1-MAVZU: Fаn ijtimoiy-madaniy hodisa.
Reja:
1. Fan tushunchasining tahlili.
2. Fan tarixiga oid yondashuvlar.
Tayanch so’z va iboralar
Texnogen sivilizasiya, fanning mikrokonteksti va makrokonteksti, fanning
funksiyalari, tavsiflash,
tushuntirish,
prognoz, dogmatizm, murosasizlik,
falsifikasiyalanmaslik.
Fan tushunchasining ma’nosi. Fan ijtimoiy taraqqiyot jarayonida
insoniyatning kundalik ehtiyojlariga javob sifatida paydo bo‘ldi. Ko‘p sonli
ta’riflarga ko‘ra
fan bilim, faoliyat va ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi.
Bilim sifatida fan atrof borliq narsalari va jarayonlarini amalda aniq, izchil va
tadrijiy bilishga qaratilgan.
Faoliyat sifatida fan maqsadlarni belgilash, qarorlar qabul qilish, yo‘l
tanlash, o‘z manfaatlarini ko‘zlash, mas’uliyatni tan olish maydonida amal qiladi.
V.I.Vernadskiy fanning aynan faoliyat sifatidagi talqinini alohida qayd etgan edi:
«Fanning
mazmuni ilmiy nazariyalar, gipotezalar, modellar bo‘lib, u yaratuvchi
dunyoning manzarasi bilan cheklanmaydi, uning negizi asosan ilmiy omillar va
ularning empirik
xulosalaridan tashkil topadi, tirik odamlarning ilmiy ishi uning
asosiy jonli mazmunini tashkil etadi»
1
.
Faoliyat sifatidagi fan ob’ektivlik, aniqlik, haqiqiylik mezonlariga javob
beruvchi bilimlar tizimi sifatida amal qiluvchi ilmiy bilim o‘ziga epiriklik hududini
ta’minlashga, mafkuraviy va siyosiy yo‘nalishlarga nisbatan betaraf bo‘lishga
harakat qiladi. Olimlar o‘z umrini baxshida etuvchi haqiqat yo‘lidagi izlanishlar
hamma narsadan ustun turadi, fanning bosh omili va asosiy boyligi hisoblanadi.
Fanning uchinchi – institutsional talqini uning ijtimoiy tabiatiga urg‘u beradi
va uning borlig‘ini ijtimoiy ong shakli sifatida moddiylashtiradi. Umuman olganda,
fanning institutsional ko‘rinishi bilan ijtimoiy ongning boshqa shakllari: din, siyosat,
huquq, mafkura, san’at va hokazolar ham bog‘liq.
Ijtimoiy institut yoki ijtimoiy ong shakli sifatidagi fan ilmiy tashkilotlar, ilmiy
hamjamiyat a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tizimini, me’yorlar va qadriyatlar
tizimini tashkil etadi. Biroq o‘n minglab va hatto yuz minglab odamlar o‘z kasbini
topgan institut sifatidagi fan yaqin o‘tmishdagi rivojlanish mahsulidir. Zotan, faqat
XX asrga kelib olim kasbi o‘z ahamiyatiga ko‘ra ruhoniy va qonunchi kasbi bilan
tenglashdi.
Ijtimoiy madaniy hodisa sifatidagi fan
ikki yo‘nalishda davlat boshqaruv
tizimi va jamoa sifatidagi fanda namoyon bo‘ladi.
Davlat boshqaruvi tizimi sifatidagi fan bu universitetlar, ilmiy tadqiqot
institutlari, laboratoriyalarida boshqaruvning davlat boshqaruvi darajasida amalga
1
Vernadskiy V.I. Problema bioximii. – M., 1988. – 252-b.
oshishini nazarda tutadi, jamoa sifatidagi
fan esa bu kafedralar, bo‘limlarda
ishlayotgan olimlar, xodimlar bo‘lib, ularga odamlarning tipik ko‘rinishiga xos
bo‘lgan barcha fazilatlar va illatlar xosdir. SHu bois, jamoa sifatidagi fanda haqiqiy
fan fidoiylari bilan bir qatorda munofiqlar, fikr o‘g‘rilari va amalparastlar ham
faoliyat yuritadi.
J.Bernal fan tushunchasiga amalda ta’rif berish mumkin emasligini qayd etib,
fanning mohiyatiga yaqinlashish imkonini beruvchi yo‘llarni belgilaydi. Uning
fikricha fan:
1)
institut;
2) metod;
3) ilmiy an’analarning shakllanishi;
4) ishlab chiqarishning rivojlanish omili;
5) e’tiqodlar va insonning dunyoga munosabatini shakllantiruvchi eng kuchli omil
sifatida namoyon bo‘ladi
1
.
«Etimologik lug‘at»da fanga «tabiiy hodisalarni kuzatish, tasniflash,
tavsiflash, tajribada sinash va nazariy tushuntirish taomillarini ko‘rsatish vositasi»
deb ta’rif berilgan
2
. Bu ta’rif asosan amaliy xususiyat kasb etadi.
E.Agassi fan «ob’ektlar haqidagi fikr-mulohazalarning oddiy majmui sifatida
emas, balki ob’ektlarning muayyan sohasi haqidagi nazariya sifatida» qaralishi
lozimligini qayd etadi
3
. Bu ta’rifda ilmiy va oddiy bilimni farqlashga da’vo, fan
ob’ektni o‘rganishni uni nazariy tahlil qilish darajasiga
etkazgan taqdirdagina
to‘laqonli xususiyat kasb etishiga ishora mavjud.
SHunday qilib, fan bilan faqat dalillar majmuini qayd etish va ularni
tavsiflashni bog‘lash mumkin emas. Biz narsalar va hodisalarni tushuntirish va
ularni taxmin qilish tamoyillarini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan taqdirdagina
to‘laqonli fanga ega bo‘lamiz. Ko‘pgina olimlar ma’lum tamoyillar,
soddalik
mavjud bo‘lmasa, fan ham mavjud bo‘lmaydi, deb hisoblaydilar. Bu bahsli fikr.
CHunki fanning etukligi nafaqat soddalik va aniqlik, balki teran nazariy, konseptual
daraja bilan ham belgilanadi. Agar inson mushohada yuritishni emas, balki unga
barcha dalillar taqdim etilishini xohlayotgan bo‘lsa, u fanning dastlabki bosqichida
emas, balki bu bosqichning nuqtai nazarida turgan bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda fan avvalo ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida namoyon bo‘ladi.
Bu fan jamiyatda amal qiluvchi rang-barang kuchlar va ta’sirlarga bog‘liq ekanligi,
ijtimoiy kontekstda o‘z ustuvor vazifalarini belgilashi, murosai madoraga moyilligi
va o‘zi ham jamiyat hayotini sezilarli darajada belgilashini anglatadi. SHu tariqa ikki
xil munosabat qayd etiladi:
fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida insoniyatning
