Antibioz.
Antibioz munosabatlarga o‘zaro raqobat, parazitizm, yirtqichlik,
amensalizm kabi munosabat shakllari misol bo‘ladi.
71
Hamsoyalik: gorchak baliq ikki pallali
molluskaning mantiya bo‘shlig‘iga
tuxum qo‘yadi.
Protokooperatsiya: aktiniya «zohid» qisqich-
baqasini yirtqich baliqlardan himoya qiladi, u
esa aktiniyalarning tarqalishini ta’minlaydi.
O‘zaro raqobat: erkak sutemizuvchilar
ko‘payish davrida oila qurish imkoniyati
uchun bir-biri bilan olishadi.
Hamxo‘raklik: yopishqoq baliqning orqa
suz gichi so‘rg‘ichlarga aylangan bo‘lib, baliq
ular yordamida akula tanasiga yopishib oladi.
17-rasm.
Tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar.
O‘zaro raqobat
– o‘xshash ekologik ehtiyojlarga ega turlar orasidagi
munosabatlardir. Bunday turlar birga yashaganda birining mavjudligi hamma
vaqt ikkinchisining yashash imkoniyatlarini kamaytiradi. Raqobat bir turga
mansub (tur ichidagi raqobat) va har xil turlarga mansub (turlararo raqobat)
individlarning oziq, yashash joyi uchun va boshqa ekologik sharoitlar uchun
kurashda namoyon bo‘ladi. O‘zaro munosabatning bu shakli birga yashovchi
ikki turga ham salbiy ta’sir qiladigan yagona ekologik munosabatdir.
O‘zaro raqobatni quyidagi misollarda ko‘rish mumkin. Yorug‘lik, suv va
tuproqdagi mineral moddalar uchun o‘simliklar o‘rtasida; bitta oziq manbayi
bo‘lgan o‘simliklar uchun o‘simlikxo‘r hayvonlar, kemiruvchilar, chigirtkalar
72
o‘rtasida; mayda baliqlar bilan oziqlanuvchi bir suv havzasida yashaydigan
yirtqich baliqlar o‘rtasida; tovushqon va quyonlar bilan oziqlanadigan bo‘ri
va tulkilar o‘rtasida, kemiruvchilar bilan oziqlanuvchi yirtqich qushlar
o‘rtasida raqobat kuzatiladi.
Bir turga mansub individlarning oziq, yashash joyi va boshqa ekologik
sharoitlarga ehtiyoji bir xil bo‘lgani sababli tur ichidagi o‘zaro raqobat
keskin, shiddatli kechadi. O‘zaro raqobat populatsiyaning nimjon, zaif
individlarining nobud bo‘lishiga, kuchli, muhit sharoitlariga ko‘proq mos-
lashgan individlarning yashab qolishiga, ya’ni tabiiy tanlanishga olib keladi.
Har xil turga mansub organizmlarning oziq, yashash joyi va boshqa ekologik
sharoitlar uchun o‘zaro raqobati har ikki tur uchun ham zararlidir. Odatda bir
xil sharoitda birga yashaydigan va bir xil ovqat bilan oziqlanadigan, ya’ni
ekologik sharoitlarga ehtiyoji bir xil organizmlar biri boshqasini siqib chiqaradi.
Turlararo raqobat rus biologi G. F. Gauze (1932) tomonidan yaxshi o‘rganilgan.
U o‘z tajribasida oziqlanish xususiyatlari o‘xshash bo‘lgan infuzoriyalarning ikki
turini pichan ivitmasida avval alohida idishlarda, so‘ng bitta idishda ko‘paytirdi.
Alohida idishlarda infuzoriyalar normal ko‘payib, soni optimal darajagacha
yetadi. Har ikki turni bir idishda ko‘paytirilganda esa, dastlab ikki turning soni
avvaliga o‘sib boradi, lekin keyinchalik birinchi turga mansub infuzoriyalar
soni asta-sekin kamayib borib, so‘ngra oziq muhitidan butunlay yo‘qolib ketdi.
Bunda ikki turga mansub infuzoriyalar bir-biriga hech qanday salbiy ta’sir
ko‘rsatmagan, faqat bir turga mansub infuzoriyalarning o‘sish jadalligi ikkinchi
turnikidan yuqori. O‘zaro raqobatli munosabatlarda ekologik muhitga ko‘proq
moslashgan tur g‘olib chiqadi. Ushbu tajribadan «raqobatni cheklovchi prinsip»
deb ataluvchi qonun kelib chiqadi: ikkita o‘xshash ekologik ehtiyojga ega turlar
birgalikda yashay olmaydi, bir tur (raqobatbardosh tur) ikkinchi turni (kam
raqobatbardosh) albatta siqib chiqaradi.
Agar birgalikda yashayotgan turlarning ekologik ehtiyojlari turlicha
bo‘lsa, ular o‘rtasida raqobat kuzatilmaydi. Evolutsiya jarayonida turlar
birgalikda yashashga moslashadi. Masalan, o‘troq yashovchi qushlar qish
oylarida o‘zlariga kerakli oziqni turli joylardan izlash orqali o‘zaro raqobatni
bartaraf etadi. Ayrim qushlar o‘z ozig‘ini daraxtlardan izlasa, ayrimlari
yerdan topadi.
Shunday qilib, turlar o‘rtasidagi raqobat «raqobatni inkor etuvchi prinsip»
qonuniga ko‘ra bir turning ikkinchisini siqib chiqarishi orqali yoki turlarning
birgalikda yashashiga imkon beruvchi turlicha ekologik ixtisoslashuv orqali
bartaraf etiladi.
|
