Foydalanishni boshqarishning DAC usuli

bo‘lmagan foydalanuvchilarga yuborish imkoniyati mavjudligida namoyon bo‘ladi. 
Bundan tashqari, DACning yana bir kamchiligi tizimdagi barcha obyektlar ulardan 
foydalanishni belgilaydigan suyektlarga tegishli ekanligi. Amalda esa, tizimdagi 
barcha ma’lumotlar shaxslarga tegishli bo‘lmay, balki butun tizimga tegishli bo‘ladi. 
Bularga yaqqol misol sifatida axborot tizimini keltirish mumkin. 
DACning klassik tizimida, dastlab obyekt hech kimga biriktirilmagan bo‘lsa, 
“yopiq” obyekt deb ataladi. Agar obyekt foydalanuvchiga biriktirilgan va ulardan 
foydalanish bo‘yicha cheklovlar o‘matilgan bo‘lsa, “ochiq” obyekt deb ataladi.
Foydalanishni boshqarishning MAC usuli
. MAC usuli bo‘yicha 
foydalanishni boshqarish xavfsizlik siyosati ma’muriga markazlashgan holda 
boshqarishni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bunda foydalanuvchi xavfsizlik 
siyosatini o‘zgartira olmaydi. DAC usulida esa obyektning egasi xavfsizlik 
siyosatini quradi va kimga foydalanish uchun ruxsat berilishini belgilaydi. 
Foydalanishni boshqarishning MAC usuli xavfsizlik siyosati ma’muriga 
tashkilot bo‘ylab xavfsizlik siyosatini amalga oshirish imkoniyatini beradi. MAC 
usulida foydalanuvchilar tasodifan yoki atayin ushbu siyosatni bekor qila 
olmaydilar. Bu esa xavfsizlik ma’muriga barcha foydalanuvchilar uchun bajarilishi 
kafolatlangan markazlashgan siyosatni belgilashga imkon beradi.
MAC usulida foydalanishni boshqarish subyektlar va obyektlami tasniflashga 
asoslanadi. Tizimning har bir subyekti va obyekti bir nechta xavfsizlik darajasiga 
ega bo‘ladi. Obyektning xavfsizlik darajasi tashkilotda obyektning muhimlik 
darajasi bilan yoki yo‘qolgan taqdirda keltiradigan zarar miqdori bilan 
xarakterlanadi. Subyektning xavfsizlik darajasi esa unga ishonish darajasi bilan 
belgilanadi. Oddiy holda xavfsizlik darajasi uchun: “mutlaqo maxfly” (MM), 
“maxfly” (M), “konfidensial” (K) va “ochiq” (O) belgilar tayinlanadi. Bu yerda, 
MM>M>K>0.
MAC asosida axborot maxflyligini ta’minlash. Agar obyekt va subyektning 
xavfsizlik darajalari orasidagi bir qancha bog‘liqlik shartlari bajarilsa, u holda 
subyekt obyektdan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Xususan, quyidagi shartlar 
bajarilish kerak (11.3-rasm):

agar subyektning xavfsizlik darajasida obyektning xavfsizlik darajasi 
mavjud bo‘Isa, o‘qish uchun ruxsat beriladi; 

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik darajasida 
mavjud bo‘Isa, yozishga ruxsat beriladi.
Ushbu modelda foydalanuvchi va subyekt tushunchalari bir - biridan 
farqlanadi. Xususan, xavfsizlik darajasi subyektga berilsa, foydalanuvchi esa u yoki 

bu vaqtda subyekt nomidan ish qilishi mumkin bo‘ladi. Shuning uchun, turli hollarda 
bir foydalanuvchi turli subyekt nomidan ish ko‘rishi mumkin bo‘ladi. Biroq, biror 
aniq vaqtda foydalanuvchi faqat bitta subyekt nomidan ish qilishi muhim 
hisoblanadi. Bu axborotni yuqori sathdan quyi sathga uzatilmasligini ta’minlaydi. 
11.3-rasm. Axborot xavfsizligini ta’minlash uchun axborot oqimini boshqarish 
sxemasi 
Yuqorida keltirilgan modelni muvofiqligini shubha ostiga qo‘yadigan ikkita 
noaniq fikr mavjud:
1.Quyi sathli foydalanuvchi barcha yuqori sathli obyektlarga yozishi mumkin. 
Bu holda u o‘zining mavjud obyektini ham qayta yozishi mumkin va bu o‘chirishga 
teng bo‘ladi. Ushbu kamchilikni yuqori darajadagi yozishni taqiqlash orqali bartaraf 
etish mumkin. Ushbu sxema uchun qoidalar quyidagicha bo‘ladi:

agar subyektning xavfsizlik darajasi o‘zida obyektning xavfsizlik 
darajasini qamragan bo‘Isa, o‘qish uchun ruxsat beriladi;

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik darajasiga teng 
bo‘Isa, yozishga ruxsat beriladi. 
2. Sxemadan ko‘rinib turibdiki, yuqori darajali ishonchga ega 
foydalanuvchilar xavfsizlik darajasi past bo‘lgan obyektlami o‘zgartira olmaydi. 
Ushbu muammoni bartaraf etishda foydalanuvchi turli hujjatlardan foydalanish 
uchun turli darajadagi ishonchga ega bo‘lgan subyektlar nomidan ish ko‘rishi 

mumkin. Ya’ni, “M” darajasiga ega foydalanuvchi o‘zi, “K” va “O” ishonch 
darajasidagi subyektlar nomidan ish ko‘rishi mumkin.
Axborot ishonchligini ta ’minlash. Axborot konfidensialligini ta’minlashdan 
tashqari, ba’zida axborot ishonchligini ta’minlash ham talab etiladi. Ya’ni, 
obyektning ishonchlik darajasi qanchalik yuqori bo‘Isa, subyektning ishonchligi 
ham shunchalik yuqori va subyektning xavfsizlik darajasi qanchalik yuqori bo‘Isa, 
u tizimga shuncha ishonchli 100 ma’lumotlami kiritishi mumkin. Mazkur model 
uchun yuqorida keltirilgan qoidalami quyidagicha o‘zgartirish mumkin:

agar subyektning xavfsizlik daraj asida obyektning xavfsizlik darajasi mavjud 
bo‘lsa, yozish uchun ruxsat beriladi;

agar subyektning xavfsizlik darajasi obyektning xavfsizlik daraj asida bo‘lsa, 
o‘qishga ruxsat beriladi.
Ko‘rinib turibdiki, 11.3-rasmda keltirilgan holatlarning o‘mi almashgan 
(11.4-rasm). MAC usulida xavfsizlik darajalaridan foydalanish bilan bir qatorda 
obyekt va subyektlaming kategoriyalaridan ham foydalanish mumkin. Bu holda 
xavfsizlik daraj asidan tashqari har bir obyekt va subyektga tegishli bo‘lgan toifalar 
ro‘yxati berilishi mumkin. Obyektning kategoriyalari ushbu obyekt ishlatiladigan 
joylami tavsiflash uchun ishlatilsa, subyektning kategoriyasi esa uning qaysi sohada 
ishlashini tavsiflaydi. Bunday tizim foydalanishlami yanada batafsil boshqarish 
imkoniyatini beradi.

11.4-rasm. Ma’lumotlar ishonchligini ta’minlash uchun axborot oqimini 
boshqarish sxemasi 
Foydalanishni boshqarishning RBAC usuli. RBAC usulida foydalanishni 
boshqarishning asosiy g‘oyasi tizimning ishlash prinsipini tashkilotdagi kadrlar 
vazifasini haqiqiy ajratilishiga maksimal daraj ada yaqinlashtirishdir.
RBAC usulida foydalanuvchini axborotdan foydalanilishini boshqarish uning 
tizimdagi harakat xiliga asoslanadi. Ushbu usuldan 101 foydalanish tizimdagi 
rollami aniqlashni nazarda tutadi. Rol tushunchasini muayyan faoliyat turi bilan 
bog‘liq harakatlar va majburiyatlar to‘plami sifatida qarash mumkin. Shunday qilib, 
har bir obyekt uchun har bir foydalanuvchining foydalanish ruxsatini belgilash 
o‘miga, rol uchun obyektlardan foydalanish ruxsatini ko‘rsatish yetarli. Bunda, 
foydalanuvchilar o‘z navbatida o‘zlarining rollarini ko‘rsatishadi. Biror rolni 
bajaruvchi foydalanuvchi rol uchun belgilangan foydalanish huquqiga ega bo‘ladi.
Umuman olganda, foydalanuvchi turli vaziyatlarda turli rollami bajarishi 
mumkin. Xuddi shu rolni ba’zida bir nechta foydalanuvchilar bir vaqtning o‘zida 
ishlatishlari mumkin. Ba’zi tizimlarda foydalanuvchiga bir vaqtning o‘zida bir 
nechta rollami bajarishga mxsat berilsa, boshqalarida har qanday vaqtda bir-biriga 
zid bo‘lmagan bir yoki bir nechta rollarga cheklov mavjud bo‘lishi mumkin.
RBAC usulining asosiy afzalliklari quyidagilar:
1. 

Download 0,64 Mb.