|
10-lektsiya Tuproqning suv rejimi. Joba Topıraq suwı formaları Gigroskopik suw
|
| bet | 2/3 | | Sana | 20.01.2024 | | Hajmi | 23,93 Kb. | | #142125 |
Bog'liq 8 lekTOPIRAQ SUWI FORMALARI
Topıraq suwı barqa jerdin’ tartıw ku’shi, topıraq bo’lekshelerdin’ molekulyar tartıw ku’shi ha’m bir qansha suw molekulalardın’ o’zara tartıw ku’shleri ta’sirinde boladı. Bul ku’shler bir waqıttın’ o’zinde baraha’ma ta’sir qılsa, lekin topıraq suwının’ mug’darına qarap, ol yaki bul ku’sh ustinlik qılıwı mumkin. Sonın’ ushın da alımlar o’zlerinin’ klassifikatsiyaları tiykarında topıraqtag’ı ol yaki bul ku’shti tiykar qılıp ondag’ı suw formalarının’ da’slepki klassifikatsiyasın islep shıqtı. Birinshi bolıp rus alımı S.Bogdanov (1889) topıraqta 4 qıylı gigroskopik, imbibivdyun, kapillyar ha’m gidrostatik basım astıdag’ı suwlar barlıg’ın, olardan birinshi ha’m ekinshisi o’simlik ushın paydalı suw emes, sebebi olar u’lken sorbtsion ku’sh ta’sirinde topıraqta uslanıp qalıwın, qalg’an 2 suw o’simlik ushın paydalı ekenligini sıpatladı.
Keyinrek bul klassifikatsiya basqa alım A.F.Lebedevdın’ (1919) jan’a mag’lıwmatları menen bayıtadı. Lebedev topıraqta onın’ temperaturası 0°S dan joqarı bolg’an suwdın’ to’mendegi formaların ajıratadı: puw halattag’ı suw, gigroskopik suw, perde suw ha’m gravitatsion suw.
S.İ.Dolgov (1948) topıraq qattı fazasının’ kolloid ximiya teoriyasına tiykarlanıp suwdın’ 3 qıylı formasın ajıratadı: sorbtsion suwlar, erkin (suyıq) suwlar, puw halattag’ı suw. Sonın’ menen birge ximiyalıq borlang’an suwlar da ajıratıladı.
A. A. Rode (1956, 1965) topıraq gidrologiyası tarawındag’ı islerdi teren’ analiz qılıp, o’zinin’ jan’a mag’lıwmatları tiykarında topıraqtag’ı suwdın’ to’mendegi formaların ajıratadı:
1. Konstitutsion ha’m kristalizatsion suwlar (ximiyalıq baylang’an suwlar –Dolgov)
2. Qattı suw (muz)
3. Puw–halattag’ı suw
4. Tıg’ız baylang’an suwlar
5. Bos baylang’an suwlar
6. Erkin (suyıq) suwlar. Bullar to’mendegilarga bo’linedi:
a) oralıq suwlar;
b) sorbtsion – bekik suwlar;
v) kapillyar – osilgan suwlar;
g) kapillyar – to’menga ag’ıwshan’ suwlar;
d) gravitatsion tirkalgan suwlar. Biz joqarıda aytılg’an klassifikatsiyaları inabatqa alıp topıraqta suwdın’ to’mendegi formalarıni ko’rip shıg’amız.
1. Ximiyalıq borlangan suw.
2. Shorta’rizli suw.
3. Gigroskopik suw.
4. Perde suw.
5. Kapillyar suw.
6. Gravitatsion suw.
Ximiyalıq baylang’an suw formaları konstitutsion ha’m kristalizatsion genje tu’rlerden payda bolg’an. Konstitutsion suwlar a’dette minerallar quramına kirip, onın’ kristallik torınan orın aladı. Ma’selen, limonit 2Fe2O3–ZN2O, boksit A12O3–ZN2O kaolinit N2A1281OoO3–N2O ha’m basqa. Bul suwlar ju’da’ joqarı temperatura sharayatıda (500–1000°Sda) minerallar quramınnan ajıralıp shıg’adı, na’tiyjede minerallardın’ quramı ha’m o’zgesheligii o’zgeredi. Kristallizatsion suwlar bolsa mineral duzlar quramında saqlanib, to’men temperaturada onnan ajraladı. Bunda mineraldın’ du’ziliwi ha’m quramı o’zgermeydi. Ma’selen, gips–Sa5SO4.2N2O, mirobilit–Wa25O4–10N2O ha’m basqa.
Topıraq quramındag’ı suwdın’ bul forması topıraqtag’ı hesh bir fizik protsesslerde, onın’ ulıwma suw toplamına qatnaspaydı, lekin topıraq ha’m minerallardın’ quramın ha’reketlewshi ko’rsetkishi esaplanadı.
Topıraq gewek sistema bolg’anı ushın, bul geweklar ba’rha hawa ha’m suw puwları menen tolg’an boladı. Topıraqtag’ı suwdın’ bul forması da o’simlik ushın paydasız. Biraq puw jag’daydag’ı suw o’simlikke sin’diretug’ın jag’dayg’a o’te aladı. Qısta suw puwı jerdin’ to’meni birqansha ıssı qatlamlarınan, joqarıg’ı suwıq qatlamlarına ko’terilip, suyıq jag’dayg’a aylanadı. Topıraqtag’ı puw ta’rizli suwdın’ ha’reketi diffuziya nızamına boysınadı. Bul ha’reket, tiykarınan, topıraq hawasının’ puw suwlarına toyınıw da’rejesi ha’m temperaturag’a baylanıslı boladı. Puw halattag’ı suwdın’ ha’reketin a’piwayı baqlaw alıp barıw jolı menen biliw mumkin. Jaz ku’nlerinde sho’l zonasının’ qumlı topıraqları yaki qumları ju’da’ qızadı ha’m o’zinin’ quramındag’ı suwlardı atmosferag’a puwlatadı. Birinshi qar a’sten aq bunday topıraqlarda suw qalmaydı. Egerde siz keshqurun topıraq betine (1x1) yaki (2x2 m2) polietilen materiali menen bekitilse, ertelep polietilennin’ ishki betinde san–sanaqsız suw tamshı payda bolg’anın ko’resiz. Bul suw tamshı puwta’rizli suwlardın’ kondensatsiyasidan payda boldı. Puwta’rizli suwdı ha’reketke keltiriwshi faktor bul sutka dawamında topıraq qatlamında payda qılg’an termik gradient esaplanadı.
Gigroskopik suw. A’dette ashıq sharayatda jatqan topıraqtan bir ıdısqa alıp, onı u’zliksiz 4–6 saat dawamında arnawlı termostatda 100–105° a’tirapında kurg’atın’, son’ ta’rezida tartın’. Qurıtılg’an topıraqtı ashıq jerde bir az (2–3 saat) suwıtıp, ja’ne ta’rezilerde o’lshesek, suwıg’an topıraqtı birqansha awır bolıp qalg’anın ko’resiz. Demek, topıraq qurg’atılg’anda onnan sin’dirilgen suw molekulaları puwlanıp ketedi, suwıtılg’an bolsa, topıraq bo’lekshelerinin’ adsorbtsion (sorbtsion) tartıw ku’shi ta’sirinde atmosfera hawasındag’ı suw molekulaları topıraqqa qayta sin’edi de topıraq bo’leksheleri betinde toplana baslaydı.
Topıraq bo’leksheleridın’ atmosfera hawasınan o’zine suw molekulaların (ıg’allıqtı) sin’diriw qa’bliyetine onın’ gigroskopik o’zgesheligi ha’m sol jol menen sin’dirilgen suw gigroskopik suw dep ataladı.
Gigroskopik suw topıraq bo’leksheleri arqalı ju’da’ u’lken ku’sh penen tartılıp turg’anlıg’ı ushın onnan o’simlik ha’m basqa topıraq organizmleri paydalana almaydı. Sonın’ ushın da gigroskopik suwdı topıraq penen tıg’ız baylang’an suw dep ju’ritiledi. Gigroskopik suw zatların eritiw de elektr o’tkeriwshen’lik qa’bliyetine iye emes, muzlaw da’rejesi de ju’da’ to’men (–78°S). Gigroskopik suwdın’ mug’darı topıraqlarda o’zgermeytug’ın san emes. Onın’ mug’darı birishinden hawanın’ ıg’allıqlıg’ı artıwı menen ko’beyse, ekinshiden topıraq mexanik quramnın’ awırlasıwı, kolloid bo’leksheler ha’m organik zatlardın’ ko’beyiwi menen menen artadı. Bul orında a’sirese topıraqtı payda etken har qıylı minerallardın’ suwg’a bolg’an qatnası u’lken rol oynaydı. Egerde minerallar suwdı o’zine jaqsı qabıl qılsa, (gidrofil bolsa,) bul minerallardın’ gigroskopikligi sonsha joqarı boladı, Egerde minerallar suwdı o’zine jaqsı qabıl qılmasa (gidrofob), bunday minerallardın’ gigroskopikligi to’men boladı. Topıraq quramında mineral duzlar (NaS1, MgSO4, SaS12 ha’m basqalar) mug’darının’ artıwı, onın’ a’lbette, gigroskopiklik qa’bliyetinin’ joqarı bolıwına alıp keledi. Gigroskopik suw mug’darı atmosfera hawasının’ suw puwları menen toyıng’anlıq da’rejesine qarap o’zgerip baradı. Topıraqtın’ hawa suw puwları menen maksimal toyıng’an jag’day (qatnaslı ıg’allıq 94–96% bolg’anda) sin’dirgen maksimal ıg’allıq mug’darı qurg’aq topıraq massasına qatnasına % esabında bolıp, bul ıg’allıqtı maksimal gigroskopik suw (MG) dep ataymız. Bunda topıraq bo’leksheler a’tirapı pu’tkilley suw molekulaları menen oralg’an boladı.
Perde suw. Topıraq maksimal gikroskopik ıg’allıq da’rejesine jetkende de topıraq bo’lekshelerinin’ molekulyar tartıw ku’shinen bir bo’limi erkin qalıwı mumkin. Usı erkin qalg’an ku’sh, hawadan o’zine basqa ıg’allıq sıydıra almasada, lekin suyıq suw menen twqnashganida, bul suwdın’ bir bo’limini o’zine sin’dirip aladı. Bul ıg’allıq topıraq bo’lekshelerini juqa’ perde formasında orap alg’anlıg’ı ushın onı perde suw dep ju’ritiledi. (15–rasm, 3 ha’m 4–halat).
Topıraq quramındag’ı suwdın’ bul formsı, a’dette, topıraq bo’leksheleri (agregatları) ta’repinen molekulyar ku’shler ta’sirinde uslap turılg’anlıg’ı ushın A.F.Lebedev maksimal molekulyar suw (MMS) dep atawın usınıs etken. MMS ko’rsetkishi de topıraqtın’ granulometrik quramında shirindi zatının’ ko’p–azlıg’ına qarap o’zgerip baradı.
Perde suw (yaki MMS) ni topıraq bo’leksheleri onsha u’lken ku’sh menen uslap turmag’anı ushın, onı topıraq menen jumsaq baylang’an suw dep te ataladı. Perde suwdı o’simlikler an’sat menen o’zlestire almaydı, lekin topıraqda qalın’ bo’lekshelerdegi suw perdesi juqa bo’lekshelerge suyıq halatta ha’reket qılıp o’tiwi mumkin. Demek, perde suw suyıq jag’dayda ha’reket qılg’anlıg’ı ushın duzlardı eritedi; elektr o’tkeriwshen’lik sıyaqlı qa’siyetlerge de iye boladı.
Kapillyar suw. Topıraqtın’ suw o’tkeriwshen’ligi onın’ kapillyar suw o’zgesheliklerisiz oylap bolmaydı. Topıraqta suw da hawa ha’reketin ta’miynlewshi kapillyar nayshalar agregatlar aralıg’ında boladı. Shan’–tozan’lardan quramlı bolg’an topıraqda kapillyar nayshalar bolsada, olar o’simlik ushın paydasız esaplanadı.
Jawın–shashın yaki ag’ar suwlardın’ topıraq to’meni qatlamlarına, jer astı suwlardın’ bolsa joqarı qatlamlarına ha’reketi tap sol kapillyar nayshalar arqalı a’melge asadı. Demek, topıraq bo’lekshe (agregat) ları aralıg’ında payda bolg’an kapillyar nayshalar toltırıp, kapilyar ku’sh ta’sirinde to’menen joqarıg’a yaki joqarıdan to’menge ha’reket ete alatug’ın suw kapillyar suw dep ataladı.
N.A.Kachinskiydın’ ko’rsetiwinshe, diametri 8 mm dan kishkene, a’sirese 100 mk–3mk arasında bolg’anda kapillyarlıq jaqsı sıpatlanadı. Sebebi diametr ta’repinen u’lken kapillyarlarda (8 mm) kapillyar suwlardı ha’reketke keltiriwshi batıq yaki qabarıq beti payda bolmaydı. Diametri 3 mm den kishkene bolg’an kapillyarlar bolsa barqa sorbtsiya qılıng’an suwlar menen ba’nt bolıp, kapillyar suwlar ha’reketine tosqınlıq qıladı.
|
| |
