|
10-lektsiya Tuproqning suv rejimi. Joba Topıraq suwı formaları Gigroskopik suw
|
| bet | 1/3 | | Sana | 20.01.2024 | | Hajmi | 23,93 Kb. | | #142125 |
Bog'liq 8 lek
10-lektsiya
Tuproqning suv rejimi.
Joba
1.Topıraq suwı formaları
2.Gigroskopik suw.
Topıraqtın’ tiykarg’ı quramının’ bo’limlerinen biri–topıraq suwı esaplanadı. Topıraqtın’ payda bolıwıda, onın’ genetik qatlamlarıda har qıylı mineral ha’m organik elementlerdin’ toplanıwi yaki ha’reketleniwinde, eklemshi sazlı minerallardın’ payda bolıwı ha’m basqa protsessljerde topıraq quramındag’ı suwdın’ roli ju’da’ u’lken.
Awıl xojalıg’ı o’nimlerini jetistiriwde topıraq quramındag’ı suw za’rur a’xmiyetke iye. Sonın’ ushın da topıraq suw rejiminin’ basqarıw ma’deniy eginler o’nimdarlıg’ın asırıw ko’z qarasınan diyqanshılıqtag’ı bas ma’sele bolıp kelgen ha’m sonday bolıp qaladı.
O’tken a’sirde V.V.Dokuchaev tiykar salg’an ilmiy topıraqtanıw pa’ninin’ topıraq quramındag’ı suw (gidrologiya) ma’selelerin itibarsız qaldırmaydi. Bul ma’selelerdi jartıw aldınnan islengen tajriybelerge tiykarlanadı. Dokuchaev topıraq gidrologiyasın ilmiy topıraqtanıw pa’ninin’in’ quramılıq bo’limi dep esapladı.
Sonday aq, V.V.Dokuchaev qurg’aqshılıqqa qarsı gu’resiw mashqalaların sheshiwde, topıraq suw rejimine ayrıqsha itibar berdi. Ol o’zinin’ «Nashi stepi prejde i teper» (1891 yil) miynetinde keyingi «Rossiyadın’ suw xojalıg’ıni ta’rtipke salıw usılları» bo’liminde qar qatlamın u’yreniw, topıraqtın’ muzlaw, eriw teren’ligi ha’m xarakterin u’yreniw, jer astı suwları quramın u’yreniw sıyaqlılar qurg’aqshılıqtı joq qılıwda za’rur ekenligini ko’rsetip o’tti.
V.V.Dokuchaev tiykar salg’an topıraq gidrologiyasın keyinrek onın’ sha’kirtleri–G.N.Vısotskiy, N.P.Adamov, A.A.İzmailskiylar dawam etti.
Topıraq gidrologiyasi rawajlanıwdın’ jan’a basqısh A.F.Lebedevdın’ «Pochvennıe i gruntovıe vodı» (1919) asayın menen baslandı. Bul miynet ju’da’ ko’p original materiallarg’a bay bolıp, bunda topıraq quramındag’ı suwg’a qaraslı ko’p ma’seleler berilgen.
A.F.Lebedev topıraq quramındag’ı suw ha’reketida molekulyar ku’sh (absorbtsion ha’m sorbtsion ku’shler – Rode) tiykarg’ı orındı iyeleydi. Sonday etip Lebedevke deyin alımlar topıraq quramındag’ı suwdın’ ha’reketinde birinshi orındı kapillyar ku’shke ajratqan edi. Lebedevtin’ bul jan’alıg’ı tek g’ana topıraqtanın’ o’zinde emes, balki gidrogeologiya, grunttanıw sıyaqlı pa’nnlerine de kirip bardı ha’m uzaq saqlandı.
1948 jılda S.İ.Dolgov «İssledovaniya podvijnostı pochvennoy vlagi i eё dostupnostı dlya rasteniy» miynetin baspadan shıg’ardı. Bul miynetinde avtor A.F.Lebedev kontseptsiyasına qarama–qarsı topıraq suw ha’reketine birinshi orında kapillyar ku’shler turadı, dep esaplaydı.
A.A.Rode «Osnovı ucheniya o pochvennoy vlage», miynetinde ko’pg’ana mag’lıwmatlardı, sonday aq, jeke eksperimental materiallar tiykarında topıraq gidrologiyası ta’liymatın ulıwmalastırıldı. Topıraq planetamızdag’ı suw aylanıwında za’rur rol oynaydı. Topıraq betinde atmosfera jawınlarının’ transformatsiyası payda boladı. Onın’ bir bo’limi topıraq betinen juwılıp ketedi ha’m basqa suwlarg’a aylanadı, ekinshi bo’limi bolsa, topıraqqa kiredi, bir bo’limi suw puwları formasında o’simliklerdegi desuktsiya ha’m transpiratsiya arqalı sonday aq fizik puwlanıw na’tiyjesinde ja’ne atmosferag’a qaytadı, bir bo’lim biologiyalıq sintezde qatnasadı ha’m organik zatlarg’a aylanadı, ja’ne bir bo’limi bolsa topıraq vertikal qatlamları aralap to’menge ag’ıp jer astı suwların payda etedi.
Sonday qılıp, jer betine tu’sken atmosfera jawın topıraqda suw puwı, topıraq quramındag’ı suwlar, jer astı sıyaqlı tabiiy formalarda atmosfera–topıraq–grunt–o’simlik qaplamı sistemasında transformatsiya qılınadı.
O’simliklerdi suw menen ta’miynlengen, topıraqtın’ ulıwma ıg’allıqlıg’ı menen emes, ba’lki ol yaki bul mug’darda o’simlik qabıl qıla alatug’ın formadag’ı suw mug’darı menen o’lshenedi. Bul bolsa, topıraqtın’ suw–fizik yaki suw massa (o’zgesheligi)leri arqalı anıqlanadı. Bunday qa’siyetlerne topıraqtın’ suw sorbtsiyası, suw o’tkeriwshen’ligi, suw saqlay alıw qa’siyetleri de onın’ kapillyarlıq qa’bliyeti kiredi.
Topıraqtag’ı suw formaları ha’m onın’ xa’reketleniwinde mineralarda mexanik elementlerden payda bolg’an topıraqtın’ qattı fazası tiykarg’ı rol oynaydı.
Topıraq bo’leksheleri ma’lim salıstırma ju’zinede beti energiyasına iye bolg’anlıg’ı bul bo’leksheler a’tirapında ma’lim mug’darda suw molekulalarının’ jutılıwı (sorbtsiyasi)ga sebep boladı.
Topıraqtag’ı suwlardı saqlawda sorbtsion ha’m kapillyar ku’shler tiykarg’ı orındı iyeleydi. Bul eki qıylı ku’shlerdan tısqarı, ja’ne topıraq suwida osmotik basım menen o’lshenetug’ın osmotik ku’shte bar. Osmotik ku’shtin’ tiykarg’ı o’zgesheligii sonnan ibarat, onın’ deregi topıraq quramındag’ı suwdın’ o’zinde boladı. Sorbtsion, osmotik ku’shler gravitatsion maydanda ta’sir etedi. Onın’ u’lkenligi ha’m bag’darı ba’rha boladı. Qalg’an u’sh kategoriya ku’shler topıraqtın’ o’zinde bolıp, onın’ u’lkenligi nolden u’lken ko’rsetkishke (sorbtsion ku’sh to 10 din/sm2) boladı. Bul halda joqarıdag’ı ku’shlerdin’ u’lkenligi topıraqtın’ ha’r qıylı noqtalarında bir qıylı emes. Na’tiyjede topıraqda bul ku’shlerdin’ gradienti payda boladı ha’m topıraq suw sol gradient bag’darı ta’sirinde qa’legen ta’repke ha’reket qılıwı mumkin. Topıraq suwına hesh qanday ku’sh ta’sir qılmasa, topıraq eritme keshpe suwsız bolıp qaladı. Lekin gravitatsion ku’shke sorbtsion ha’m kapilyar ku’shler qarama–qarsı turadı. Sorbtsion ku’shler topıraq bo’leksheleri betinde molekulyar suwlardı baylawg’a ha’reket qıladı ha’m suwdın’ orientirlengen molekulalarınan payda bolg’an suw qabıg’ın payda qıladı. Bul suw qalın’lıg’ı artıwı menen sorbtsion ku’shler kemeyip baradı, na’tiyjede sorbtsion ku’shler ju’da’ kemeyip ketedi ha’m topıraq eritpesin gravitatsion ag’ıp ketiwden saqlap qala almaydı.
Kapillyar (kapilyar) ku’shlerdin’ sorbtsion ku’shlerden tiykarg’ı parqı olar suwdın’ ayrıqsha molekulalarına ba’rha’ ta’sir etip, topıraq bo’leksheler a’tirapında orientatsiyalasqan suw molekulası qatlamın payda etip; kapillyar ku’shler bolsa kapilyar beti qatlamı arqalı suwdın’ ayrıqsha molekulalarıdan payda bolg’an u’lken qalın’lıqtag’ı (orientatsiyada bolmag’an) suw qatlamna o’z ta’sirini o’tkeredi.
Topıraq eritpesinin’ osmotik basımı arqalı o’lshenetug’ın (bul ku’shtin’ deregi de sol eritpe esaplanadı) osmotik ku’shler gravitatsion ku’shlerge qarama–qarsı tura almaydı, onda saqlang’an duzlardın’ ha’mesi eritpe (topıraq suwı) menen to’menge pu’tinley ag’ıp ketedi.
Topıraq ıg’allıg’ına bul ku’shlerdin’ mug’dar ta’repinen ta’sirin ko’rsetiw ushın ayrıqsha metod qollanıw kerek. Topıraq ıg’allıg’ının’ termodinamikalıq potentsialı sonday metod esaplanadı. Joqarıdag’ı ku’shler ta’siri astıda bolg’an topıraq ıg’allıqlıg’ı bul ku’shler menen ten’ salmaqlıg’ı keliwine ha’reket qıladı. Biraq bunday ten’ salmaqlıq tekg’ana laboratoriya ta’jriybelerde boladı. Tabiyatta ten’ salmaqlıqtı saqlawg’a tosqınlıq qılatug’ın bir birqansha ha’diyseler bar. Quyash nurı energiyası o’zinin’ u’sh qıylı (sutkalık, jıllıq, ko’p jıllıq) ritmi arqalı joqarıdag’ı ten’ salmaqqa tosqınlıqtın’ tiykarın payda etedi.
Kuyash nurı energiyası topıraqqa sin’edi, onın’ ishinde temperatura gradienti payda qıladı, ol bolsa o’z na’wbetinde topıraq eritpesinin’ ha’reketine sebep boladı. Quyash nurı energiyası desuktsiya ha’m topıraq ıg’allıg’ının’ bo’lekleniwine sebep boladı, bul bolsa topıraq ıg’allıg’ın ha’reketga keltiretug’ın sorbtsion ha’m kapilyar ku’shlerdin’ gradientin ju’zege keltiredi.
Sonday qılıp, topıraqtın’ qattı ha’m suyıq bo’limi arasında bolatug’ınlıg’ın o’zara qatnas suwdın’ ha’r–qıylı formaları ha’m olardın’ ha’reketini payda etedi. Bul ha’rekettin’ ha’mmesi gravitatsion ku’sh maydanında quyash nurı energiyası ta’siri astıda boladı.
|
| |
