11-Mavzu:
Tizim interfeyslari va shinalarni tashkil etish turlari. Ma’lumotlarni
kompyuterga uzatish, qurilmalar o‘rtasida ma'lumot almashish uchun standartlar va
protokollar.
Reja:
1.
Kompyuter shinalari haqida umumiy ma’lumotlar.
2.
Ichki shinalar.
3.
HyperTransport(HT) shinalar.
4.
Kompyuter shinasining asosiy ko’rsatgichlari.
5.
Tashqi, tizimli shinalar.
6.
Zamonaviy tizimli shinalar.
7.
Shina turlari va standartlari.
Tayanch atamalar:
shina, ma’lumotlar shinasi, manzillar shinasi,
boshqarish shinasi, PCI Express, HyperTransport shinasi,USB shina, ISA shina,
EISA, ATA va SATA shinalari, ichki shina, tashqi shina, tizimli shina, aloqa tizimi,
shina kengligi, shina tezligi, shina interfeysi.
1. Kompyuter shinalari va ularning turlari
Kompyuter shinasi (ingliz kompyuter shinasidan,
ikki tomonlama universal
kalit - ikki tomonlama universal kalit) - kompyuter arxitekturasida, kompyuterning
funktsional bloklari o'rtasida ma'lumotlarni uzatuvchi quyi tizim. Nuqta-nuqta
aloqasidan farqli o'laroq, bitta o'tkazgichlar to'plami yordamida shinaga bir nechta
qurilmalarni ulash mumkin. Har bir shina qurilmalar, kartalar va kabellarning fizik
ulanishi uchun o'z ulagichlarini (ulanishlarini) belgilaydi.
Dastlabki kompyuter shinalari bir nechta ulanishga ega bo'lgan parallel
elektr shinalar edi, lekin hozir bu atama parallel kompyuter shinalari kabi mantiqiy
funktsiyalarni ta'minlaydigan har qanday fizik mexanizm uchun ishlatiladi.
Shinalar
bir biridan bit kengligi, signal uzatish usuli (ketma -ket yoki
parallel, sinxron yoki asenxron), o'tkazish qobiliyati, qo'llab
-quvvatlanadigan
qurilmalar soni va turlari, ishlash protokoli, maqsadi (ichki yoki interfeys) bo'yicha
farq qilishi mumkin.
Komputer shinasi — komyuter quyi tizimi, kompyuter funktsional birliklari
oʻrtasida maʼlumotlarni uzatish uchun xizmat qiladi. Har bir shina, bir aloqa, karta
va kabel uchun ulagichga ulanadi, uning majmuini belgilaydi. Kompyuter shinalari
ilk kompyuterlarda (kabellarining toʻplamlar — signal va kuch-quvvat, Ixcham va
birga bogʻlangan texnik qulaylik uchun) bir necha ulanishlar bilan parallel elektr
tokini oʻtkazish qurilmasi edi. Zamonaviy kompyuter tizimlarida,
bir muddat
parallel shinalar kompyuter bir xil mantiq funksiyalarini taʼminlash va har qanday
mexanizmlari uchun ishlatiladi. Zamonaviy kompyuterda shina parallel yoki
ketma-ket ulanish sifatida ishlatiladi va parallel (Eng. Multidrop) va zanjir (Eng.
Daisy zanjir) topologiyasiga boʻlish mumkin. USB va boshqa shinalarda
konsentratorlar (HUBlardan) foydalanish mumkin. Tezkor shinalari uchun uzatish
signallarining ayrim turlarida (Fibrin Channel,
InfiniBand, tezkor Ethernet, SDH)
elektr ulanishlaridan foydalanilmaydi, uning o’rniga optik ulanishlar ishlatiladi.
Transmission nazorat shina signali orqali (Multipleksorler, demultiplexers,
tamponlar, registrlar, shina haydovchisi) amalga oshiriladi va operatsion tizimining
yadrosi tomonidan maxsus drayver kerak boʻladi.
Bittadan ortiq bo‘lgan chiqishga ega uzatish liniyasini (yoki
signallarni
uzatish muhitini)
shina
deb atash mumkin.
Oddiy kompyutyerda bir nechta ichki va tashqi shinalar mavjud, har bir
protsessorda asosiy ma’lumotlarni va xotira manzillarini
uzatish ikki xil shinalar
mavjud. Bular
