Raqamli texnika hozirgi kunda hisoblash texnikasining asosini tashkil qilib quyidagi
yunalishlarda keng qullanilmoqda:
Texnologik jarayonlarni
avtomatik boshqarish, texnik xususiyatlarini avtomatik nazorat
qilish va tashxis qilish;
Elektron hisoblash mashinalarida administrativ boshqarish, ilmiy ishlar va
avtomatlashtirilgan loyixalashtirishlar uchun foydalanilmoqda.
Raqamli texnikaning rivojlanishiga 1949 yilda tranzistorning yaratilishi turtki bo’ldi.
Bizga ma’lum bulgan mantiqiy funksiya va amallarni hosil qilishda tranzistorlardan foydalanish
imkoniyati mavjudligi raqamli texnikaning shu darajada jadal rivojlanishiga olib keldi.
Hozirgi
kunga kelib barcha EHM protsessorlarining asosini tashkil qiluvchi integral mikrosxemalarda,
tranzistorlarda qurilgan mantiqiy funksiyalar asosiy hisoblash ishlarini amalga oshiradi.
Raqamli qurilmalar deb, mantiqiy algebra funksiyalarini amalga oshirish uchun
ishlatiladigan qurilmalarga aytiladi.
Mantiqiy algebra funksiyalarini tashkil etishda qullaniladigan qurilma mantiqiy qurilma
yoki mantiqiy qurilma deb ataladi. Raqamli qurilmalar kodli suzlarni kiritish va chiqarish usuliga
qarab
ketma-ket, parallel va aralash turlarga bo’linadi.
Ketma-ket raqamli qurilma kirishiga kodli so’z belgilari bir vaqtda berilmaydi.
Parallel raqamli qurilma kirishiga xar bir kirish belgi bir vaqtda beriladi.
Bunda kirishda 2 ta (I, II) uch razryadli signal belgilari bir vaqtda beriladi va chiqishda
xam uch razryadli signal belgilari bir vaqtda chiqadi.
Aralash turli raqamli qurilmalarda kirish va chiqish kodli so’zlari xar xil turda beriladi.
Masalan, kirishlar ketma- ket, chiqishlar parallel. Bunday qurilmalar kodli so’zlarni bir formadan
boshqa formaga o’tkazishda ishlatilishi mumkin (Masalan, ketma-ket formadan, parallel formaga
va aksincha)
Avtomatlashgan tizimlarda axborot almashinishi signallar yordamida amalga oshadi.
Signalni tashuvchilari sifatida fizik kattaliklar tushuniladi, masalan, tok, kuchlanish,
magnit
xolatlar va x.k. Fizik kattaliklar uzining vaqt funksiyasi orqali yoki belgilangan fazoviy
taqsimlanishida ifodalanadi
Chastota, amplituda, faza, impulslar davomiyligi, ketma-ket impulslar seriyalarining bir
yoki bir nechta parallel
liniyalarida taqsimlanishi, tasvir nuqtalarining tekislik va x. k. larda
taqsimlanishi kabi uzatuvchi vaqtli funksiyalarni aniqlovchi parametrlar (ular orqali axborot
uzatish xolatida) axborot parametrlari deb ataladi. Agar fizik kattalik ikki yoki undan ortiq axborot
parametrlarning tashuvchisi bo’lsa, u ko’p o’lchovli signal hisoblanadi. Axborot parametrlar bir
qator aniq miqdorlar to’plamiga ega.
Analog signallar (axborot parametrlari berilgan diapazon ichida xar qanday miqdorni qabul
qilishi mumkin);
Diskret signallar (axborot parametrlari faqatgina berilgan aniq diskret miqdorlarni qabul
qilishi mumkin);
Uzluksiz signallar (axborot parametrlari xar vaqtda o’zgarishi mumkin); Uzlukli signallar
(axborot parametrlari vaqtning diskret onlaridagina boshqa miqdorni qabul qilishi mumkin); EHM
yordamida avtomatlashtiriladigan tizimlarda uchraydigan signallarning tipik formalariga ba’zi
misollar quyida keltirilgan:
■ Analog signal (analogli, uzluksiz, axborot parametri: amplituda) (1.1-rasm)
(1-rasm)
■
Chastota-analogli signal (analogli, uzluksiz, axborot parametri: chastota) (1.2-rasm)
(1.2-rasm)
■ Chaqirilgan signal (analogli, uzlukli, axborot parametri:
turtburchakli impulslar
balandligi (amplituda)) (1.3-rasm)
(1.3-rasm)
■
Impulsli signal (analogli, uzlukli, axborot parametri: turtburchakli impuls fazasining
xolati) (1.4-rasm)
(1.4-rasm)
■
Ikkilik signal (diskret, uzlukli, axborot parametri: ikkita belgi 0 va 1) 1.(5-rasm)
(1.5-rasm)
■ Diskret signal (analogli, uzlukli, axborot parametri: turtburchakli impulslar balandligi
(amplituda)) (1.6-rasm)
(1.6-rasm)
Diskret signallar raqamli va ko’p pozitsiyali signal turlariga bo’linadi.
Barcha raqamli bo’lmagan diskret signallar ko’p pozitsiyali deb ataladi.
Raqamli signallar asosan ketma-ket yoki parallel tarzda o’zatiladi. Parallel signallarda axborot
parametrlarining barcha parametrlari turli n signal liniyalari orqali o’zatiladi.
Ketma-ket signallarda axborot parametrlarning barcha parametrlari aniq vaqt ketma-ketligida
umumiy signal liniyalari bo’yicha birin- ketin amal qiladi.
Raqamli signallar
Quyidagi 7-rasmda turt razryadli raqamli signalning ko’rinishi tasvirlangan.
Unda, a - parallel signal; b - ketma-ket signal;
Parallel uzatishi (1.7-rasm)
