1-mavzu. Moliyaning mohiyati va funksiyalari reja: Moliyaning mohiyati va zarurati. Moliyaning funksiyalari

1. Moliyaviy nazoratning mohiyati

Nazorat – jamiyat iqtisodiy hayotidagi obyektiv hodisa va har qanday davlat boshqaruvining muhim bo’g’ini hisoblanadi.

• 
  qonun nuqtai nazaridan nazorat qilinayotgan obyektning joriy holati va kutilayotgan darajasi va yo’l qo’yiladigan daraja bilan qiyoslanadi;
  
• 
  harakatlar, xarajatlar, natijalar, standartlar, rejalashtiri- layotgan yoki zarur ma’lumotlar bilan qiyoslanadi;
  
• 
  qo’llangan va huquqiy cheklashlar bilan amalga oshirilgan harakatlar qiyoslanadi;
  
• 
  kutilayotgan va haqiqiylari oqilona va maqsadga muvofiqlari bilan qiyoslanadi;
  
• 
  boshqa qiyoslashlar ham amalga oshiriladi.
  

• 
  tarmoqlar iqtisodiyotidagi pul daromadlari va fondlari bilan moliyaviy resurslarga bo’lgan talab o’rtasidagi mutanosiblikka ta’sir o’tkazish;
  
• 
  davlat byudjeti oldidagi moliyaviy majburiyatlarni o’z vaqtida va to’liqligicha bajarilishini ta’minlash;
  
• 
  moliyaviy resurslarni yuksaltirishda ichki ishlab chiqarish rezervlarini aniqlash;
  
• 
  tannarxni pasaytirish hisobiga rentabellikni oshirish yo’llarini ko’rsatish;
  
• 
  xo’jalik subyektlarining pul resurslari va moddiy boyliklarini maqsadga muvofiq obyektlarga sarflashga ta’sir qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobi va hisobotini to’g’ri yurgizish;
  
• 
  harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilishni ta’minlash, shuningdek, turli xil mulk shaklidagi korxonalarni soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish uchun takliflar berish;
  
• 
  korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati va valyuta operatsiyalaridan yuksak iqtisodiy samara olishga shart-sharoit yaratish va shu kabilar.
  

2. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlar

• 
  Respublika va mahalliy byudjetlarning qat’iy bajarilishi ustidan doimiy nazoratni ta’minlash;
  
• 
  tijorat banklarini moliya organlari, byudjet muassasalarining birinchi navbatdagi sarf-xarajatlarini mablag’ bilan ta’minlash hamda byudjet muassasalari xodimlariga ish haqi, ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalarni to’lash muddatlariga va to’liqligiga rioya qilish, shuningdek byudjet muassasalariga ko’rsatib o’tilgan maqsadlar uchun naqd pul berish bo’yicha faoliyati ustidan nazorat va monitoringni amalga oshirish;
  
• 
  belgilangan shtat-smeta intizomiga va byudjet mablag’larini xo’jalik ehtiyojlariga sarflash limitlariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  hokimiyat va boshqaruv organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarning byudjet jarayoniga asossiz aralashish hollarining oldini olish kabi bir qator vazifalar ham nazorat-taftish organlari zimmasiga yuklatilgan.
  

• 
  xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo’jalik faoliyatini soliqqa oid qonun hujjatlariga rioya qilinishi yuzasidan hujjatlar asosida tekshirish (taftish)larni hamda Hukumat qarorlari bilan nazorat, soliq organlariga yuklangan masalalar bo’yicha nazorat tartibidagi tekshirishlarni belgilangan tartibda tashkil etish va o’tkazish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi subyektlardan undiriladigan soliqlar va yig’imlarni hisoblab chiqarishda, undirishda qonuniylikka rioya qilinishi, to’lovlarning to’g’ri hisoblab chiqarilishi va byudjetga o’z vaqtida to’lanishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  soliqqa doir huquq buzishlarni aniqlash, ularning oldini olish, ularga barham berish;
  
• 
  soliq majburiyatlarini bajarishda xo’jalik yurituvchi subyektlarga yordam ko’rsatish;
  
• 
  Davlat soliq qo’mitasining boshqa bo’linmalari bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi subyektlarni kompleks tekshirishlarning istiqboli rejalarini tayyorlash, tekshirishlar o’tkaziladigan obyektlarni aniqlash va ularni amalga oshirish;
  
• 
  hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlarni o’tkazish jarayoni hamda tartibi ustidan nazorat o’rnatish, shuningdek, ularni o’tkazishda (barcha darajadagi soliq organlariga) amaliy va metodik yordam ko’rsatish;
  
• 
  davlat soliq xizmati organlari tomonidan tekshirishlar materiallari bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar qabul qilinishi va moliyaviy sanksiyalar qo’llanilishi ustidan nazorat o’rnatish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar yakunlari bo’yicha byudjet oldidagi majburiyatlarning bajarilishi (qo’shimcha hisoblangan so’mmalar, moliyaviy sanksiyalar, ma’muriy jarimalar va shu kabilarning undirilishi) ustidan nazorat o’rnatish;
  
• 
  hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijasida aniqlangan soliq qonunchiligi buzilishlari va boshqa holatlar to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish va tahlil qilish;
  
• 
  fuqarolarning soliq qonunchiligi buzilishlari holatlari to’g’risidagi xatlari, shikoyatlari va arizalarini ko’rib chiqish.
  

3. Moliyaviy nazoratning turlari

Moliyaviy nazoratning quyidagi usullari mavjud:

• 
  umumuslubiy usullar: taftish, audit, tahlil, mavzuli tekshirish, tadqiq qilish, pirovard natijani dasturiy baholash;
  
• 
  hujjatlar asosidagi nazorat usullari: rasmiy va arifmetik tekshirish, yuridik baholash, mantiqiy nazorat, muqobil tekshirish, teskari hisob usuli, balans, qiyoslash, hisobotlarning sanoq bahosi;
  
• 
  dalillar bo’yicha nazorat usullari: ro’yxatga olish, ekspertiza, ko’z bilan kuzatish, nazorat o’lchovi, nazorat tariqasida ishga tushirish, vaqtni aniq o’lchash, ish kuni taqsimlanishini o’rganish, laboratoriya tahlili.
  

• 
  moliyaviy qonun buzilishini aniqlash va bartaraf qilish;
  
• 
  davlatga moliyaviy zararni qonun bilan belgilangan soliqlar, penyalar, jarimalar va boshqa sanksiyalar yordamida moddiy qoplashni ta’minlash;
  
• 
  moliyaviy qonun buzishni oldini oladigan profilaktik chora-tadbirlarni o’tkazish;