Nazorat savollari.
1. Raqamli elektron avtomatlariing ishlashi mantiqiy algebra asosida qanday
tushunchalarga bo’linadi.
2. Avtomatlashgan tizimlarda axborot almashinishi nimalar yordamida amalga oshadi.
Elektron qurilmaning passiv komponentlari. Induktiv g’altaklar,
transformatorlar va drosselllar.
Режа
1. Elektron qurilmaning passiv komponentlari turlari.
2. Induktiv g’altaklar.
3. Transformatorlar va drosselllar.
Sanoat elektronikasi qurilmalari asosan ma’lum radioelementlardan
iboratdir. Biroq elementlarga bo’lgan talablar hamda ularning turli
sxemalarda bajaradigan vazifasi bir xil emas. Bunday asosiy elementlarga
rezistorlar, kondensatorlar, induktivlik g’altaklari, transformatorlar,
elektrovakuumli , ionli hamda yarim o’tkazgichli asboblar, integral
mikrosxemalar va boshqalar kiradi.
Elektron texnikasi mutaxasislari elektron qurilmalarni o’rganishdan
oldin yuqorida ko’rsatilgan elementlarning tuzilishi, asosiy xususiyatlari
va turlari bilan tanishib chiqishlari lozim
Kondensatorlar
Elektr energiyasini g’amlash xususiyatida ega bo’lgan elektron
sxema elementi (радиодетал) kondensator deyiladi.
Sanoatda
ishlab
chiqarilgan
kondensatorlar
o’zgarmas,
o’zgaruvchan va sozlanuvchan sig’imli bo’ladilar (2.1-rasm).
2.1-rasm. O’zgarmas, o’zgaruvchan va sozlanuvchan sig’imli
kondensatorlarning shartli belgilari
O’zgarmas sig’imli kondensatorning sig’im miqdori o’zgarmas
bo’lsa, o’zgaruvchan sig’imli kondensator sig’imining miqdorini
o’zgartirish mumkindir. Sig’im miqdorini kichik qiymatlari oralig’ida
C
C
C
katta
aniqlik
bilan
o’zgartirishga
mo’ljallangan
kondensator
sozlanuvchan hisoblanadi.
Barcha turdagi kondensatorlarning izohlovchi asosiy parametrlar
quyidagilar hisoblanadi, ya’ni sig’imning :
a) nominal miqdori (sig’im miqdorini o’lchov birligi – farada);
b) nominal miqdordan chetga chiqishi;
v) ish kuchlanishi.
Kondensator sig’imining nominal miqdori uning sirtiga yozilgan
bo’ladi. Uning nominal miqdori raqam va M, П, Н harflari bilan
belgilanadi. Bu holda M harfi mikrofaradani ( mkF), П harfi pikofaradani
( pF), Н harfi nanofaradani ( nF) bildiradi. Masalan, 91 П yozilgan bo’lsa,
kondensator sig’imi 91 pF deb tushunish kerak. U holda: 20 M – 20 mkF,
22 P – 22 пF, 10 Н - 0,01 mkF va hokazo. (1П =1000 pF = 0,001 mkF).
Bu yerda harf va raqamlarning yozilish tartiblari ham ahamiyatga
egadir; ya’ni: Н 15-150 пF ; 9П1 - 9,1 пF; 1Н8 - 1800 пF va hokazo.
Odatda kondensator sig’imi miqdori unnig plastinkalari
o’lchamiga, ular orasidagi masofaga, dielektrikning xususiyatiga
bog’liqdir.
Kondensator sig’imi nominal miqdoridan chetga chiqishi qiymati
xuddi rezistor qarshiligining miqdoridan chetga chiqishi qiymatiga
o’xshab belgilanadi.
Kondensator ish kuchlanishi uning uzoq vaqt mu’tadil ishlashini
ta’minlovchi kuchlanish miqdorini ko’rsatadi. Ish kuchlanish miqdori
volt bilan kondensator sirtida ko’rsatilgan bo’ladi. Kondensator sirtida,
ko’pincha, dielektrikning teshilishi (materiyalning ishdan chiqishi), ya’ni
teshib o’tish kuchlanishi (пробивное напряжение) miqdori ko’rsatiladi.
O’zgarmas sig’imli kondensatorlarning asosiy turlari quyidagilar:
Qog’ozli kondensatorlar (KБ, KБГ, БM ) past chastotalarda
filtirlash, blokirovkalash va o’tish kondensatorlari sifatida ishlatiladi. Bu
kondensatorlardagi dielektrik – maxsus modda shimdirilgan qog’ozdir.
Slyudali kondensatorlar (KСO , KБГ, СГM ) – yuqori
ko’rsatkichlarga ega. Ular kichik o’lchamli va arzonligi bilan ajralib
turadi . Bu kondensatorlarda dielektrik sifatida slyuda ishlatiladi.
Sopol kondensatorlar (KTK, KДK ) - slyudali kondensatorlarga
nisbatan ancha yuqori elektr ko’rsatkichlarga ega. Bu ko’ndensatorlarda
dielektrik sifatida kuydirish yo’li bilan o’tkazuvchi qatlam yuritilgan
sopol ishlatiladi. Ular yuqori chastotali elektron qurilmalarda o’tish,
blokirovkalash va kontur kondensatorlari sifatida keng qo’llaniladi.
Elektrolitli kondensatorlar (KЭ, KЭГ, ЭM, ЭT ) – filtrlarda,
pulsatsiyalanuvchi tokning blokirovka va ajratish zanjirida , shuningdek
kuchaytirgichlarda
o’tish
kondensatori
sifatida
ishlatiladi.
Bu
kondesatorlarda dielektrik sifatida, kimyoviy usulda yupqa oksid qatlami
yuritilgan alyuminiy lenta xizmat qiladi. Oksid qatlami bir tomonga
o’tkazuvchanlik
xususiyatiga
ega,
shuning
uchun
elektrolitli
kondensatorni ulashda kondensator sirtida ko’rsatilgan qutblilikka qat’iy
rioya qilish kerak.
Metallangan qog’ozli kondensatorlar (MБТ, MБГO, MБГУ,
MБM) - kichik hajmli , lekin katta sig’imga ega. Ular o’zgarmas yoki
pulslanuvchi kuchlanish zanjirlarida ishlatiladi. Ularni elektrolitli
kondensatorlar o’rnida ham ishlatish mumkin.
O’zgaruvchan sig’imli kondesatorlar ko’pincha tebranish zanjiri
elementi sifatida ishlatiladi. O’zgaruvchan sig’imli kondensator ikkita
paralel plastinkalardan iborat bo’lib, ulardan biri, qo’zg’aluvchan (rotor)
ikkinchisi, qo’zg’almas (stator) hisoblanadi. Rotor plastinkalari stator
plastinkalari oralig’ida harakatlanib, rotorning burilish burchagiga qarab
kondensator sig’imi o’zgaradi. O’zgaruvchan sig’imli kondensatorlarda
dielektrik vazifasini havo bajaradi. Kichik hajmli elektron qurilmalarda
odatda qattiq dielektrikli ftoroplast, polietilen va boshqa plyonkali
ozgaruvchan sig’imli kondensatorlar ishlatiladi.
Induktivlik g’altaklari va drossellar
O’zgaruvchan elektr tokiga induktiv (reaktiv) qarshilik ko’rsatish
xususiyatiga ega bo’lgan sim cho’lg’amli g’altakka induktiv g’altak
deyiladi.
Induktiv g’altaklar o’zgarmas va o’zgaruvchan bo’ladi. G’altakning
induktivligini bir necha usullar bilan o’zgartirish mumkin: masalan,
cho’lg’amdagi o’ramlar sonini o’zgartirish yoki g’altakka magnit o’zagi
kiritish yordamida. G’altakda magnit o’zaklar ishlatish oldindan berilgan
induktivlikni olish yoki induktivlik miqdorini oz oraliqda tekis
o’zgartirish jarayonida katta qulayliklar beradi. Magnit o’zakli induktiv
g’altak drossel deb ham ataladi. Induktiv g’altaklarning sxemadagi shartli
belgilari .2.2-rasmda ko’rsatilgan.
2.2-rasm. Induktiv g’ataklarning shartlli belgilari
Induktiv g’altaklarni izohlovchi asosiy parametrlar quiydagilar
hisoblanadi:
1. Indukltivlik miqdori (индуктивность).
2. Asilligi (добротность).
3. O’zioga xos yoki xususiy sig’imli (собственния емкость).
Induktiv g’altakning induktivlik miqdodori ( L) o’ramlar soni n va
g’altak diametri D ga bog’liq bo’lib, quyidagicha aniqlanadi: L= Kn
2
D,
bu yerda. K- koeffisient.
Induktiv g’altak aslligi ( Q) uning reaktiv qarshililgini (X
L
= 2ПƒL
, bu yerda ƒ- kuchlanish chastotasi ) sim aktiv qarshiligiga ( R) , ya’ni
undagi isrofgarchilikka olib keluvchi parametrik nisbati bilan aniqlanadi,
ya’ni:
R
fL
R
X
Q
L
2
Induktiv g’altakning o’ziga xos sig’imi uning o’ramlari orasida
hosil bo’ladigan sig’im bo’lib, u induktiv g’altak ishlatiladigan zanjirdagi
elektr jaryonlariga salbiy ta’sir etadi. Bu sig’imni yo’qotib bo’lmaydi,
biroq uning miqdorini har taraflama kamaytirish lozim.
L
L
L
| 