Mahsulot, tovar, xizmat va servisning oʻziga xos xususiyatlari.Tovarni bozor atributikasi. Moddiy tarkibiy qism. Nomoddiy tarkibiy qism

Download 4,97 Mb.
bet	2/2
Sana	22.05.2024
Hajmi	4,97 Mb.
	#249428

1 2

Bog'liq
TL 16 MAVZU

16.2. Mahsulot, tovar, xizmat va servisning oʻziga xos xususiyatlari.Tovarni bozor atributikasi. Moddiy tarkibiy qism. Nomoddiy tarkibiy qism.

16.2. Mahsulot, tovar, xizmat va servisning oʻziga xos xususiyatlari.Tovarni bozor atributikasi. Moddiy tarkibiy qism. Nomoddiy tarkibiy qism.

1
2
3
4
5
6
7
Tovar – bu ehtiyojni yoki hohishni qondira oladigan va bozorga e’tiborni tortish, sotib olish, ishlatish yoki iste’mol qilish maqsadida taklif etilgan barcha narsalardir. Bular fizik obyektlar, xizmatlar, shaxslar, joylar, korxonalar va g‘oyalar bo‘lishi mumkin.
Xizmat – bu sotuvga taklif etiladigan, foydalilik yoki ehtiyojlarni qondirish usullari bo‘lib, u har qanday turdagi foydali faoliyatdir.
Servis xizmati deganda tovarni sotish va uni ishlatish(foydalanish) davrida ko‘rsatiladigan xizmatlar kompleksi tushuniladi.
Ishlab chiqaruvchi tovarni yaratishda, uning uch turli darajasini e’tiborga olgan holda baholashi kerak. Bu tovarning uch darajali klassik modeli deb nomlanib, AQSH marketologi Filipp Kotler tomonidan tavsiya etilgan.
Maqsadli tovar (1-daraja) – bu qandaydir muammoni echish usuli yoki asosiy foyda bo‘lib, shu tufayli iste’molchi tovarni sotib oladi.
Real bajarilgan tovar (2-daraja) – bu maqsadli tovarni sotib olishni foydaliligini belgilovchi sifat darajasi, tavsifnomalar to‘plami, tashqi bezatilishi (dizayni), marka nomi, o‘rash, upakovka qilish va boshqa xususiyatlar yig‘indisidir.

16.2. Mahsulot, tovar, xizmat va servisning oʻziga xos xususiyatlari.Tovarni bozor atributikasi. Moddiy tarkibiy qism. Nomoddiy tarkibiy qism.

Yordamchi kuch berilgan tovar (3-daraja) – bu iste’molchiga qo‘shimcha xizmatlar va ustunlikni, maqsadli hamda real bajarilgan tovar asosida yaratilishidir. Ammo XX – asrning oxirida marketolog olimlar bu klassik modelga 4 – darajani,
ya’ni tovarni prestijligi, modasi, raqobatchilar tovariga nisbatan ustunligi va boshqa xususiyatlarni qo‘shib to‘liq tovar yoki brend deb nomlashni tavsiya etdilar.
Tovarning uch darajali klassik modeli 9.1-rasmda keltirilmoqda.
Tovar assortimenti – bu ishlatilish tamoyillari bo‘yicha bir – biriga o‘xshash, maqsadli auditoriyalari, siljitish uslublari hamda narx diapazoniga tegishli o‘xshash tovarlar yoki xizmatlar guruhidir.
Tovar nomenklaturasi – bu korxonaning barcha tovar assortimentlari va jihozlari yig‘indisidir.
Tovar siyosati – bu korxona(firma) bozorga taklif etayotgan mahsuloti bo‘yicha echimlar kompleksidir.
Firmaning tovar siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishi bo‘yicha shart – sharoitlar quyidagilardan iborat:
-o‘z imkoniyatlarini aniq belgilab olish (moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslar bo‘yicha);
-bozorni, uni kelajagi va talablarini yaxshi bilish;
-uzoq muddatli korporativ strategiyasiga ega bo‘lish;
-kelajakdagi ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish va sotuv maqsadlarini aniq bilish.
Tovar siyosati maqsadi – bu bozorga aniq va ma’lum bir ehtiyojlarni qondiradigan tovarlarni taklif etishdir.
Tovar siyosatining vazifalari quyidagilardan iborat:
- tovarni hayotiy davrini boshqarish;
- tovarni raqobatbardoshligini boshqarish;
- tovar assortimenti va nomenklaturasini boshqarish. Tovar siyosatidagi marketologlar yondashuvi, quyidagicha:
- innovatsion siyosat, ya’ni iste’molchilarni aniq talablarini e’tiborga olgan holda, eng so‘nggi g‘oyalar asosida yangi tovarlar ishlab chiqish va ularni bozorga olib chiqish;
- assortiment siyosati, ya’ni tovar birliklari yig‘indisi bo‘yicha bozorda optimal nisbatni aniqlash.
Professional brending - sotuvni rag‘batlantirish bo‘yicha aksiyalar o‘tkazish, reklama dalillari, tovar o‘rovi dizaynini ishlab chiqish, ya’ni iste’molchiga ta’sir etish bo‘yicha barcha marketing vositalari to‘plamidan foydalanish bo‘yicha ko‘p strukturali, asoslangan, to‘g‘riligi tekshirilgan va nazorat qilinadigan tadbirlar kompleksi. Brend yaratish va ilgari surish san’ati potensial iste’molchida aynan shu marka ostidagi mahsulot yoki xizmatni xarid qilish istagini shakllantirishdan iborat.
Brending quyidagilar bilan bog‘liq:
 segmentlash va joylashtirish bilan bog‘liq jarayonlar;
 reklama murojaati ijodiy g‘oyasini.
Hozirgi kunda jamiyatga quyidagi tendensiyalar xos:
 xaridor individualizmi;
 globallashuv;
 ramziy tajriba (iste’molchi tajriba sotib oladi, iste’mol predmetlarini emas, u tasavvur uyg‘otadigan, nomoddiy, ramziy narsalarni afzal ko‘radi).
16.3. Savdo belgisi. Savdo belgisini funktsiyalari. Transport korxonani bozor imkoniyatlarini tahlili. Transport bilan ta’minlanganligini va transportdan foydalanish imkoniyatini aniqlash.
Zamonaviy marketingda brending nazariyasi va amaliyotiga alohida o‘rin ajratiladi va e’tibor qaratiladi. Bu esa biznes evolyusiyasida namoyon bo‘ladigan tendensiyalar va brend-menejmentning roli bilan asoslanadi:
 tovarga yo‘naltirilgan marketingdan iste’molchiga yo‘naltirilgan marketingga o‘tish;
 taktik fikrlashdan strategik fikrlashga o‘tish;
 asosiy e’tiborni lokal yondashuvdan global yondashuvga qaratish;
 tovar menejmentidan toifa menejmentiga o‘tish;
 tovar brendingidan korporatsiya brendingiga o‘tish;
 tovar uchun javobgarlikdan iste’molchilar bilan munosabatlar uchun javobgarlikka o‘tish;
 virtual markalar olamiga o‘tish;
 marka samaradorligini boshqarishdan uning qiymati va kapitalni boshqarishga o‘tish.
«Brend» - mamlakatimiz uchun nisbatan yangi tushuncha bo‘lsada, lekin marketing nazariyasi va amaliyotida ancha vaqtdan buyon foydalanib kelinmoqda va tovar siyosatining ajralmas tarkibiy qismiga aylanib ulgurgan. Umumiy ma’noda brend bozorning muhim va zaruriy elementi, «tilsiz sotuvchi» hisoblanadi.
Transport bozorning to'liq huquqli sub'ektidir. Bozor - bu bozor infratuzilmasidan foydalangan holda tovar va boshqa birja orqali talab va taklifga asoslangan sotuvchilar (ishlab chiqaruvchilar) o'rtasida tovarlarni va xizmatlarni sotib olish va sotish, shu jumladan banklar, fond birjalari, transport, aloqa va hk. Shunday qilib, transport, bir tomondan, ushbu ayirboshlashni (tovar va xizmatlarning aylanishi) "jismoniy" tarzda amalga oshiradi, boshqa tomondan, o'zi bozorning asosiy sub'ektlariga: sotuvchilar va xaridorlarga xizmat ko'rsatadi, ya'ni transport bozorini shakllantiradi. Sxematik ravishda uni 1-rasmda ko'rsatilgan tovar ayirboshlash yoki tovarni targ'ib qilishning bozor maydonining bir qismi sifatida ko'rsatish mumkin.
Bozorda transport nimani sotadi? Tovarlar harakatini jarayon va natijada tushunish mumkin. Biroq, yuk egalari uchun transport jarayonining o'zi emas, balki uning yakuniy natijasi - yukni belgilangan manzilga etkazib berish muhimdir.
16.4. Transport xizmatlar sifatini boshqarish. Yangi texnologiyalar va yangi turdagi transport xizmatlarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish.
Binobarin, transport o'z faoliyati natijasida transport yoki etkazib berishni sotadi. Bu asosiy "mahsulot", ya'ni moddiy bo'lmagan iste'mol shakliga ega bo'lgan transport xizmati. Biroq, har qanday mahsulot singari, u o'zining sifat xususiyatlari bilan ajralib turadi, ya'ni uni muvaffaqiyatli sotish uchun yuqori darajani ta'minlash kerak transport xizmatlarining sifati: mijozlarga maksimal qulaylik bilan, o'z vaqtida, yo'qotishsiz etkazib berish. Bularning barchasini ta'minlash uchun muhim moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar talab etiladi. Binobarin, transportning asosiy mahsulotlari - transport va boshqa transport xizmatlari ma'lum bir qiymatga ega (iste'mol va ayirboshlash), bu tashish jarayonida paydo bo'ladi va iste'mol joyidagi tovarlarning narxiga kiritiladi. Biroq, transport mahsulotlarining bozordagi narxi, boshqa har qanday mahsulot singari, ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlari va transportning iste'mol xususiyatlarini hisobga olgan holda talab va taklif bilan belgilanishi kerak.
Transport bozorida ma'lum bir transport turining roli ko'p jihatdan ularning ko'p qirraliligiga, kommunikatsiyalarni joylashtirish samaradorligiga, texnik jihozlanish darajasiga, yuk ko'tarish va tashish imkoniyatlariga, transport xarajatlari, qulayligi va xavfsizligiga bog'liq. Ushbu ko'rsatkichlar transport xizmati takliflari hajmi va sifatini tavsiflaydi. Yuk tashish uchun ularga bo'lgan talab moddiy almashinuvning ijtimoiy zaruriy ehtiyojlari bilan shakllanadi. Transport turlari bo'yicha transport xizmatlariga talab va taklifning nisbati ularning har birining transport tizimi ishidagi ishtiroki darajasini belgilaydi va shu bilan birga ularning rivojlanishiga turtki bo'ladi.
Xorijiy temir yo'llarda marketing elementlaridan foydalanishga tijoratlashtirish jarayoni deb nomlangan sharoitda e'tibor berila boshlandi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarning temir yo'llari boshqa transport turlari va, avvalambor, avtotransport bilan raqobat sharoitida ekspluatatsion faoliyat uchun davlat subsidiyalarini bekor qilish va tejamkor ishlashni ta'minlashni maqsad qilib qo'ygan.
Marketing maqsadlari ushbu maqsadga erishishda muhim rol o’ynaydi. Savol tug’iladi: temir yo’l transporti deyarli yakkahokimlik mavqeini egallab turgan va avtomobil yo’llarining texnik holati va harakatlanuvchi tarkibning etishmasligi yuk tashish sifatini oshirishga imkon bermaydigan mamlakatimizda hozirda bunday choralar e’tiborga loyiqmi?
Temir yo’llarning transport marketingiga e’tibor qaratish zarurati ko’plab holatlar bilan bog’liq.
Birinchidan, yuklarni tashish sifatini oshirish dolzarb vazifalardan biri bo’lib, marketingni rivojlantirish mahsulot sifatini boshqarish (transport xizmatlari) bilan chambarchas bog’liq.
Ikkinchidan, hozirgi vaqtda daromad va foydaning eng ти qismini ta’minlaydigan yuk tashish hajmining o’sish sur’atlari kelajakda pasayadi. Bu yoqilg’i-energetika resurslarini qazib olish va ishlab chiqarishni cheklash, qurilish ishlarining old qismini qisqartirish, resurslarni tejashning qabul qilingan kursi bilan bog’liq. So’nggi yillarda mamlakatimizda temir yo’l transporti hajmi milliy ishlab chiqarishning pasayishi tufayli kamayib bormoqda. Bularning barchasi an’anaviy tarzda transport va transportdan daromad olishni qiyinlashtiradi. O’z-o’zini ta’minlashning zarur shart-sharoitlarini ta’minlash uchun temir yo’l transporti orqali tushgan foydaning o’rnini qoplashni istagan foydasi tufayli allaqachon yordamchi – yordamchi faoliyat bilan shug’ullanmoqda. Shu munosabat bilan transport sifatini oshirish, shuningdek, qo’shimcha xizmatlarning barcha turlarini kengaytirish nafaqat milliy iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan, balki temir yo’llar va ularning tarkibiy bo’linmalarining o’zini o’zi ta’minlash manfaatlari nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega.
Uchinchidan, Rossiya transport bozoridagi temir yo’llarning ulushini to’g’ri va xolis baholash muhim muammo hisoblanadi. Marketingda bizning ishlab chiqarishimiz va mahsulotimiz haqida o’ylashimiz emas, balki xaridorlarning ular haqida o’ylashi muhim deb ishoniladi. Odatda, barcha forumlarda temir yo’l transporti jamoat transporti orqali ichki yuk aylanmasining 80% dan ortig’ini tashkil etishi haqida xabar beriladi. Biroq, barchaga ma’lumki, avtotransport harakatlanuvchi tarkibining yarmidan ko’pi va suv transportining deyarli 80% aktsionizatsiya qilingan va xususiylashtirilgan, ya’ni ular jamoat transporti emas. Neft quvurlari transporti, garchi u ixtisoslashtirilgan deb hisoblansa-da, davlatga tegishli temir yo’l va avto yo’l transporti, ayniqsa, engil neft mahsulotlarini tashishda raqobatdosh hisoblanadi.
To’rtinchidan, mamlakat iqtisodiyotida, xususan, temir yo’l transportida bozor munosabatlarining o’rnatilishi bilan markazlashgan rejalashtirishdan farqli vaziyat yuzaga keldi. Katta mustaqillik temir yo’llar, yo’l boshqarmalari va yo’nalish kompaniyalariga beriladi. Yuk tashish jarayonini boshqarish temir va avto yo’l transportining butun tarmoq muammolarini hal qilishni muvofiqlashtirish bo’yicha alohida funktsiyalar tarmoq darajasiga o’tkazildi. Rejalashtirish temir yo’llarda (korxonalarda) amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuk tashish hajmining o’sishi va pasayishi temir yo’llarning moliyaviy holatiga keskin ta’sir ko’rsatmoqda.
Bozor munosabatlarini rivojlantirish va transportdagi moliyaviy vaziyatni barqarorlashtirish bo’yicha amaliy choralar ko’rilmoqda, ammo bu etarli emas. Biz temir yo’lda marketingni tashkil qilishning zamonaviy yondashuvlarini izlashimiz kerak.
Marketingning asosiy g’oyasi shundaki, har bir temir yo’l, bir tomondan, o’zgaruvchan bozor sharoitlariga imkon qadar ko’proq moslashishi kerak, boshqa tomondan, u bozorga, transport xizmatlari iste’molchilariga (mijozlarga) faol ta’sir ko’rsatishi va o’z maqsadlariga erishishi – daromad (foyda) ortishi. Bozor munosabatlari rejimida bunday maqsadlarni belgilashning qat’iyligi temir yo’llarning ekspluatatsion faoliyatini ta’minlash uchun davlat subsidiyalari yo’qligi yoki etishmasligi bilan qonuniydir. Bozor bu ehtiyojni qondirish uchun to’lash imkoniyatiga ega bo’lgan transport xizmatlariga umumiy ehtiyojga ega bo’lgan yuk egalari – odamlar guruhlari, muassasalar, korxonalar ko’pligi sifatida qaraladi.
Uzoq vaqtdan beri ma’lum bo’lgan an’anaviy transport xizmatlari turlarida ham doimiy takomillashtirish taktikasini amalga oshirish orqali temir yo’l bozor ulushi, xizmatlari va daromadlarining ko’payishini ta’minlay oladi. So’nggi yillarda temir yo’l transport harakati hajmining pasayishi bilan yordamchi – yordamchi faoliyat va boshqa pullik xizmatlardan (aholiga pullik xizmat ko’rsatish, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish) daromadlarni ko’paytirish bo’yicha chora-tadbirlarni doimiy ravishda amalga oshirmoqda.
Yuklarni tashishga bo’lgan ehtiyojni aniqlash transport bozoridagi vaziyatni to’liq tahlil qilish va bashorat qilishni hamda uning temir yo’llarning moliyaviy natijalariga ta’sirini baholashni talab qiladi. Qo’shimcha yuklarni jalb qilishning mumkin bo’lgan usullarini, shu jumladan yangi yuk tashuvchilar yoki boshqa transport turlari, tijorat tuzilmalari, jismoniy shaxslar orqali, shuningdek, daromad yo’qotishlarini qisman to’ldirish uchun shartnomaviy tariflardan foydalangan holda transport xizmatlarini kengaytirish muammosini hal qilish zarur. Raqobatbardosh bozorda operatsion xarajatlarni ma’lum chegaradan pastga tushirish deyarli mumkin emas. Trafik hajmini va daromadni ko’paytirish yo’llarini izlashimiz kerak. Tasavvur qilish kerak: raqobat kurashida temir yo’lning afzalligi nimada? Siz bozorni, mijozlarni, transport xizmatlarini va raqobatchilarni o’rganishning zamonaviy usullarini bilishingiz va tushunishingiz kerak. Jahon miqyosidagi ishlab chiqarishga ega bo’lgan korxonalarda zaxiralar umuman bo’lmasligi kerak. Ushbu protsedura transport sifatini boshqarish va tovarlarni etkazib berishni tashkil qilish bo’yicha mutlaqo boshqacha yondashuvni, marketing talablariga muvofiq transport jarayonini takomillashtirishning yangi usullarini talab qiladi.
Nisbatan barqaror bozorda, uzoq vaqtdan beri ma’lum bo’lgan (an’anaviy) transport va xizmatlarni amalga oshirishda, nafaqat narxlarni pasaytirish haqida g’amxo’rlik qilish, balki sifatini yaxshilash, transport xizmatlarining hech bo’lmaganda ba’zi iste’mol xususiyatlarini yaxshilash haqida o’ylash kerak. Mijozlarni birinchi navbatda qaysi xususiyatlarga jalb qilishini oldindan bilish kerak. Marketing nima uchun kerak. Shu bilan birga, yangiliklarni, transportni tashkillashtirishni ba’zi yaxshilanishlarini, sifatini oshirish, transportdan tushadigan daromadlarni doimiy ravishda emas, balki har doim o’ylab ko’rish kerak. Marketing asosida hal qilinadigan ko’plab savollar va vazifalar mavjud. Bu:
- eng qimmat transport vositalarini sug’urtalash bo’yicha qo’shimcha xizmatlar, ayniqsa yangi texnologiyalar joriy qilinganidan so’ng birinchi yil;
- mijozlar tomonidan shartnomalar asosida arizalar berish tartibini soddalashtirish;
- axborot faoliyati;
- tovarlar kelgandan keyin xizmatlarni ko'rsatish, shuningdek mijoz an'anaviy yoki yangi texnologiyalardan foydalangan holda yuklarni tushirish yoki tushirish paytida qiyinchiliklarga duch kelgan barcha hollarda xizmatlar.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

Download 4,97 Mb.

1 2

Download 4,97 Mb.