7 variant
1. Nerv to'lasi (nerv sistemasi) insonning ichki faoliyati va harakatlarini boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Bu sistemada ikki qism mavjud: jismoniy nerv tizimi va o'tkir nerv tizimi.
Jismoniy nerv tizimi: Bu tizimda o'zgacha nerv qonuniyatlari, aksion potensiallari va sinapslar orqali impulslar uzatiladi. Bu tizimning vazifalari orasida harakatlar, hissiyotlar, o'rganizmning ichki muammo va muammosi bilan bog'liq jarayonlarni boshqarish kabi amallar kelib chiqadi.
O'tkir nerv tizimi: Bu tizimda endokrin sistemaga tegishli glandular tuzilmalar va hormonlar orqali impulslar uzatiladi. O'tkir nerv tizimi orqali hormonlar yordamida ichki muammo va muammosi bilan bog'liq jarayonlarni boshqarish, hayotiy jarayonlarni boshqarish va hayotning umumiy tartibini ta'minlash amalga oshiriladi.
Nerv to'lasi bu ikki qism tizimlar orqali insonning ichki faoliyatini boshqaradi va muhofaza qiladi. Bu tizimlar orqali impulslar uzatilishi va sinapslar orqali axborot almashish, o'rganizmning ichki muammo va muammosi bilan bog'liq jarayonlarni boshqarish va boshqa muhim vazifalarni bajaradi.
2. Eritrositlar, yoki qizil qon tomirlari, ichki organlarga oksigen yetkazish va karbondioksiddan ozod qilish uchun muhim bo'lgan qon tomirlaridir. Eritrositlar to'g'ri shaklda disk ko'rinishida bo'lib, ularning markazida oksigeni olib, periferiyasiga esa karbondioksidda yuklangan hemoglobin (qonning oksigen transport qiluvchi molekulasi) bor.
Eritrositlar odatda kichik bo'lib, ularning yuzi yuzaga ta'sir qilish orqali oksigen almash va berish jarayonlari maksimal darajada amalga oshiriladi. Bu qandaylik bilan, eritrositlar oksigen almash va berishda yordamchi bo'lib, bu jarayonlar orqali ichki organlarimizga oksigen yetkaziladi.
Eritrositlar asosan kichik to'lalar (kostalarda) tuzilmagan. Ular o'sha kostalarda tuzilmaydigan sementalarda (kemik ili) tuziladilar. Eritrositlar bir nechta hafta davomida yashaydi va keyinchalik qon tizimining boshqa qismi tomonidan buziladi. Bu jarayonni hematopoez deb ataladi.
Bu ko'chik eritrositlar o'sha kostalarda tuzilgan sementalarda (kemik ili) tuziladi. Ular bir nechta hafta davomida yashaydi va keyinchalik qon tizimining boshqa qismi tomonidan buziladi. Bu jarayonni hematopoez deb ataladi.
Eritrositlar qonning umumiy hajmini belgilangan parametrlar orqali baholashda muhim ahamiyatga ega. Qonning hajmi, eritrositlar soni va ularning o'lchamlari (o'rtacha hajmi) bu parametrlar orqali baholanadi va insonning umumiy sog'liqni aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
3. Bronxlar va o'pkada gazlar almashinuvi, yoki qisqacha "Bronxlar gaz almashinuvi" - bu muhim bir kimyoavi protsessdir. Bu protsess, alkanlar (o'pkalar) va oksigenning havoda yoki boshqa gazlarda bo'lgan karbon monoksiddan (CO) va hidrokarbonlardan (CnHm) ksenon, azot va suv bilan reaksiyaga kirmasdan olingan karbon dioksid (CO2) va suvga aylanadi. Bu protsess atmosfera uchun zararli bo'lgan gazlarni engellemak uchun juda muhimdir, chunki karbon monoksid va hidrokarbonlar ozon qatlamasini buzishga olib kelishi mumkin.
8 variant
1.Nerv markazlari, nerv tizimining bir qismidir va o'rtacha ko'rsatkichlar orqali foydalanuvchilarning harakatlarini va funktsiyalarini boshqaradi. Ularning fiziologik xususiyatlari quyidagilardir:
1. Beyn: Beyn, nerv tizimining eng yuqori markazi hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari o'rganlarni boshqarish, hissiyotlarni integratsiya qilish va o'z-o'zini saqlashdir. Beynning ko'p qismlari, misol uchun, sensorny, motor va assotsiatsion qismatlarga bo'linadi.
2. Miyelinizatsiya: Nerv markazlari miyelinizatsiya bilan o'ralgan bo'lishi mumkin. Miyelin, aksiyon potensiallarini uzatish va nerv impulsini tezlashtirish uchun muhimdir.
3. Sinapslar: Nerv markazlari o'rtasida sinapslar o'rniga o'tadigan ko'plab nöronlar orqali axborot almashish amalga oshiriladi. Sinapslar, elektrik impulslarini kimyoviy signalga o'girish va uning qayta elektrik impulsga aylantirish imkoniyatini beradi.
4. Plastisitet: Nerv markazlari plastisitetga ega bo'lishi mumkin, ya'ni ularning o'zgaruvchanlik va o'zgaruvchanlik qobiliyati mavjud. Bu, o'rganlarning yangi xususiyatlarni o'rganish va xotirani yaxshilashda muhimdir.
5. Integratsiya: Nerv markazlari harakatlar va funktsiyalarni integratsiya qilish uchun muhimdir. Ular hissiyotlarni, xotirani va boshqa axborotni integratsiya qilish orqali kompleks funktsiyalarni bajarish imkonini beradi.
Nerv markazlari kompleks va aniq tuzilgan bo'lib, ko'pgina hodisalar va funktsiyalarni boshqarish uchun muhimdir. Bu markazlar fiziologik jarayonlarni boshqarishda juda muhim bir rol o'ynaydi.
2. Bolalar va o'smirlar uchun nerv tizimi va nerv markazlari hali rivojlanayotgan va o'zgaruvchan bo'lgan organlardir. Ularning nerv tizimi va nerv markazlari o'zgaruvchanlikni oshirish va yaxshilash uchun quyidagi usullar tavsiya etiladi:
1. O'rganlar bilan bog'liq amallarni bajarish: Bolalar va o'smirlar uchun qiziqarli va faol o'yinlar, sport mashg'ulotlari yoki boshqa faoliyatlar orqali o'rganlarni boshqarish va uning oldini olish mumkin. Bu turdagi faoliyatlar o'rganlarni rivojlantirish va nerv tizimini kuchaytirishga yordam beradi.
2. Nutq va kommunikatsiya: Bolalar va o'smirlarga nutqni rivojlantirish, so'zlashuv va qo'llab-quvvatlashuvni taqozo etish juda muhimdir. Bu ulgurji amal orqali ularning nerv tizimini rivojlantirish, tushunchalarini oshirish va o'zgaruvchanliklarini kuchaytirish mumkin.
3. Yaxshi yengillik: Yengillik mashg'ulotlari, masalan, yog', meditatsiya va asan muzlatish usullari orqali bolalar va o'smirlarni nerv tizimini rivojlantirishga yordam beradi. Bu turdagi mashg'ulotlar ularning xotirani yaxshilash, stressni kamaytirish va nerv markazlarini kuchaytirishga yordam beradi.
4. Yaxshi yengilmaslik: Yaxshi yengilmaslik, yuqori shakllarda glikoz, proteinlar, vitaminlar va mineral moddalarini oziq-ovqat orqali qabul qilishni talab qiladi. Ular o'smirlarning rivojlanishi va nerv tizimining kuchini ta'minlashda muhimdir.
5. Tabiat bilan bog'liq faoliyatlar: Tabiat bilan bog'liq faoliyatlar, masalan, ko'chada yurish, tabiatda piknik qilish yoki bog'cha ishlagichlari bilan shug'ullanish, bolalar va o'smirlarning nerv tizimini rivojlantirish uchun juda foydali bo'ladi.
Bu usullar bilan bolalar va o'smirlarning nerv tizimini rivojlantirish va uning oldini olish mumkin. Biroq, bu mavzuda mutaxassis bilan muzokaralar ko'rsatish juda muhimdir.
3. Ovqat hazm qilish tizimi, yoki gastrointestinal tizim, yuqori va pastki bo'g'imlar, ichak, o'tkir yollar va ichak uning ichki tuzilishi va faoliyatini o'z ichiga oladi. Bu tizim ovqatni qabul qilish, uning tuzilishi, hazm qilish, moddalarning o'lchamini olib borish va zarrachalarni qabul qilishni o'z ichiga oladi.
Yosh bolalar va o'smirlar uchun ovqat hazm qilish tizimi katta ahamiyatga ega. Ularning tuzilishi hali rivojlanayotgan va ovqatni qabul qilish, hazm qilish, moddalarni o'lchamini olib borish va zarrachalarni qabul qilish tizimi ham hali rivojlanayotgan organlaridir. Ularning ovqat hazm qilish tizimini rivojlantirish va uning oldini olish uchun quyidagi amallar tavsiya etiladi: 1. Yaxshi ovqat: Yosh bolalar va o'smirlar uchun yaxshi ovqat tuzilishi va ularning tibbiy xususiyatlari hisobiga mos tarkibda moddalar bilan bog'liq ovqatlar tayyorlash juda muhimdir. Ular uchun yaxshi ovqatlar vitaminlar, mineral moddalar, proteinlar, glikoz va yuqori shakllarda suvning jamiy miqdorini ta'minlashi kerak.
2. Yaxshi ovqat tuzish: Ovqatlar tayyorlashda yaxshi ovqat tuzish juda muhimdir. Ular uchun ovqatlarni tayyorlashda yuqori shakllarda yengilmaslik, yuqori shakllarda yog', guruch va boshqa yaxshi ovqatlarni ishlatish tavsiya etiladi.
3. Ovqatni qabul qilish va hazm qilishni ta'minlash: Yosh bolalar va o'smirlar uchun ovqatni qabul qilish va hazm qilishni ta'minlash uchun ularning tuzilishi va faoliyatiga mos bo'lgan moddalar bilan bog'liq ovqatlarni ishlatish muhimdir. Ular uchun ovqatni qabul qilish va hazm qilishni ta'minlash uchun yaxshi ovqatlarni ishlatish tavsiya etiladi.
4. Tabiat bilan bog'liq faoliyatlar: Tabiat bilan bog'liq faoliyatlar, masalan, ko'chada yurish, tabiatda piknik qilish yoki bog'cha ishlagichlari bilan shug'ullanish, bolalar va o'smirlarning ovqat hazm qilish tizimini rivojlantirish uchun juda foydali bo'ladi.
Bu usullar bilan bolalar va o'smirlarning ovqat hazm qilish tizimini rivojlantirish va uning oldini olish mumkin. Biroq, bu mavzuda mutaxassis bilan muzokaralar ko'rsatish juda muhimdir.
9 variant
1.Nerv tizimi turli bo‘limlarining tuzilishi:
Nerv tizimi, qonun va elektr energiyasini o‘tkazuvchi tizimdir. Uning asosiy vazifalari — tanani muhofaza qilish, uning ichki muhitini (ichki muhito) o‘zgartirish, harakatlanish va boshqa tizimlar bilan ko‘rsatuvchi munosabatlarni amalga oshirishdir. Nerv tizimi ikkita qismga bo‘linadi: markaziy nerv tizimi (MNT) va periferik nerv tizimi (PNT).
2. Lеykotsitlar va yoshga xos xususiyatlari:
Leykotsitlar, yoki o‘g‘riq qon tomirlari, immun tizimning asosiy qismi bo‘lib, organizmni infeksiyalarga qarshi himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Leykotsitlar tomonidan infeksiyalarga qarshi kurashda hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan immunoglobulinlar (antitela) ishlab chiqariladi. Leykotsitlar turli xil turlarga bo‘linadi: limfositlar, monositlar, neytrofil tomirlari, bazofil tomirlari va eosinofil tomirlari.
Leykotsitlar yoshga xos xususiyatlarga ega. Masalan, yoshga kelganda leykotsitlar miqdori kamayadi va infeksiyalarga qarshi kurashda organizmning immun tizimi kuchliroq bo‘ladi. Bunday holatda infeksiyalarga qarshi kurashda kamchilik paydo bo‘lishi mumkin.
3. Yurak biotoklari. Puls (tomir urishi). Qon bosimi:
Yurak biotoklari, puls yoki tomir urishi va qon bosimi nerv tizimi bilan hamkorlik qiladigan tizimlar bo‘lib, organizmning normal faoliyatini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Yurak biotoklari orqali yurak kasalliklari aniqlanadi va ularga tibbiy yordam ko‘rsatiladi.
Puls yoki tomir urishi, yurakning dam olish va dam berish jarayonlarining tezligini ifodalaydi. Bu tezlik normal holatda odamning yoshiga, jinsiga va faoliyat darajasiga bog‘liqdir. Qon bosimi esa yurak tomonidan qonning arteriya va venalar orqali aylanish tezligini ifodalaydi. Bu tezlik ham odamning umumiy holatiga, yoshiga va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ushbu tizimlar organizmning normal faoliyatini ta’minlashda juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning normal holatda saqlanishi va faol ishlashi uchun shifokorlar tomonidan kuzatib borilishi kerak.
10 variant
1. Nefronning tuzilishi va funksiyasi:
Nefron, o‘ng va chap boblarida joylashgan, quloq va qopqon ichida joylashgan, uriniferoslardan iborat tuzilmadir. Nefronning asosiy vazifalari qonning tishtalarda tuzilishi va ishlab chiqarilgan urinini o‘tkazishdir. Nefronning tuzilishi ichida glomerulus, proksimal qopqonli tubulus, henle qopqonli tubulus va distal qopqonli tubulus kabi bo‘limlar mavjud. Glomerulusda qonni tishtalardan ajratib chiqaradigan bir necha kapilyarlar joylashgan. Proksimal qopqonli tubulusda qonning tarkibidagi suv, glucoza, yuqori molekul vaznli tuzlar va boshqa moddalar o‘zgartiriladi. Henle qopqonli tubulus va distal qopqonli tubulusda esa suv va tuzlarning qolgan qismi olib tashlanadi. Nefronning asosiy vazifasi qonni tishtalardan o‘chirib tashlash va ishlab chiqarilgan urinini o‘tkazishdir.
2. Trombotsitlar va yoshga xos hususiyatlari:
Trombotsitlar yoki trombositlar, qonning to‘qimalarini tuzatishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qon tomirlaridir. Ular yaralangan o‘ch, damolarning yopilishi va trombin ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etadilar. Trombotsitlar yoshga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning miqdori yoshga kelganda kamayadi. Bu esa yaralanmalarda qonni to‘g‘ri to‘qimasiga tushirish va yaralangan o‘chning tezlik bilan tiklanishiga yordam beradi.
3. O‘pka ventilyatsiyasi:
O‘pka ventilyatsiyasi, odamning nafas olish jarayonlarini ifodalaydi. Bu jarayonda nafas olish va nafas berish jarayonlari amalga oshiriladi. Nafas olish jarayonida, yumshoq mushtaklar yuqori paytakda bo‘lgan bronxlar orqali bronxial aqlashuvlar orqali havo o‘piladi. Havo bronxial aqlashuvlar orqali alveollar (yutum ochiq joylar)ga kiradi. Keyin, oksigen alveollar ichiga kiradi va qon bilan almashadi. Nafas berish jarayonida esa karbondioksid alveollar ichidan chiqib, bronxial aqlashuvlar orqali bronxlar orqali havo bilan birga chiqadi.
11-variant 2-savol:QON GURUHLARI VA QON QUYISH.
1901 yilda K.Landshteyner va 1907 yilda YA.Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy-biologik xossalariga koʻra bir-biridan farq qilishini aniqladilar. Qonning eritrositlari tarkibida agglyutinogen A va B, plazmada agglyutinin a va b boʻladi. Qon tarkibidagi shu moddalarga koʻra 4 guruhga boʻlinadi:
I. guruh- eritrositlarga agglyutinogen umuman boʻlmaydi. Plazmada agglyutinin a va b boʻladi.
II. guruh- eritrositlarda agglyutinogen A plazmada aglyutinin b boʻladi.
III. guruh- eritrositlarda agglyutinogen B, agglyutinin a boʻladi.
IV. guruh- eritrositlarda agglyutinogen A va B, plazmada agglyutinin umuman boʻlmaydi.
Qon guruhlari embrion rivojlanishning ilk davrida shakllanadi va yashash mobaynida oʻzgarmaydi. K.Landshteyner va boshqalar 1940 yilda eritrotsitlarda rеzus faktor, antigеn borligini aniqlaganlar. Bu faktor 85% odamlar qonida boʻladi va uni rezus-musbat deyiladi. 15% odamlarda boʻlmaydi, bunday qon rezus manfiy deyiladi.
Rezus-faktor bor yoʻqligi odam sogʻligiga ta’sir qilmaydi, biroq qon quyish, organ va toʻqimalarni koʻchirib oʻtkazish, ayniqsa homila rivojlanishining embrion davrida bu xossalar katta ahamiyat kasb etadi. (1 - jadval)Qon quyish. Ogʻir shikastlanganda va koʻp qon yoʻqotilganda, ogʻir kasalliklarda bemorni davolash uchun qon quyiladi. Bunda birinchi gruppa qonni toʻrtta gruppaga ham quyish mumkin. Ikkinchi gruppa qonli odamlar ikkinchi va toʻrtinchi gruppa qonli odamlarga, uchinchi gruppa uchinchi va toʻrtinchi gruppaga, toʻrtinchi gruppa faqat shu gruppa qonli odamlarga qon berish mumkin. Oʻzi hamma gruppadan qon oladi.
Bemorga qon quyish oʻta ma’suliyatli ish hisoblanadi. Agar bemorga qon gruppasiga toʻgʻri kelmaydigan qon quyilsa, donor qonining eritrositlari bilan bemor qonining eritrositlari bir-biriga yopishib qoladi, ya’ni agglyutinasiya hodisasi roʻy beradi. Bunda bemorning ahvoli ogʻirlashib rangi oqaradi, lablari koʻkarib, tanasi sovib qaltiraydi11-variant 1-savol : Shartli reflekslarning tormozlanishi.
Shartsiz yoki tashqi tormozlanish. Shartli reflekslar tormozlanish xususiyatiga ega. Katta yarim sharlar po’stlog’ida shartli reflekslarni bajarilishida ushbu shartli refleksga aloqasi bo’lmagan yangi kuchli qo’zg’alish o’chog’i yuzaga keladi. Agar itda qo’ng’iroq ovoziga shartli so’lak ajralish refleksi hosil qilingan bo’lsa, qo’ng’iroq chalingan paytdagi kuchli elektr nuri ilgari hosil qilingan so’lak ajralish refleksi tormozlanadi. Bu tormozlanishning asosida manfiy induksiya hodisasi yotadi: begona qo’zg’alishdan po’stloqda hosil bo’lgan yangi kuchli qo’zg’alish o’chog’i shartli reflekslarni bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan katta yarim sharlar po’stlog’idagi qismlarni qo’zg’aluvchanligini pasayishini chaqiradi va ushbu hodisa tufayli shartli refleksni tormozlanishini chaqiradi. Shartli reflekslarning bunday turini ayrim hollarda induksion tormozlanish ham deb yuritiladi.
Siydik pufagining to’lishi, og’riqli yallig’lanish o’chog’lari ham shartli reflekslarni tormozlashishi mumkin.
Induksion tormozlanish, ushbu shartli refleks uchun tashqi, begona qo’zg’atuvchi ta’sir etishi bilanoq u rivojlana boshlaydi va uni qayta ishlanishi talab qilinmaydi, shu sababli ham u shartsiz tormozlanishlar qatoriga qo’shiladi, chegaradan chiqqan tormozlanish ham tashqi tormozlanishlar qatoriga kiradi.
Variant 1
1. Ayiruv tizimi organlarning birikishidan va bir-biriga aloqador bo'lgan jarayonlarni boshqarishda muhim rollarni o'z ichiga olgan tizimdir. Bu tizim, immun tizimni ta'minlash, xavfsizlikka qarshi kurashish, va o'zgarmas organ va sistemlarni himoya qilish kabi vazifalarni bajaradi. Ayiruv tizimi, o'zgaruvchan mahsulotlarni (antigenlarni) aniqlash va uningga qarshi kurashish orqali organizmni o'zgarmas tuzumlar, kasalliklar va viruslarga qarshi himoya qiladi.
2. Organizmda qonning ahamiyati juda yuqori, chunki qon, oksigen, nutrimentsiyalar, va o'zgarmas suvni o'rganizmning har bir qismiga yetkazadi. Qon o'z ichiga limfositlar, eritrositlar, trombositlar va plazma kabi elementlarni o'z ichiga oladi. Yoshga xos hususiyatlar esa, qonning tarkibidagi qismlar va ularning faoliyati orqali tanalanadi. Yuqori darajada oksigen yoki qisqa muddatli qon yo'qoti organlarga, masalan, mushak, kasalliklar, va boshqa jarayonlar uchun xavfsizlik ta'minlaydi.
3. Nafas olish organlari, masalan, yuqori va past bo'ylar (bronkhilar va alveollar) yordamida oksigen olish va karbondioksidi ajratishning muhim vositalaridir. Bu jarayon orqali organizm energiya olishi, qonning tarkibini to'ldirishi, va normal funktsiyalarini bajarishi mumkin bo'ladi. Nafas olishning muhimligi, oksigenning hujayra yetib borishini ta'minlashi, kishilarni sog'lom turda saqlashda muhim ahamiyatga ega.
Variant 2
1. Bolalarda bo'y va tana vaznining o'zgarishi odatda yoshga bog'liqdir. Bolalar o'sganidagi o'sishi va o'sishi odatda yoshga bog'liqdir. Yoki, masalan, yoshga chidamliligi o'sishi bilan bog'liq ravishda, ularning bo'yi va vazni o'sadi. Ular o'sganidagi o'sishi va o'sishi bilan bog'liq ravishda, ularning bo'yi va vazni o'sadi. Bunday o'zgarishlar asosan o'zlarini faoliyat darajasi, metabolizm tezligi va oqsil ma'lum bir yo'nalishda faoliyat ko'rsatish o'zgarishlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
2. Qon, organizmning o'zgarmas sanoati hisoblanadi va bir nechta asosiy komponentlardan iboratdir. Odatda, qonning tarkibi unda eritrositlar (qon yuqumlari), limfositlar, trombositlar va plazma mavjud bo'ladi. Eritrositlar, oksigeni yuqumlarga yetkazishda va karbondioksidi qon tizimidan ajratishda muhim rol o'ynaydi. Limfositlar immun tizimning asosiy qismidir va zararli mikroblarni tanib olish va ularga qarshi kurashishda ishtirok etadi. Trombositlar, qonning qaytishini ta'minlash va yaralangan o'rnlarni to'g'ri qilishda muhimdir. Plazma, suv, oqsillar, vitaminlar va diger moddalarni olib qon o'qiga olib keladi.
3. Gazlar almashish mexanizmi asosan nafas olish va nafas chiqarish jarayonlari orqali amalga oshiriladi. Nafas olishda, inson havo orqali oksigeni bronkhilardan orqaga, keyingi o'sib yuqoridagi alveollar yuvalariga olib keladi. Bu eritrositlar o'zgarib turishi uchun kan orqali oksigeni o'rganizmning boshqa qismlariga yetkazadi. Nafas chiqarishda, karbondioksidi ajratish uchun oksigen bilan almashtirilgan gazlar nafas yo'lining o'rtasidan chiqariladi. Bu jarayonlar oksigen va karbondioksidi ayirib chiqarish uchun o'zlashtirilgan qon yuqumlari orqali amalga oshiriladi.
Variant 3
1. Akseleratsiya va heterokroniya, biologik jarayonlarni yoki tizimlarni faollik va taraqqiyot darajasi bo'yicha ta'riflash uchun ishlatiladigan terminlar. Akseleratsiya, o'sishni ifodalovchi tushuncha, ya'ni biologik jarayonning normal o'sish tezligidan (hajmini o'sishi yoki jamiy rostlar sonini o'sishi) ko'proq bo'lishi. Heterokroniya esa, biologik jarayonning odatiy bosqich va bosqichlarining o'zgarishi. Misol uchun, yoshga bog'liq o'zgarishlar, har bir hayvan turining rivojlanish bosqichi, yoki yashash muddatidagi o'zgarishlar heterokronik o'zgarishlar sifatida hisoblanadi.
2. Qonning chiqish tezligi, qonning bir vaqtning o'zida yoki belgilangan vaqtning uzluksizligida qonning bir kun davomida cho'kish tizligidir. Bu odatda mililitrda qonning chiqishining litrda qonning hajmini, ya'ni mililitrda bir davrida qonni qanchalik to'ldirish vaqti shakllantiriladi. Qon guruhlari esa, qonning tarkibida yer alan o'zgaruvchan elementlarning tushunchasidir. Ular asosan eritrositlar, limfositlar, trombositlar va plazmadan iboratdir.
3. Yurak-tomir sistemasi gigiyenasi, yurak va to'mirlarining kasalliklardan, zararli moddalardan va muammo vaqtida qoni tozalashning umumiy jarayonidir. Bu, yurak-tomir sistemasi organlarini qutqarish va o'z faoliyatini davom ettirish uchun zarur bo'lgan hamma narsani o'z ichiga oladi. Misol uchun, yurak-tomir tizimi kuchli va ishonchli dam olish uchun yuqori darajada oksigen yetkazilishi va zararli moddalarni ajratishi kerak. Yurak-tomir gigiyenasi, qon qorish tizimi, yurak ishlab chiqarish tizimi, va yurak tomirlarini tozalovchi tizimlar, masalan, limfatik tizimlar, bilan bog'liqdir.
Variant 4
1. Turli yosh davrlarining ta'riflashi, hayotning turli bosqichlarini tushuntiradi. Bunda o'sish, rivojlanish, yetiskinlik va yoshlarning ketishi kabi bosqichlar keng ko'rinishda o'zgaradi. Bola bolalarda boshlang'ich davr, o'sish va rivojlanishning tezligi va o'zgaruvchanligi ko'proq bo'ladi. Keyinroq yoshlarda o'rta maktab, oliy maktab va o'niki yoshlarda yetiskinlik bosqichi, jamiyatga integratsiyalash, o'zgarishlar va mustahkamlikni qurish bosqichlarida turlicha o'zgarishlar mavjud.
2. Organizmning ichki muhiti, ichki va tashqi muhitlarning biriktirilgan to'plami, ya'ni organizmning ichidagi va uning atrofidagi hayot moddiy ko'rsatkichlari. Ichki muhit, organlarning o'zaro aloqasi, o'zlarining faoliyat darajasi, va tarkibidagi kimyoviy jarayonlarni ta'minlash orqali organizmning normal funktsiyalarini saqlab qolish uchun zarur bo'ladi. Ichki muhitning muhim ko'rsatkichlari oksigen, karbondioksidi ajratish, nutrimentsiyalar, va asosiy kimyoviy moddalarni o'rganizmning har bir qismiga yetkazishni ta'minlashdir.
3. Nafas olish organlarining tuzilishi va yoshga xos hususiyatlari, nafas olish organlarining, masalan, bronkhilar, alveollar va diafragmaning o'ziga xos tuzilishi va vazifalari. Alveollar o'rniga gazlar almashish va oksigenning qonqa otishiga imkon beruvchi muhim o'rinda tashkil topadi. Yoshga xos hususiyatlar esa, nafas olish organlarining rivojlanishi va faoliyat darajasi, shuningdek, yoshga bog'liq o'zgarishlar, masalan, nafas olish tezligi va nafas chiqarish tezligi, yoshlarda sezilarli o'zgarishlar ko'rsatishi mumkin. Yoshning o'sishi bilan nafas olish organlarining o'lchovli o'zgarishi ko'p faktorlar bilan bog'liq bo'lib, bu jumladan, bronkhial tarmoqlar va alveollar o'zgarishlari, hajmi va ko'rinishida o'zgarishlar kabi tuzilishi va xususiyatlari kirishadi.
Variant 5
1. O‘sish va rivojlanishga ta’rif: O‘sish, bir organizmning harakatlanishi, o‘zini o‘rganishi, va tuzilishi ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Bu, odatda yosh davrlarda, yashash usullarida, va moddiy rivojlanishda ko‘rinadi. Rivojlanish esa, organizmning o‘zini tuzilishi, funksiyalari, va quvvatlarini rivojlantirishi bilan bog‘liqdir. Bu jarayonlar hayotning turli bosqichlarida amalga oshiriladi va odamlar hayotlarining har bir qismida o‘zgaruvchanligi o‘zlashtiradi.
2. Qonning yoshga xos xususiyatlari: Yoshga bog‘liq qonning xususiyatlari odatda eritrositlar, limfositlar, trombositlar tarkibidagi o‘zgarishlar, qonning kimyoviy tuzilishi, va qonning yosh davrlariga mos keluvchi o‘zgarishlardan iboratdir. Bola bo‘ylarida, immun tizimning to‘liq rivojlanmaganligi, qonning muhofazasini va infeksiyalarga qarshi kurashishni kuchaytiradi.
3. Burun bo‘shlig‘i va uning funksiyasi: Burun bo‘shlig‘i, nafas olish va nafas chiqarish jarayonlarining boshlang‘ich qismi hisoblanadi. Uda havo kiringan joy bo‘lib, havo yo‘lini o‘chirish, tozalash, va isitish funksiyalarini bajaradi. Mukus va vibrissalar (ko‘l g‘ishtlari), zararli partikullarni tutib olish va infeksiyalarga qarshi himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, burunda yer joylashgan nervlar, koku (haqiqiy his) va tushish (hissiyat)ni ta’minlashda muhimdir.
Variant 6
1. Nеrv sistеmasining ahamiyati va umumiy tuzilishi: Nеrv sistеmasi, organizmning o‘zaro aloqasini va uning har bir qismida joriy bo‘lgan elektrik impulslar orqali axborot almashishini ta'minlaydigan kompleks tizimdir. Bu sistemaning vazifalari uning boshqa tizimlar bilan ko‘p qarshilashishi va organizmning harakatlanishi, his qilishi, o‘rganishi va muhofazasi kabi amallarni bajarishdir. Nеrv sistеmasi ikki qismga bo‘linadi: qarindosh (tsentral) nеrv sistеmasi, ya'ni bosh mеrga va miyelini o‘z ichiga olgan tizim, va qarindoshdan tashqari (periferik) nеrv sistеmasi, ya'ni nеrv uchlari va boshqa tashqi nеrvlar to‘plami.
2. Qonning tarkibi va yoshga xos hususiyatlari: Qon, organizmning o'zgarmas sanoati hisoblanadi va bir nechta asosiy komponentlardan iboratdir. Odatda, qonning tarkibi unda eritrositlar (qon yuqumlari), limfositlar, trombositlar va plazma mavjud bo'ladi. Yoshga xos hususiyatlari esa, qonning tarkibidagi qismlar va ularning faoliyati orqali tanalanadi. Yuqori darajada oksigen yoki qisqa muddatli qon yo'qoti organlarga, masalan, mushak, kasalliklar, va boshqa jarayonlar uchun xavfsizlik ta'minlaydi.
3. Traxеya,uning tuzilishi va funksiyasi: Traxеya, organizmning yuqori qismida joylashgan ikkilik osi hisoblanadi, urin yollariga tayangan bir qisim miya tuzumlarining bir qismi. Uning asosiy vazifasi, idrotozni yuqori idrotoning amilbiologiyasi to'g'risidagi quvur bilan almashtirish bo'yicha qurol va kasallikka qarshi himoya qilishdir. Traxеya shakli, uzunligi va qalinligi ko'rsatib turadi, shuningdek, uning ichki tuzilishi, o'sishi va yurak faoliyatini dastlabki qismi bo'lib, hayotiy quvvatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
11-variant 3-savol:
Nafas gigienasi.
Nafas organlarning gigiyenasida umumiy gigienik qoidalarga rioya qilish (kun tartibi, jinsiga, yoshiga, sogʻliqqa toʻgʻri keladigan jismoniy yuklama, toʻgʻri ovqatlanish, kiyinish, toza havoda boʻlish va hokazo) katta ahamiyatga ega. Nafas organlarini shamollashini oldini olish uchun nafasni ogʻiz orqali emas, balki burun orqali olish zarur. Burun boʻshligʻi orqali oʻtgan havo isiydi, mexanik zarrachalardan tozalanadi va zararsizlanadi. Nafas tizimi ishining me’yorligini ta’minlashda nafas olish va nafas chiqarishlarning nisbatini saqlash ham katta ahamiyatga egadir. Nafas chiqarishning davomi nafas olishdan koʻproq boʻlishi kerak. Toʻgʻri nafasning muhim shartlardan biri koʻkrak qafasining rivojlanishi. Suzish, changʻida uchish, eshkak eshish singari sport turlari koʻkrak muskullarning rivojiga olib kelib, nafas chuqurligini, oʻpkaning tiriklik sigʻimini oshiradi, ichki nafasni faollashtiradi. Koʻkrak qafasi yaxshi rivojlangan odam tekis va toʻgʻri nafas oladi. Qomati bukilgan odamlarda nafas olishda oʻpkaga kamroq havo boradi.
Xonadonlarda havo muhitining gigienik qiymati. Havoning tozaligi, fizik xossalari va tarkibi bolalarning ish qobilitiga ta’sir qiladi. Bolalar va oʻsmirlarning chang, havosi toza boʻlmagan xonada boʻlishi butun organizmning funksiyalarini yomonlashuviga olib kelib, uni turli infeksiyalarga nisbatan qarshiligini pasaytiradi. Yaxshi shamollamagan yopiq xonalarda xona harorati oshishi bilan birga uning fizik va kimyoviy xossalari yomonlashadi.
3. Odam nafas tizimi quyidagilardan tashkil topgan: 1) nafas yoʻllaridan (burun boʻshligʻi, tomoq, xiqildoq, traxeya); 2) oʻpkalardan (turli kenglikdagi bronxlar va qon-tomirlarga boy alveolyar qopchalardan); 3) suyak - mushak tizimidan (qovurgʻalar, koʻkrak qafasi mushaklari, diafragma).
Bolalarni postnatal ontogenezida nafas tizimi struktura jihatdan katta oʻzgarishlarga uchraydi va nafas fiziologiyasi hayot etaplarini belgilab beradi.
Ogʻiz bilan nafas olish bolalarda kislorodga qoniqmaslikga, koʻkrak qafasini deformatsiyalanishiga, eshitish qobiliyatini kamayishiga va boshqa patologiyalarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, nafas jarayonida ishtirok etuvchi yuqori jagʻ suyagi boʻshligʻi va peshona suyagi boʻshligʻi yalligʻlanadi va bu xastaliklar gaymorit va frontit deb nomlanadi. Bu kasalliklar bolalarda koʻp uchrab turadi va kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar ta’sirida kelib chiqadi. Yosh bolalarda tonzillit (tomoq limfa bezlarining yalligʻlanishi, angina) xastaligi ham koʻp uchraydi. Burun boʻshligʻi berkilib qolganda ogʻiz bilan nafas olish natijasida kelib chiqadi. Havo yoʻllariga infeksiya tushishi natijasida tonzillit (angina) xastaligiga uchrashi mumkin. Tonzillitni surunkali holiga oʻtishi bolalarda koʻp uchraydi. Infeksion kasalliklar bilan parallel uchrab turadi. Bu xastalikni oldi olinmasa bolalar organizmida revmatizm, buyrak va yurak hastaligi paydo boʻlish havfi tugʻiladi.
Variant 14.
1. Parda bilan qoplangan nerv hujayralarining o’simtasi nerv tolasi deyladi. Nerv hujayrasi o’simtasining markaziy qismi o’q tsilindir deyiladi. Nerv tolalari mielinli va mielinsiz bo’ladi. Miyelinsiz nerv tolalari faqat Shvann kavat bilan koplangan.
Nerv tolasining asosiy xususiyati o’tkazuvchanlik, labillilik, moddalari almashinuvning sekin borishi, nisbatan charchamaslik hisoblanadi. Nerv tolalarining labilliligi turlicha bo’ladi. Bazi nerv tolalari har lahzada bir necha o’nta impuls o’tkazsa boshqalari 500 tagacha impuls o’tkazadi. Qalin mielin kavat bilan koplangan nerv toalari o’ta labillik xususiyatiga ega.
Nerv toalari qo’zg’alganda, muskular qo’zg’alishiga nisbatan ancha kam energiya ajraladi. Ingichka nerv tolalar yo’g’on tolalarga nisbatan tezroq charchaydi. Keyingi tekshirishlarda nerv tolasining charchashi isbotlangan. Nerv tolasi charchaganda biotoklarning kuchi o’zgaradi. Qo’zg’alish impulsining tarqalishi 2-3 marta susayadi. Nerv tolasi malum vaqt oralig’ida kelgan: impulsiga nisbatan kamroq impuls o’tkazib, o’zining charchamasligini1 ta`minlaydi.
2.Yurakning avtomik qisqarib-kengayib turishi natijasida qon katta arteriya va kapilliyarlar orqali tananing hamma toʻqima va hujayralariga tarqalib, soʻngra mayda oʻrta, yirik vena qon tomirlari orqali yurakka qaytib keladi. Qon aylanish sistemasining faoliyati tufayli barcha toʻqima va hujayralarga oziq moddalar, kislorod, gormonlar, mineral tuzlar boradi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil boʻlgan qoldiq moddalar va karbonat angidrid ayirish organlariga yetkaziladi, Shuning uchun bu sistema «tashuvchi sistema» deb ham yuritiladi
Qon aylansh sistemasi 2 ta, katta va kichik qon aylanish doirasidan iborat. Katta qon aylanish doirasi yurakning chap qorinchasidan chiquvchi eng katta arteriya qon tomiri-aortadan boshlanadi. Aortadan chiqadigan arteriya qon tomirlari oʻz navbatida oʻrtacha, mayda tomirlarga, ular esa eng mayda kapillyarlarga boʻlinadi. Toʻqimalar va hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayoni ana shu kapillyarlar orqali amalga oshadi, ya’ni kapillyarlardagi qon tarkibidagi oziq moddalar, gormonlar, kislorod hujayralarga oʻtadi. Hujayralardagi moddalar almashinuvi natijasida hosil boʻlgan qoldiq moddalar, karbonat angidrid vena kapillyarlariga, undan kichik, oʻrta, yirik vena qon tomirlari orqali yurakning oʻng boʻlmachasiga quyiladi.
3. Qalqonsimon bеz oldi bеzi. Bu bеz ikki juft boʻlib qalqonsimon bеzning orqa yuzasiga yopishib turadi. Har birining vazni taxminan 0,1 g. Ularning ajratgan gormoni paratgormonlar dеyiladi. Paratgormonlarning asosiy xususiyati qon zardobida moddasini ma’lum miqdorda saqlashdir.
Gormon kam ishlab chiqarilsa, nеrv – muskul sistеmasining qoʻzlauvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qoʻllari qaltiraydi. Gormon juda kamaysa suyaklar yumshab, moʻrtlashib tеz sinuvchi boʻlib qoladi. Qalqon oldi bеzlarining funksiyasi ortib, paratgormon koʻp ishlab chiqilsa nеrv-muskul sistеmasining qoʻzgaluvchanligi pasayib, tana muskullari boʻshashib qoladi, tеz charchaydi, umumiy xolsizlanadi.Jinsiy bеzlar –Aralash bеzlar qatoriga kiradi. Ularning tashqi sеkrеtsiyasi jinsiy hujayralar-spеrmatazoidlar, hamda tuxum hujayralariga ishlab, tashqariga chiqarishdan iboratdir. Ichki sеkrеtsiya esa garmonlar hosil qilish va ularni qonga ajratishdan iborat. Funksional jihatidan erkak jinsiy garmonlari bilan ayol jinsiy garmonlari bir – biridan farq qiladi, ammo ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi bir xil boʻladi.
Odamning ma’lum bir yoshga kеlib, balogʻatga еtilishi jinsiy bеzlarning rivojlanishiga va ularning ichki sеkrеtor faoliyatiga bogʻliqdir. Bolalarning jinsiy balogʻatga еtilishi, ovqatning turi, uning sifat tarkibi, mеhnat va dam olishning rеjimiga qarab, ertaroq yoki kеchroq boshlanishi mumkin. Istе’mol qilinadigan ovqat tarkibida oqsil birikmalari va yogʻlar еtarli boʻlmasa, jismoniy mеhnat ogʻir boʻlsa, ruhiy iztiroblar boʻlib tursa, balogʻatga yеtishish odatda kеchiqadi. Balogʻatga yеtish davrida bolalarda, barcha organlar va sistеmalarda chuqur marfologik hamda funksional oʻzgarishlar roʻy bеradi. Bu davrda birlamchi va ikkilamchi jinsiy bеlgilar rivojlanadi. Birlamchi jinsiy bеlgilarga: jinsiy bеzlar (urugʻdon va tuxumdonlar) hamda jinsiy organlar (jinsiy olat, prostata bеzi, qin, bachadon, tuxum yoʻllari) kiradi.
15-1-savol
Nerv markazlari muayyan refleksni yuzaga chiqarish yoki muayyan funksiyani boshqarish uchun zarur boʻlgan neyronlar yigʻindisiga nerv markazlari deb ataladi. Nerv markazlarining oʻziga xos anatomik va fiziologik xususiyatlari mohiyati, faoliyati bor. Nerv markazlarining anatomik mohiyati markaziy nerv sistemasining ma‘lum qismidagi nerv hujayralari toʻplami boʻlib biror belgilangan organ ishini idora qilinadi. Bunga misol qilib nafas olish markazi, qaysiki markaziy nerv sistemasining uzunchoq miya qismida joylashgan nerv hujayralari toʻplamini olish mumkin. Nerv markazlarining fiziologik xususiyati birmuncha kengroq tushuncha boʻlib, u markaziy nerv sistemasining turli qismlarini oʻz ichiga oladi. Masalan ovqatlanish refleksini olib qaraganda, uning yuz berishi uchun turli tuman markazlar, bezlar va boshqa organlar ishga tushishi kerak. Nerv markazlarining xususiyatlari qoʻzgʻalish va tormozlanishning yuzaga kelishi va kechishida nerv markazlarida oʻziga xos holatlar, xususiyatlar yuzaga keladi. Dastavval shu narsani qayd qilish kerakki, nerv markazlari orqali qoʻzgʻalishning oʻtish vaqti nerv tolasiga qaraganda davomliroqdir.
Nerv markazlarining oʻziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, qitiqlagich oʻz ta‘sirini toʻxtatganidan keyin ham qoʻzgʻalish jarayoni sodir boʻlib turadi.
15 variant 2- savol
Limfa sistemasi.Odam tanasida qon tomirlari bilan birgalikda limfa tomirlari ham mavjud boʻlib ,ular boʻylab limfa suyuqligi oqadi.Linfa sistemasi limfa kapillyarlari,limfa tomirlari va limfa tugunlaridan iborat.Limfa tomirlari organ va toʻqimalarga kelmaydi, balki ulardan boshlanadi. kapillyarlardan toʻqimalarga oʻtgan qonning suyuq qismining ortiqchasi toʻqimalardan limfa tomirlariga oʻtadi.Linfa tomirlari kovak venalarga birlashib, oʻng bolmachaga quyiladi.
16 variant
1. Nеrv tizimi turli bo‘limlarining tuzilishi va yoshga xos hususiyatlari:
Nеrv tizimi, qon tomirlari va nеrv o‘g‘irlaridan iborat bo‘lib, qonning o‘zgarmas tizimining bir qismidir. Nеrv tizimi ikki qismdan iborat: markaziy nеrv tizimi (oshqozon nеrv tizimi) va periferik nеrv tizimi. Markaziy nеrv tizimi, bosh, orqa, o‘ng va chap yarimsharlar orqali to‘qimalarga bo‘linadi. Yoshga xos hususiyati esa, yoshga kelganda nеrv tizimining o‘zgarmasligi va tiklanishi uchun muhimdir. Yoshga kelganda nеrv tizimining tiklanish va tiklanmaganlik holati faqatgina yoshga xos emas, balki insonning umrining uzayishiga ham ta’sir qiladi.
2. Ko‘rish organining yoshga xos xususiyatlari va gigiyenasi:
Ko‘rish organlari, yani ko‘zlar, yoshga kelganda o‘zgaruvchanlik ko‘rsatadigan organlardir. Yoshga xos xususiyatlari ko‘z qorniqlarining qalinlashishi, ko‘z qorniqlaridagi dam olish jarayonlarining tezlashishi va ko‘z qorniqlarining elastikligi kamayishi kabi ko‘rsatuvchanliklardir. Ko‘rish organlarining gigiyenasi, ko‘zlarini tozalash, ko‘z o‘tarlarini ishlatish va kuzatish jarayonlarini bajarish orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ko‘zlar uchun foydali ovqatlar bilan ta’minlash ham gigiyenaning bir qismidir.
3. Nafas olish organlari kasalliklari:
Nafas olish organlarining kasalliklari ichida astma, bronxit, pnevmoniya, kista, fibroz kistoz, pulmonal emboliya kabi kasalliklar kiritiladi. Bu kasalliklar nafas olish organlarining normal ishlash jarayonlarini buzishiga sabab bo‘lishi mumkin. Astma, bronxit va pnevmoniya kabi kasalliklar odatda viruslar yoki bakteriyalar tomonidan kechiriladi va nafas olish organlariga zarar yetkazadi. Pulmonal emboliya esa qon to‘g‘ri to‘qimasiga yetib, havo olish jarayonlarini buzadi. Bu kasalliklarni oldini oluvchi davolash metodlari mavjud, masalan, antibakterial dori vositalari, steroid preparatlari va antikoagulyantlar kabi.
18 variant
1. Shartli reflekslarning tormozlanishi:
Shartli reflekslar tormozlanishi, nerv tizimi tomonidan boshqariladi. Tormozlanish, refleks jarayonning paydo bo‘lishini yoki uni to‘xtatishni ta’minlaydi. Misol uchun, qo‘llarimizni yana biror qo‘lga uzatganimizda, qo‘llarimizning boshqa qo‘lga uzatilishi shartli refleks sifatida paydo bo‘ladi. Agar bu amalga oshirish tormozlanishi bo‘lsa, qo‘llarimizni boshqa qo‘lga uzatish jarayoni to‘xtab qoladi.
2. Yurak-qon tomir sistemasining boshqarilishi va yoshga xos hususiyatlari:
Yurak-qon tomir sistemasi boshqarilishi nerv tizimi va hormonlar tomonidan amalga oshiriladi. Yurak-qon tomir sistemasining yoshga xos hususiyati esa, yosh o‘sib ketganda yurak-qon tomir sistemasi organlarining o‘zgarmasligi va tiklanishi uchun muhimdir. Yurak-qon tomir sistemasi yoshga kelganda normal ishlashini yoki ishlamaganligini aniqlash uchun EKG (elektrokardiogramma) va boshqa diagnostik usullar ishlatiladi.
3. Ichki sekretsiya bezlarining organizm faoliyatini boshqarishdagi funksional ahamiyati:
Ichki sekretsiya bezlari organizmdagi suv va energetik jarayonlarni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Ular hormonlarni ishlab chiqarish orqali ichki suvlar va energiya almashtirish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadi. Masalan, pankreas insulin va glukagon hormonlarini ishlab chiqaradi va shakar metabolizmini boshqaradi. Tiroid bezlari esa metabolizmni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Boshqotiruvchi bezlar adrenalin va kortizol kabi hormonlarni ishlab chiqaradi va stresga javob berishda muhim rol o‘ynaydi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati organizmning odatda faoliyatini boshqarishda katta ahamiyatga ega.
19 variant
1. Orqa miya (posterior pituitary gland) va yoshga xos hususiyatlari:
Orqa miya, gipofiz bezining bir qismi bo‘lib, hormonlarni ishlab chiqaradi va uning o‘zgarmas qismi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Orqa miya gipofiz tomonidan o‘zgartirilgan hormonlarni qon oqimiga jo‘natadi. Bu hormonlar, antidiuretik hormon (ADH) va oksitotsin, qonning suv va elektrolitlarining saqlanishi, shuningdek, uterus va sutka kanallarining kontraksiyalarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
2. Qonning cho‘kish tezligi va qon guruhlari:
Qonning cho‘kish tezligi va qon guruhlari, yuqoridagi organlar tomonidan boshqariladi. Qonning cho‘kish tezligi (pulsing) yordamida, qonning dam olish va cho‘kib ketish jarayonlari boshqariladi. Qon guruhlari esa, qonning o‘zgarmas tuzilishi bo‘yicha boshqariladi. Qon guruhlari orqali, qonning tuzilishi, sifatli guruhlar (eritrotsitlar, leykotsitlar, trombositlar) va ularning miqdori boshqariladi.
3. Miya bezlari (gipofiz va epifiz) va uning funksiyasi:
Gipofiz bezining orqa miyasi (posterior pituitary gland) va epifizi (pineal gland) miya bezlari sifatida taniladi. Gipofiz bezining orqa miyasi, yuqorida bayon etilgan hormonlarni ishlab chiqaradi va qon oqimiga jo‘natadi. Epifiz (pineal gland) esa melatonin hormonini ishlab chiqaradi va tungi-kehrovlarda uyqu va tungi kunlik hayot jarayonlarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Variant 23.
1. Vegetativ nerv tizimi. Orqa miya va bosh miyaning turli qismlaridan ikki xil markazdan qochma nerv tolalari chiqadi. Shundan birinchisi orqa miyaning oldingi shoxlarida joylashgan harakat neyronlaridan chiqib uzilmasdan koʻndalang targʻil muskullargacha boradi. Ikkinchi esa orqa miyaning yosh shoxchalaridan chiqadi va effektorlarga borguncha maxsus nerv ganglyalarda uzilib tugun hosil qiladi. Mana shu ikkinchi guruppaga kiruvchi nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasi deyiladi.
Vegetativ nerv tizimi oʻz navbatida simpatik va parasimpatik nerv tizimlariga boʻlinadi. Simpatik nerv sistemasi orqa miyaning bir-ikki koʻkrak sigmentidan boshlanib uchinchi va toʻrtinchi bel sigmentigacha davom etadi. Parasimpatik nerv sistemasi orqa miyaning ikkinchi - uchinchi dumgʻaza sigmetlaridan va oʻrta hamda uzunchoq miya markazlaridan chiqadi. Simpatik nerv tolalari umurtqa pogʻonasiga yaqin joyda (chegara, simpatik stvol) va organlardan chetroqdagi maxsus chigalliklarda uzilib, tugun hosil qilsa parasimpatik nerv tolalari bevosita organga kirish oldidan yoki uning ichida uziladi.
Barcha vegetativ nerv tolalari koʻndalang targʻil muskullarga boradigan harakat nervlaridan quyidagi xususiyatlari: vegetativ nerv tolalarida ta‘sirlanishning ancha pastligi, qoʻzgʻalish latent davrining ancha davomiyligi, qoʻzgʻalishning oʻtish tezligini ancha sekinligi bilan farq qiladi.
2. Muvozanat organi (vеstibulyar analizator). U odam tanasining fazoda ma’lum muvozanatda boʻlishini ta’minlaydi. Tik turganda, chopganda, yurganda, sakraganda, raqsga tushganda, narvondan yuqoriga koʻtarilganda va pastga tushganda, argʻimchoq uchganda, suvda suzganda, daraxtga chiqqanda, turnikda gimnastika mashqlari bajarganda, har xil tarnsportda yurganda, ya’ni odam tanasida eng oddiy holatdan eng murakkab holatlarga oʻtganda tanasining muvozanatini ta’minlovchi asosiy organ vеstibulyar analizatordir. Bu analizatorning ishi buzilsa, odam tanasining muvozanatini saqlash xususiyati pasayadi yoki butunlay yoʻqoladi. Bu analizator juda qattiq zararlansa, odam xatto yotgan holatdan turganida uning boshi aylanadi, koʻzi tinadi, koʻngli ayniydi u tеzda oʻtirishga yoki yotishga majbur boʻladi. Agar odam yoshligidan boshlab vеstibulyar analizatori yaxshi chiniqtirilmasa, odam tanasi murakkab holatlarda boʻlganida sеziladi. Chunonchi mototsiklda, avtomashinada tеz yurganda, karusеlda aylanganda, har xil transportda yurganda boshi aylanadi, yuragi tеz urib, rangi oqaradi, ba’zan xatto xushini yoʻqotishi mumkin. Vеstibulyar analizatorning rеtsеptorlari daxliz, yarim aylana kanalchalar ichida joylashgan. Rеtsеptorlarning qoʻzgʻalishi vеstibulyar nеrviga oʻtib, miya koʻprigidagi poʻstloq osti muvozanat markaziga, undan miyachaga va bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻidagi muvozanat markaziga boradi.
Vеstibulyar analizatorni chiniqtirish tadbirlarini yoshlikdan boshlash zarur. Bolani bеshikdan va bеlanchakda tеbratish, soʻngra vеlosipеdda yurishni mashq qildirish, karusеlda aylanish, suvda suzish, yugurish, sakrash, gimnastika mashqlari va sport oʻyinlari bilan shugʻullanish, raqsga tushish kabilar bu organni chiniqtiradi. Bola tugʻilganidan vеstibulyar analizator ishlay boshlaydi. 2 oyligida tеbranishni ajratadi.
3. Odam tashqi muhitdan ovqat qabul qilish, organizmda uni oʻzgarishi, hazm qilinishi, hosil boʻlgan qoldiq moddalarning tashqariga chiqarilishi moddalar almashinuvi dеyiladi. Moddalar almashinuvi natijasida enеrgiya hosil boʻladi. Bu enеrgiya hisobiga organlar ish bajaradi, hujayralar koʻpayadi, yosh organizm oʻsadi va rivojlanadi, tana haroratining doimiyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas bogʻliq boʻlgan ikki jarayon, ya’ni assimilyatsiya va dissimilyatsiya orqali oʻtadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga oʻtishi assimilyatsiya dеyiladi. Assimilyatsiya natijasida hujayralarning tarkibiy qismlari yangilanadi, ular koʻpayadi. Organizm qancha yosh boʻlsa, unda assimilyatsiya shuncha aktiv oʻtadi, bu esa yosh organizmning oʻsishi va rivojlanishini ta’minlaydi .
Hujayralar eskirgan tarkibiy qismlarining parchalanishi dissimilyatsiya dеyiladi. Buning natijasida enеrgiya hosil boʻladi. Dissimilyatsiya natijasida hosil boʻlgan qoldiq moddalar ayirish organlari orqali tashqariga chiqariladi. Kеksa odamlar organizmida dissimilyatsiya jarayoni ustun boʻladi. Sogʻlom organizmda bu ikkala jarayon muvozanatda boʻladi. Jismoniy mеhnat, sport, aktiv turmush odam tanasidagi toʻqimalarning yangilanishi, organizmning yosh, sogʻlom va tеtik saqlanishiga olib kеladi. Moddalar almashinuvida ishtirok etadigan asosiy oziq moddalar-oqsillar; yogʻlar, uglеvodlar, minеral tuzlar, vitaminlar va suv hisoblanadi.
Variant 24.
Limb sistemasi zimmasiga gipokamp (https://fayllar.org/1-ular-organizmning-immunitetini-taminlashda-katta-ahamiyatga.html), bel pushtasi, gipotalamusning mamillyar tanasi, tonusi, bodomsimon yadrolar kiradi. Limb tizimining bajaradigan vazifasi juda murakkab va turli-tumandir. U odamning tashqi muhit ozgarishlariga moslashuvini ta'minlashda, xulq - atvor, his - xayajon, xotiraning shakillanishida, ovqat yeyish, suyuqlik ichish, avlodni davom ettirish, oz-ozini ximoya qilish singari hayotiy muhim extiyojlarni qondirishga xos mayl - istaklar shakllanadi. Limb sistemasi oqitish jarayonida bevosita ishtiroq etadi, chunki u idroq qilishni, xotira va diqqatni ta'minlaydi.
2. Ko‘rish o‘tkirligi — ko‘zning bir-biridan birmuncha masofada joylashgan ikki nuqtani alohida-alohida ko‘rish qobiliyati, ya’ni ko‘z o‘tkirligi ko‘rsatkichi. 1,0 kattalikdagi ko‘rish o‘tkirligi me’yor (ya’ni 100 foiz) hisoblanadi. Odam me’yordan ortiq ko‘rish o‘tkirligiga ham ega bo‘lishi mumkin. Masalan, 1,2 yoki 1,5. Biroq aksariyat kishilar me’yordan past ko‘rish o‘tkirligiga ega — 0,8, 0,4 yoki 0,05 va hokazo.Ko‘rish o‘tkirligi optotipli maxsus jadvallar asosida aniqlanadi. Golovin-Sivsev jadvali, ayniqsa, keng tarqalgan — aynan u oftalmologlar xonasida osig‘liq turadi. Bunday jadvalni o‘zingiz uchun chop etib, uyda ham foydalanishingiz mumkinKo’rish maydonini aniqlash
Ko’z bir nuqtaga qarab turganda, atrofdagi ko’zga ko’rinayotgan maydoni, ko’rish maydoni deb ataladi. Odamlarda ko’rish maydon har xil bo’lib, bu ko’z formasiga, uning joylanish chuqurligiga, qosh va burunning shakliga hamda to’r qavatning funktsional holatiga bog’liq rang (xromatik) va rangsiz ko’rish maydoni farqlanadi. Axromatik ko’rish xromatik ko’rish maydonidan katta bo’ladi, chunki axromatik ko’rish to’r qavatning asosan chet (periferik) joylashgan tayoqchalarning faoliyati bilan bog’langan Har xil ranglar uchun ko’rish maydoni bir xil bo’lmay, balki sariq rang uchun eng katta, yashil rang uchun esa eng tor.Ko’rish maydoni Forster perimetri yordamida aniqlanadi.
3. Bolaning bir kunda еydigan ovqati shu vaqt ichida sarf etilgan enеrgiya oʻrnini qoplashi va oʻsishni ta’minlashi kеrak. Bolalarni ovqatlantirishda ovqat tarkibidagi mahsulotlar nisbatini olish kеrak. Umumiy oʻrta ta’lim maktablarida va maktab intеrnatlarida birinchi smеnadagi oʻquvchilarga ertalabki nonushta 7.30dan 8gacha bir kunlik ovqat normasining 25%, ikkinchi nonushta 11-12 da ovqat normasining 15-20% ni, maktabdan qaytgandan soʻng tushlik еyishi kеrak, bu ovqat normasining 35% tashkil etadi, kеchki ovqat 19-20 da ovqat normasining 20-25% tashkil etishi kеrak.
Katta yoshli odam uchun 1 kecha-kunduzda oʻrta hisobda 100g yogʻ kerak. Iste’mol qilingan yogʻning 70-75% hayvon, 25-30% oʻsimlik oʻsilik yogʻidan iborat boʻlishi shart. 6 Oylikdan 4 yoshgacha boʻlgan bolalarning har kg vazniga 3,5-4 g, maktabgacha yoshda 2-2,5g yogʻ zarur. Yogʻlarni yetishmaganda bola ozib ketadi, organizmning chidamliligi pasayadi. Yogʻlarni ortiqcha qabul qilganda oziq moddalar va oqsillarni oʻzlashtirish buziladi.
Variant 34.
1. Orqa miyaning tuzilishi. Orqa miya umurtqa kanalida birinchi boʻyin umurtqasi bilan ikkinchi bel umurtqasi oraligʻida joylashgan boʻlib, katta odamda uning vazni 30-40 g, uzunligi 45 sm ga teng boʻlib yassilashgan silindrsimon koʻrinishga ega. Yangi tugʻilgan bolada orqa miyaning massasi 6-10 g, uzunligi 13-15 sm. boʻladi. 10 yoshda uning uzunligi ikki barobar oshadi.
rivojlanishidan farqi shuki, uning oʻsishi harakat faoliyati murakkablashishi bilan parallel boradi. Orqa miya odatda markaziy nerv tizimining boshqa boʻlimlariga nisbatan ertaroq rivojlanadi. Homilaning dastlabki shakllanish davrida orqa miya anchagina katta boʻladi. Yosh bolalarning orqa miya koʻndalang kesimida oldingi shoxlarning orqa shoxlarga qaraganda sezilarli rivojlanganligi koʻrinib turadi.
Orqa miya segment shaklida tuzilgan boʻlib, unda 8 ta boʻyin, 12 ta koʻkrak, 5 ta bel, 5 ta dumgʻaza, 1-2 ta dum segmentlari boʻladi. Jami 31 segment boʻlib, ularning har biridan 1 juftdan orqa miya nervlari chiqadi (10-rasm). Orqa miyaning har bir segmenti muskullarning muayyan guruhini, teri va boshqa a’zolarning ma’lum qismlarini innervatsiyalaydi.
2.Bolaning va katta yoshli odamning yuragini organizmdan ajratib olib, oziq moddali va kislorodli eritma bilan oziqlantirib turilsa, u bir necha soat qisqarib turadi. Yurakning bu hususiyati yurak avtomatiyasi ichki muhit oʻzgarishiga qarab nerv va gumorol yoʻl bilan boshqariladi. Yurakka adashgan nervlar orqali uzunchoq miyadan markazga intiluvchi impulslar keladi. Orqa miyaning koʻkrak segmentidan chiqqan simpatik tugunlardan 2ta simrpatik nerv adashgan nerv bilan birga yurak muskullariga tarmoqlanadi. Shunday qilib, umumiy uyqu arteriyasining yonidan aralash nervlar oʻtadi. Adashgan nerv markazlari qoʻzgʻalganda yurakning qisqarishi va kuchi, qoʻzgʻaluvchanligi hamda oʻtkazuvchanligi kamayadi. Simpatik nerv markazlari qoʻzgʻalganda, aksincha, yurakning qisqarish soni, kuchi, qoʻzgʻaluvchanligi ortadi. Katta yoshli odamda adashgan nerv yurak avtomatizmiga bir qadar tormozllovchi ta’sir etadi. Bunga adashgan nerv tonusi deyiladi.
Simpatik nervning yurak faoliyatiga ta’siri ortib ketsa, yurak muskullarida moddalar almashinuvi kuchayadi. Adashgan nervlar qoʻzgʻalganda qonga koʻp miqdorda asetilxolin ajralib chiqadi, bu garmon yurak ishini sekinlashtiradi. Simpatik nervlar qoʻzgʻalganda, qonga noradrenalin va adrenalin garmonlari quyilib, qon orqali yurakka simpatik nerv kabi ta’sir koʻrsatadi. Bundan tashqari, qon tarkibidagi kalsiy, kaliy ionlari ham yurak faoliyatiga ta’sir qiladi. Kalsiy yurak ishini tezlashtiradi.
Bola tugʻilganda yurakni ta’minlovchi nerv apparati yetarli darajada rivojlangna boʻladi. Yurakka simpatik va parasimpatik nervlar ta’sir eta boshlaydi. Lekin yangi tugʻilgan bola yuragiga simpatik nerv ta’siri kuchliroq ya’ni simpatik nerv tonusi yuqoriroq boʻladi. Uning koʻz soqqasi bir oz bosilsa, yurak qisqarishi siyraklashadi.
7-8 yashar bolada yurak muskullari nervlar bilan toʻla ta’minlanadi. Simpatik va parasimpatik nervlar ta’siri ancha barqaror boʻlib qoladi. Oʻsmirlik davrida yurak funksiyalari katta odamlarnikiga oʻxshab qoladi.
3. Suv va minеral tuzlar almashinuvi. Odam organizmi uchun minеral tuz va suv ham zarur. Minеral tuzlarni odam asosan oziq-ovqat bilan oladi. Bir sutkada odam 10-12,5 g. osh tuzi istе’mol qiladi. Minеral tuzlar organizmdagi barcha funksiyalarning bir xilda kеchishini ta’minlaydi, nеrv sistеmasi faoliyati, qon ivishi, surilish, gaz ajralish, sеkrеtsiya va ajratish jarayonlari uchun ham zarur. Organizm uchun kaltsiy, fosfor, kaliy, natriy, marganеts, kobalt, mis, rux, brom, yod, oltingugurt, tеmir va boshqa mikro va makroelеmеntlar ham juda zarur. Agar biror minеral moddalar еtishmasa turli xil kasalliklarga yuzaga chiqadi. M-n. organizmda kaltsiy еtishmasa nеrv va muskul quzgʻaluvchanligi kuchayadi, bu spazmofil kasalligiga olib kеladi, yod еtishmasa qalqonsimon bеzning faoliyati buzilib, buqoq, kasalligi paydo boʻladi, natriy xlorid koʻpayib kеtsa, harorat koʻtariladi.
Variant 35
1. Nerv sistemasi asosini nerv hujayralari tashkil qiladi. Har bir hujayra oʻzidan chiqqan kalta shoxchalar (dendrit), bitta uzun tola (akson) bilan birga neyron deb ataladi. Nerv sistemasi, asosan, neyronlar toʻplamidan iborat. Nerv sistemasi filogenez va ontogenezda gavdaning tashqi qavati — ektodermadan rivojlanadi. Organizmlarning tarixiy rivojlanish jarayonida Nerv sistemasining tuzilishi murakkablashib, nerv hujayralarining hajmi va turlari osha borgan, neyronlar strukturasi va ayrim nerv hujayralari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar, shu bilan birga Nerv sistemasining funksiyasi ham shakllangan. Nerv sistemasiga xos ikkinchi toʻqi-ma — neyrogliya paydo boʻlgan (u tayanch va trofik funksiyalarni bajaradi).Nerv sistemasi shartli ravishda ikki qismga boʻlinadi. Ulardan biri organizmning odam ixtiyoriga boʻysinmaydigan aʼzolariga borib, ularni nerv bilan taʼminlaydigan vegetativ nerv sistemasidkr. Ikkinchi qism odam ixtiyoriga boʻysinib, skelet muskullariga va harakatda ishtirok etadigan ayrim aʼzolarga boradi.
2. Akkomodatsiya (lot. accomodatio moslashuv) — koʻzning turli masofadagi narsalarni ochiq-ravshan koʻrishga mosla-shuvi. Yaqin va uzoq, masofadagi narsalar aksi toʻppa-toʻgʻri koʻz toʻr pardasiga tushishi uchun koʻz gavhari qavariq yoki yalpoq boʻlishi kerak. Yaqindagi narsalarga qaragan paytda koʻz gavhari sharga oʻxshash qavariqshaklga, uzoqdagi narsalarga qaraganda esa choʻzilib, tekis yuza-li shaklga kiradi. Bu jara-yonda koʻzdagi kipriksimon tana, koʻz gavhari va ularni bir-biriga bogʻlab turgan juda koʻp noziq naychalar, rangdor parda hamda koʻz qorachigʻi faol qatnashadi. Ana shu xususiyatlar tufayli sogʻlom koʻz hamma vaqt ravshan koʻradi. Yosh ulgʻaygan sari koʻz gavharining elastikligi oʻzgaradi va odam taxminan 60-65 yoshida koʻzining mos-lashish qobiliyatini yoʻqota boshlaydi.
3. Odam xayot faoliyatini saqlashi, mexnat qilishi, o’sib rivojlanishi uchun tashqi muhitdan ovqat moddalarini qabul qiladi. Ovqat hazm qilish kanalida mehanik maydalanadi, ximik parchalanadi, so’riladi.
Odamning hazm qilish kanali 8-10 m uzunlikda bo’lib, devori uch qavatdan: ichki - shillik, o’rta- muskul, tashki- seroz qavatlaridan tuzilgan . Ovqat xazm qilish kanaliga : ogiz bo’shligi va undagi organlar halqum , qizil o’ngach , oshqozon , ingichka va yug’on ichaklar, yirik bezlardan – jigar , me’da osti bezi kiradi .
Variant 37
1. Umurtqalilar bosh miyasi ikkita bosh miya yarimsharlaridan tashkil topgan boʻlib, ular oʻzaro bosh miyaning boʻylama tirqishi yordamida ajralib turadi. Shuning uchun, bosh miyani chap va oʻng yarimsharlarga boʻlingan deb ta’riflashimiz mumkin. Bu yarimsharlarning har birida tashqi tashqi kulrang modda qavati, bosh miya poʻstlogʻi, uning ostida esa ichki oq modda qavati bor. Yoʻldoshli sutemizuvchilarda yarimsharlar oʻzaro juda yirik nerv tolalari tutami boʻlgan qadoqsimon tana (lot. corpus callosum) orqali bogʻlangan. Yarimsharlar Oldingi kommissura, orqa kommissura kabi kichikroq kommissuralar va forniks (gumbaz) yordamida ham bogʻlanadi va bu boshqa umurtqalilarda ham uchraydi. Bu kommissuralar mahalliy funksiyalarni koordinatsiya qilish uchun ikkala yarimshardagi axborotlar almashinuvini ta’minlaydi.
2. Har xil turdagi signal beruvchi moddalarni chiqaradigan hujayralar hamda inkretor bezlar gormonlar orqali ko'plab hujayrali organizmdagi turli metabolik jarayonlar va organ funktsiyalarini tartibga soluvchi organ tizimiga birlashtiriladi. Gormonlar atrof-muhitdagi yonidagi hujayralarga to'g'ridan-to'g'ri parakrin ta'sir ko'rsatadigan yoki endokrin qon oqimiga chiqarilgandan so'ng, maqsadli hujayralarga yetib boradigan xabarchilar hisoblanadi.
1 epifiz (epifiz)
2 gipofiz bezi (gipofiz)
3 qalqonsimon bez va paratiroid bezlari
4 timus
5 buyrak usti bezi
6 Oshqozon osti bezi (oshqozon osti
Gormonlar hujayra membranasida yoki hujayraning sitozolida ma'lum gormon retseptorlari mavjud bo'lsa, hujayradan tashqari signal beruvchi moddalar sifatida ta'sir ko'rsatadi.
Endokrinologiyaning tibbiy ixtisosligini endokrin tizimning buzilishi yoki endokrinopatiyalar egallaydi.
3. O‟pka ventilyatsiyasi. Odatiy holdagi nafas chiqarishdan keyin o’pkada zahira va qoldiq havolar qoladi va u alveolyar havoni tashkil etadi. Alveolyar havoning hajmi 2500-2800 ml.ga teng. Har bir odatiy nafas olishda 500 ml havo qabul qilinadi, undan zararli bo’shliqda qolgan havo ajratib tashlansa, o’pkaga 360 ml havo tushadi, bu paytda alveoalardagi havoning bor-yo’g’i 1/7 qismi (360:2500) ventilyasiya qilinadi. Olingan havoning alveolyar havoga nisbati o’pka ventilyatsiyasining koeffisiyenti deb ataladi. 1 daqiqada olingan havoning miqdori yoki nafasning daqiqalik hajmi, 1 daqiqadagi nafas olish soniga ko’paytirilgan nafas hajmiga teng bo’ladi. Odatiy nafas olishda erkaklarda u 5-8 L.ga, ayollarda esa 3-5 L.ga teng.
O’pka ventilyasiyasining hajmi moddalar almashinuvining jadalligi bilan aniqlanadi.
Nafasning daqiqalik mutloq hajmi bolalarda 5 yoshdan boshlab kattalarga nisbatan ancha ko’p, 12 yoshda voyaga yetgan odamlardan 2 barobar ko’p. Hattoki yangi tug’ilgan bolalarda nafasning daqiqalik hajmi 1 kg tirik massasiga hisoblab chiqilganida voyaga yetgan odamlarnikidan 2 marta ortiq.
Odamlarda nafasning daqiqalik hajmini eng yuqori bo’lishi 20-30 yoshda qayd qilinadi. Qarilik paytida o’pka ventilyasiyasining hajmi kamayadi.
Sog’lom odamlarda odatiy nafas olishda doimo yurakdan haydalayotgan qonning daqiqalik hajmiga teng bo’lgan yoki daqiqada o’pka kapillyarlaridan o’tadigan qon oqimi tezligiga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi va bu nisbat 0,8-1,0 ga teng bo’ladi.
O’z-o’zidan bajarilayotgan nafas olishda o’pka ventilyasiyasi kislorod qabul qilinish darajasiga mos bo’ladi. O’pka ventilyasiyasi alveolalarga kislorodni tushishini va karbonat angidrid gazining chiqarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari bu gazlarning arterial qondagi ma’lum tarkibini saqlab turadi. O’pka ventilyasiyasini imkoniyat darajasida o’z-o’zidan maksimal tezlashtirishda, nafas chastotalari 1 daqiqada 50-80 gacha, nafas hajmini 2-4 litrgacha, nafasning daqiqalik hajmini 100-200 l.gacha oshiradi. O’pka ventilyasiyasi gazli soatlar yo’rdamida o’lchanadi.
Variant 38.
1. Uzunchoq miya va miya koʻprigi orqa miyaning davomi boʻlib, murakkab reflektor aktlarni amalga oshiradi hamda orqa miyani bosh miyaning yuqori boʻlimlari bilan bogʻlab turadi. Demak, uzunchoq miya va Varoliev koʻprigi reflektor va oʻtkazuvchanlik funksiyalarini bajaradi. Uzunchoq miyaning uzunligi 3-3,5 sm va koʻrinishi orqa miyaning shakliga oʻxshash tuzilmadir.
Uzunchoq miya ichidagi boʻshliq rombsimon yoki toʻrtinchi miya qorinchasi nomini olgan boʻlib, u orqa miya kanalining davomi hisoblanadi. Uzunchoq miyada nerv hujayralarining ikki tomonlama simmetrik joylashgan uyumlari boʻlib, ular yadrolarni hosil qiladi.
Uzunchoq miyaning reflektor funksiyasida bosh miyaning 5-12 juft nerv yadrolari ishtirok etadi. Uzunchoq miya yuz terisi, koʻz, burun, tilni nerv tolalari bilan ta’minlaydi. Undan tashqari, nafas olish, qon-tomirlar harakati, qayt qilish, ter ajratish, yutish, aksa urish, yoʻtalishlarning nerv markazlari ham uzunchoq miyada joylashgan
Miyacha bevosita bosh miya katta yarim sharlari ensa boʻlaklari ostida, miyaning IV qorinchasi ustida joylashgan boʻlib, u ikkita miyacha yarim sharlaridan, miyacha oyoqchalaridan va chuvalchangsimon oʻsimtadan tashkil topgan. Miyachadan shu oyoqchalari orqali markaziy nerv tizimining barcha boʻlimlariga va periferiyaga impulslar yuboriladi. Miyacha bolalarda bir oz yuqoriroqda joylashgan boʻlib, bosh miya qutisini ensa qismini toʻldirib turadi. Yangi tugʻilgan bola miyachasining vazni 40,5 – 43 g, 6 oylik bolada 67-65 g boʻladi. Miyachaning oq moddasi kulrang moddasiga nisbatan tez rivojlanib, 7-8 yoshdan keyin uning oʻsishi tugallanadi.
Miyacha muskullarning uygʻun qisqarishini va harakatlar taranglashishini boshqaradi. Tana holati haqidagi vestibulyar, koʻruv, eshituv va proprioretseptorlardan keladigan axborot miyachaga borib, uygʻunlashadi, natijada skelet muskul harakatlarining silliqligi ta’minlanadi. Katta yarim sharlar miyacha faoliyatini hamda miyachadagi vegetativ funksiyalarni boshqaradi. Harakatlarni muvofiqlashtirish, muskullar tarangligini idora qilish, tana vaziyati va muvozanatini saqlash, ya’ni aniq va nozik murakkab harakatlarni boshqarish funksiyalarini miyacha idora etadi
2. Shartli reflekslarning tormozlanishi.
Shartsiz yoki tashqi tormozlanish. Shartli reflekslar tormozlanish xususiyatiga ega. Katta yarim sharlar po’stlog’ida shartli reflekslarni bajarilishida ushbu shartli refleksga aloqasi bo’lmagan yangi kuchli qo’zg’alish o’chog’i yuzaga keladi. Agar itda qo’ng’iroq ovoziga shartli so’lak ajralish refleksi hosil qilingan bo’lsa, qo’ng’iroq chalingan paytdagi kuchli elektr nuri ilgari hosil qilingan so’lak ajralish refleksi tormozlanadi. Bu tormozlanishning asosida manfiy induksiya hodisasi yotadi: begona qo’zg’alishdan po’stloqda hosil bo’lgan yangi kuchli qo’zg’alish o’chog’i shartli reflekslarni bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan katta yarim sharlar po’stlog’idagi qismlarni qo’zg’aluvchanligini pasayishini chaqiradi va ushbu hodisa tufayli shartli refleksni tormozlanishini chaqiradi. Shartli reflekslarning bunday turini ayrim hollarda induksion tormozlanish ham deb yuritiladi.
Siydik pufagining to’lishi, og’riqli yallig’lanish o’chog’lari ham shartli reflekslarni tormozlashishi mumkin.
Induksion tormozlanish, ushbu shartli refleks uchun tashqi, begona qo’zg’atuvchi ta’sir etishi bilanoq u rivojlana boshlaydi va uni qayta ishlanishi talab qilinmaydi, shu sababli ham u shartsiz tormozlanishlar qatoriga qo’shiladi, chegaradan chiqqan tormozlanish ham tashqi tormozlanishlar qatoriga kiradi.
3. Buyrak usti bеzlari. Bir juft boʻlib, ikkita buyraklarning ustida joylashgan. Bеzning vazni yangi tugʻilgan bolalarda 7-8 g. 1-2 yoshda 5 g, 3-5 yoshda 5,5 g, 8-10 yoshda 7 g, 11-15 yoshda 8,5 g, kattalarda 14-15 g kеladi. Bеz poʻstloq va magʻiz qismdan iborat. Bеzning magʻiz qismi bola 2 yoshga toʻlguncha rivojlanib boradi. Buyrak usti bеzining poʻstloq qavatida uch guruh kortikostеroit gormonlar ishlab chiqariladi: Moddalar almashinuviga ta’sir etuvchi glyukogokortikoid gormonlar, minеral tuzlar almashinuvini boshqaruvchi minеralokortikoidlar, erkak va ayol jinsiy gormonlarining bir turi androgenlar va estrogenlar ishlab chiqariladi.
Buyrak usti bеzining magʻiz gormonlari ishlab noradrеnalin va adrеnalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu gormonlar qon aylanishini, muskullar qisqarishini tеzlashtradi, nafas olishni kuchaytiradi, bronxlarni kеngaytiradi, jigarda glikogеn parchalarini jadallashtiradi, me’da va ichaklar qisqarishi sеkinlashadi, Koʻz qorachigʻi kеngayadi. Emotsional holatda (qoʻrqqanda, hayajonlanganda) adrеnalin koʻp ishlab chiqiladi, natijada yurak urishi tеzlashib, qon bosimi ortadi.
Androgеnlar koʻp ishlab chiqilsa yosh bolada balogʻatga еtish bеlgilari paydo boʻladi. Ba’zan yoshi kеksaygan ayollarda androgеnlar koʻp ishlab chiqarilsa, ularning iyagida soqol oʻsadi, ovoz erkaklarnikiga oʻxshab qoladi.
Mе’da osti bеzi. Mе’daning pastki va orqa sohasida birinchi bеl umurtqasi roʻparasida joylashgan boʻlib, ogʻirligi yangi tugʻilgan bolada 4-5 g, balogʻatga еtish davrida 15-20 baravar kattalashadi. Uning vazni kattalarda 70-80 g, uzunligi 16-20 sm gacha boʻladi. Mе’da osti bеzi aralash bеz boʻlib, toʻqimasining 98-99 % tashqi sеkrеtsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi shira yoki fеrmеntlarni ishlab chiqaradi. qolgan bir ikki foizi ya’ni Langеrgans orolchasi dеb ataluvchi qismi ichki sеkrеtsiya funksiyasini bajaradi. Bеzning Langеrgans orolchasi qismida glyukagon, insulin va gastrin gormonlari ishlab chiqariladi.
39 variant
1. Nafas olish organlari, ichki muhitni tozalash va gaz almashinuvi amalga oshirishda muhim rol o'ynaydilar. Bu organlar o'ng, chap bronchialar, bronchialar va alveolalar bilan tarkiblangan. Nafas olish organlarining yoshga xos hususiyatlari esa, yosh oshgan kishi uchun bronchialar va alveolalarning elastikligi va qonunlari o'zgaradi. Yashil yoshdagi insonlarda bronchialar va alveolalar katta elastiklikka ega bo'lib, bu ularning nafas almash va qaytarish jarayonlarini samarali amalga oshirishiga imkon beradi. Ya'ni, yashil yoshdagi insonlarda nafas olish organlari yorqin va samarali ishlashadi. Bunday xususiyatlar esa, kattalar yoshda kamayib ketadi va bu organlar kamroq elastiklikka ega bo'lib, nafas olish jarayoni samarali emas.
2Ko'rish organi (ko'z) yoshga xos xususiyatlarga ega bo'lib, yosh oshgan kishilarda ko'zning optik nervi va retina o'zgaradi. Bu esa, ko'zning ko'rish vaqti, ranglarni ajratish va ko'zning tajribiy hissiyotlarni oshirishga olib keladi. Yashil yoshdagi insonlarda ko'zning linsasi elastiklikka ega bo'lib, uzoq masofadagi narsalarni ko'rish qobiliyati yaxshi bo'ladi. Bunday xususiyatlar esa, kattalar yoshda kamayib ketadi va ko'zning linsasi elastiklikni yo'qotib, masofadagi narsalarni ko'rish qobiliyati kamayadi.
Ko'z gigiyenasi esa, ko'zning tozalashini va muhofazasini ta'minlash uchun muhimdir. Ko'zni toza suv bilan yuvish, muayyan vaqtlarda ko'zni quritish, masofadagi narsalarni toza va raqobatbardosh joyda saqlash, kichik zararli narsalardan himoya qilish va boshqa ko'z gigiyenasini ta'minlash ko'zni muhofaza qilish uchun muhim amallardir.
3. Jigar, yoki o'tkir, insonning eng katta ichki organni va bir necha muhim vazifalarni bajaradi. Jigar o'z ichiga oqsilarni saqlab, ularni qayta ishlash, zararli moddalarni tuzatish va ichki toxik moddalardan xislatlar yaratish bilan shug'ullanadi.
Yoshga bog'liq xususiyatlari esa, jigar o'zgaruvchan organ bo'lib, yoshga bog'liq ko'payishi yoki kamayishi mumkin. Yashil yoshdagi insonlarda jigar o'lchami kichik bo'lib, yaqinida 1-1.5 kg bo'ladi. Jigar o'lchami yoshga bog'liq bo'lganda, uning funktsiyalari ham o'zgaradi. Masalan, kattalar yoshda jigar o'lchami kamayib, uni ishlab chiqarish va tozalash funktsiyalari kamayib ketishi mumkin. Bunday holatlarda jigarning vazifalari ham kamayib, insonning sog'liqni va hayot sifatini ta'sir qilishi mumkin.
Variant 40.
1. Limfa sistemasi. Odam tanasida qon tomirlari bilan birgalikda limfa tomirlari ham mavjud boʻlib, ular boʻylab limfa suyuqligi oqadi. Limfa sistemasi limfa kapillyarlari, limfa tomirlari va limfa tugunlaridan iborat. Limfa tomirlari organ va toʻqimalarga kelmaydi, balki ulardan boshlanadi. Kapillyarlardan toʻqimalarga oʻtgan qonning suyuq qismining ortiqchasi toʻqimalardan limfa tomirlariga oʻtadi. Limfa tomirlari kovak venalarga birlashib, oʻng boʻlmachaga quyiladi.
2. Ko’z akkomodatsiyasi
Odam ko’zidan uzoqdagi va yaqindagi narsalarni bir xilda ravshan ko’ra olmaydi. Narsani yaxshi ko’rish uchun o’sha narsadan sochiluvchi yorug’lik nurlari to’r pardada to’planishi kerak. Yorug’lik nurlari to’r pardaga tushgandagina narsaning ravshan tasvirini ko’ramiz. Ko’zning uzoq-yaqin turgan narsalarni ravshan ko’rishga moslashuvi akkomodatsiya deb ataladi. Agar uzqdagi narsa ko’zga sekin-asta yaqinlashtirilsa, 65-70 m masofada akkomodatsiya boshlanadi. Narsa ko’zga yana yaqinlashtirilgan sayin akkomodatsiya kuchi oshadi va 10 sm masofada tugab qoladi. Shunday qilib, yaqindan ko’rish nuqtasi 10 sm masofada bo’ladi. Yosh ulg’aygan sayin gavharning elastikligi asta-sekin kamayadi, binobarin, akkomodatsiya qobiliyati ham o’zgaradi. Yaqindan ravshan ko’rish nuqtasi 10 yashar bolada 7 sm, 20 yoshli kishida 33 sm, 60 yoshli kishida 1 m, 70 yoshli kishida 5 m boladi, 75 yoshda esa akkomodalsiya qobiliyati deyarli yo’qoladi va yaqindan ravshan ko’rish nuqtasi cheksiz nariga suriladi.
|
