2-Mavzu:KAShTAChILIK SAN’ATI
REJA
1
. Kashtachilik san’ati tarixi
2. Kashtachilikda bezak buyumlari turlari
3. Kashta tikish texnologiyasi
O`zbek millim kashtachiligi (kashtado’zlik) amaliy san’atning eng qadimiy
turlaridan bo’lib, u xalqning o’z turmushini go’zal qilish istagi natijasida
yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda, balki chet
ellarda ham shuhrat sozongan. O’zbek xalq ustalari qo’llari bilan tikilgan
kirpech, so’zana, zardevor, gulko’rpa, choyshab kabilar Germaniya
Federativ Respublikasi, Belgiya, Amerika Qo’shma Shtatlari, Hindiston,
Afg’oniston kabi xorijiy, shuningdek, mamlakatimizning Farg’ona vodiysida
faqat xonadonlarda emas, balki muzeylarda doimiy ekspozisiyaga aylanib
qolgan.) Hozirgacha buyumlar o’ziga xos go’zallik, nafis bezaklarning
rangbarangligi bilan kishilarni hayratga solib kelmoqda. Badiiy
kashtachilik uzoq tarixga ega, buni arxeologik topilmalar va yozma
manbalar isbotlab bermoqda Uzbek kashtachiligi iqlim, tabiiy sharoit,
mux,it bilan bog’liq holda barcha kasbhunarlari bilan birgalikda rivoj
topgan. Kashtachilik san’atining eng qadimiysi saqlanmagan
XIV
— XV asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda qadimdan
rivojlanganligini
ko’rish mumkin. Ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo Amir Temur
saroyida uzbek milliy kashta bezaklarini
ko’rganini kundaligida yozib qoldirgan. 1467 yili
Kamoliddin Behzod
«Zafarnoma»ga ishlagan «Temur taxtda» miniatyurasida chodirga
ishlangan kashtani ham aks ettirgan. XIX asrning ikkinchi yarmida kashta tikish
mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos
soldi./Mashinada kashtalarning
ko’p ishlab chiqarilishi ularning badiiyligiga putur
yetkazdi.
Qo’l kashtalari unutila boshlandi. Lekin ayrim xillarigina saqlanib qoldi. Uzbek
kashtachiligi
qo’shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlandi. Uzbek kashtalariga
nazar solsak, unda Hind, Xitoy, Rus,
Afg’on, Qozoq, Qirg’iz va Tojik kashtachiliklarining
usul va uslublarini uchratamiz.
Bu san’atda har bir millatning o’ziga xos eng ko’p qo’llaydigan naqshlari bo’ladi.
Chunonchi o’zbek kashtalarida o’simliksimon, geometrik hamda gul naqshlari ko’p
bo’lsa, rus kashtachiligida geometrik, o’simliksimon shakllar, gullar, qush va mevalar
ko’p tasvirlanadi.
Qozoq va qirg’iz kashtachiligida esa ko’proq hayvonlar, shox va tuyoqlarni eslatuvchi
elementlar tasvirlanadi.
Qadimiy an’analarga ko’ra, o’zbek qizlari — bo’lajak kelinchaklar seplari — har xil
kashtachilik buyumlarini o’zlari tayyorlashlari lozim edi. Kashtalar qanchalik nozik,
chiroyli bo’lsa, qayliq shunchalik yuqori baholanar edi. Qizlar 7—9 yoshidan boshlab
kashta tikishga o’rgatilardi. Ular uch, to’rt yildan keyin mustaqil kashta tika
boshlaydilar. Yetishib chiqqan kashtachilar o’zining san’ati va tabiatiga ko’ra go’zallik
haqidagi orzularini ifodalashga harakat qilganlar
Kashtachilikning muhim turlaridan biri zardo’zlikdir.
Zardo’zlik— zar ip bilan kashta tikish kasbi bo’lib, Uzbekistonda, ayniqsa Buxoroda
keng tarqalgan. Zardo’zi usulida tayyorlangan kashtalarda oltin, kumush rangdagi ipak
hamdasun’iy ipak va tolalardan foydalaniladi.
Kashtachilikning maxsus turlaridan biri — applikasiyadir.
Applikasiya — lotincha yopishtirish degan ma’noni bildirib, gazlama, qog’oz va
boshqa materiallarga rangbarang gazlama, qog’oz bo’laklarini yopishtirish yoki tikish
yo’li bilan bezash demakdkr. Applikasiya kashtado’zlikning maxsus turi bo’lib, u
o’ziga xos texnologiyaga ega. Asosiy matoga rangdor mato parchasini, charm va
boshqalarni qadab, atrofi choklanadi. Applikasiyada ko’pincha izma choklardan
foydalaniladi. Kashtaning bu turi Uzbekistonda yaxshi rivojlanmagan. Hozirgi vaqtda
ko’pincha bolalar paltolariga, ko’ylaklariga, bosh kiyimlariga har xil qush, meva, gul
va qayvonlar tasviri applikasiya usulida choklanadi. Ayrim hollarda ayollarning
kiyimlari shu usulda bezatilyapti.
Urta Osiyoda kashtachilik juda keng tarqalgan bo’lib, oilada har bir
ayol kashta tikishni bilishi kerak bo’lgan. Shuning uchun har bir oila
o’zi uchun kirpech, so’zana, dorpech, oynaxalta, choyxalta va
boshqalarni o’zi tayyorlagan. Bezak buyumlarining turi juda ko’p
masalan, so’zana, kirpech, choyshab, oynaxalta, choy xalta,
zardevor, palak, gulko’rpa, dorpech, bug’joma, parda, belbog’,
takyapo’sh (yostiq ustiga yopiladigan), do’ppi, ko’ylak, dastro’mol,
hamyon, joynamoz, sumka, nimcha, maxsikavush, xaltacha va
boshqalar badiiy did bilan bezatilgan. O’tmishda bu kashtalar oq va
malla matolarga tikilgan. Keyinchalik satin, shoyi baxmalga
tikiladigan bo’ldi. Kashtachilikda ishlatiladigan bezak buyum turlari
bilan tanishib chiqamiz
Do’ppi — O’zbekistonda keng tarqalgan yengil bosh kiyim. Do’ppi
kiyish dastlab Eronda va turkiy xalqlar o’rtasida, Rossiyada esa XIII
asrda rasm bo’lgan. Asrlar davomida do’ppining turli xillari vujudga
kelgan. Baxmalga, satinga, sidirg’a shoyiga ip, ipak va zar bilan
do’ppi gullari tikilgan. O’zbekistonda, Toshkent, Chust, Buxoro,
Samarqand, Boysun, Shahrisabz do’ppilari mashhur bo’lib, ular
o’ziga xosdir. Jumhuriyatimizning barcha rayonlarida do’ppi
tikiladi. Uning Iroqi, Chust do’ppi, Gilam do’ppi, Chakma to’r,
Qizil gul, Piltado’zi, Zardo’ppi, To’ldirma deb nomlanadigan milliy
do’ppilar bor. Har bir do’ppi yaratilish uslubiga ega bo’lib, ular
birbiridan farq qiladi. O’zbekistonda ommaviy bosh kiyimi asosan
uch xil shaklga ega bo’ladi. «Kuloh», «araqchin», «tusdo’ppi»
uchburchak parchalaridan bichilib yonlamasiga tikiladi. Kulox, (erkaklar
bosh kiyimi) hozir juda kam uchraydi.
Araqchin — sharsimon do’ppi, uni asosan keksalar kiyadi. Toshkentda
sharsimon do’ppilar kanda xayol, bosma, chakmato’r, iroqi chok usullarida
tikiladi.
Tus Do’ppi — Keng tarqalgan yassi yuzali do’ppi. Ko’pincha tus do’ppi chust
do’ppi deb yuritiladi. Tus do’ppilarning birgina klassik variantining o’zida
sakkizta yuvelir chok uslubi qo’llaniladi. Masalan, zanjira, to’g’ri chok, chita,
kungura, yetalatma, taroq, ova, pildiroq. Chust do’ppisining tepasiga kizakdan
kvadrat shaklida bo’rtib chiqib, yarim shar ko’rinishida bo’ladi. Toshkent
do’ppisi sidirg’a baxmaldan (gulsiz) tikilgan bo’ladi. Buxoro do’ppilari sidirg’a
yoki gulli baxmaldan jiyakli qilib tikiladi, jiyagi turli xil ipaklardan rangdor
naqshli yo’rma usulida tikilgan bo’ladi
E’tiboringiz uchun
rahmat!
| 