilgan gaplarni dunyo haqidagi fikrlari asosida baholash,
oʻz fikrini himoya qilish uchun asoslar topish”.
Matn ustida ishlash quyidagi tahliliy koʻnikmalarni shakllantirishni nazarda
tutadi:
badiiy asar tilining koʻrgazmali va ifodali vositalarini, ilmiy-ommabop
matnni (terminologiyadan foydalanmasdan) idrok etish; muallif tomonidan taqdim
etilgan hayot rasmlarini qayta yaratish; badiiy, tarbiyaviy sohalarda sabab-natija
munosabatlarini oʻrnatish va ilmiy-ommabop matnlar, muallifning asardagi
pozitsiyasini tushunish, matnning asosiy gʻoyasini ta’kidlash. Avvalo shuni
tushunamizki, boshlangʻich sinf oʻquvchilariga adabiyot nazariyasi umuman kerak
emas, balki ular oʻqishni va shunchaki oʻqishni emas, balki fikrlash va matn ustida
ishlash qobiliyatini oʻrgatishlari zarur. Shunday qilib, sinflar boʻyicha quyidagi ish
maqsadlarini (7 yoshdan 10 yoshgacha) olish mumkin:
1-sinf - bolalarni oʻqilgan matnni, uning ma’nosini oʻqish va tushunishga
oʻrgatish (oʻqituvchining yordami bilan).
2-sinf - bolalarni matn bilan ishlashga oʻrgatish:
• oʻqing va oʻqiganingizni tushuning;
• oʻqiganingizni qayta aytib bering;
• oʻqilgan matn (ish)ning qismlarga boʻlinishi va rejasini tuzish;
• asosiy soʻzlarni (iboralarni) ajratib koʻrsatish;
• qahramonlarni aniqlash va ular va ularning harakatlarini tavsiflash.
3-4-sinflar - ma’lumotni topish, matnlarni sharhlash va ularning mazmuni
haqida fikr yuritish, oʻqiganlaringizni baholashni oʻrganish:
• asosiy gʻoyani mustaqil ravishda ajratib koʻrsatish (butun matn yoki uning
boʻlagi sifatida);
• matndan berilgan savollar boʻyicha toʻgʻridan-toʻgʻri yoki boshqa shaklda
ma’lumot topish;
• asosiy ikkilamchi ma’lumotlarni ajratib koʻrsatish;
• qahramonlarning turli hayotiy pozitsiyalarini va ularning oʻz e’tiqodlari
(bilimlari) bilan mos kelishini aniqlash;
• sarlavha, rasm, parcha boʻyicha mazmunni bashorat qilish;
• matn asosida mustaqil ravishda savollar tuzish;
• turli janrdagi, turli uslubdagi, mazmuni oʻxshash matnlarni qiyoslash.
Matnlar bilan ishlashda bolalarni oʻzlariga bir qator savollar berishga
oʻrgatish kerak:
1-qism (oʻqishdan oldin oʻzingizga va matnga savollar):
• menga nima haqida gapirasiz?
• men sizni oʻqishni xohlaymanmi?
2-qism (oʻqish paytida):
• oʻqiyotganimni tushunyapmanmi?
• Oʻqish men uchun qiyinmi yoki osonmi? Nega?
• nega men bu matnni oʻqishim kerak?
• undan nimani yangi oʻrganaman?
3 ta savollar turkumi (oʻqishdan keyin):
• Men nima haqida oʻqidim?
• nega yozuvchi menga bu haqda aynan shunday gapirdi?
• Men bilmoqchi boʻlgan va boshqa bolalarga yoki oʻqituvchiga aytmoqchi
boʻlgan yana bir narsa bormi?
• bu haqda boshqalarga qanday qilib qiziqarliroq va aniqroq aytib berishim
va boshqa foydali ma’lumotlarni qoʻshishim mumkin?
• nima uchun va qanday hollarda men oʻqigan matn menga yordam beradi
(foydali boʻladi).
Matnlar bilan ishlashni oʻrganish uchun, bizning fikrimizcha, ba’zi
shartlarga rioya qilish kerak:
1. Axborot topish qobiliyatini rivojlantirish uchun oʻquvchilarning yoshiga
mos
keladigan
ilmiy-ma’rifiy
xarakterdagi
matnlardan
(bolalar
ensiklopediyalaridan, tabiat tarixi mazmunidan), hayotiy voqealardan, ommaviy
axborot vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
2. Bolalar olingan ma’lumotlarni sharhlashni oʻrganishlari uchun turli xil
uslubdagi, lekin mazmuni oʻxshash matnlarni tanlash kerak: masalan, chumoli
haqida: I.A.Krylov va V.Bianchining “Ninachi va chumoli” “Qanday qilib chumoli
uyga shoshildi”.
3. Yoʻl davomida oʻquvchilar nutqini rivojlantirish (qayta hikoya qilish, oʻz
bayonotlarini yaratish, nutqning lugʻat boyligi, uning hissiyligi, toʻgʻriligi, aniqligi
va ifodaliligi) ustida ish olib borilishi kerak.
4. Bu sohada (matnlar bilan) ishlashda oʻquvchilarning motivatsiyasi va
ularning oʻquvchi boʻlish qobiliyatini hisobga olish kerak.
| 