2-amaliy mashg’ulot
Yo‘l poyi va asfaltbeton qoplamali yo‘llardagi buzilish va deformatsiyalar. Yo‘lning
o‘tkazuvchanlik qobiliyatini aniqlash
Ishning maqsadi:
Yo‘l poyi va asfaltbeton qoplamali yo‘llardagi buzilish va
deformatsiyalar. Yo‘lning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini aniqlash
Ishni bajarish tartibi:
Yo‘l poyi - avtomobil yo‘lining asosi bo‘lib, yo‘l qoplamalari,
yo‘l elementlarini joylashtirish uchun mo‘ljallangan, u turli yo‘l inshootlari
(ko‘priklar, viaduklar, akveduklar, galereyalar, tunnellar va boshqalar) bilan
bevosita bog‘langan.
Yo‘l poyining asosiy nuqsonlarini ko‘rib chiqamiz:
- ko‘tarmalarning cho‘kishi - vizual tekshirish paytida 20 m dan ortiq bo‘lgan
masofada yo‘l poyini cho‘kishining sezilishi (shu jumladan botqoqlarda);
- cho‘kishlar - yo‘l poyining cho‘kishi 20 m gacha cho‘zilishi;
- ko‘tarmaning surilishi - ko‘tarmaning yoki uning bo‘lagi yo‘l o‘qiga
nisbatan siljishi;
- ko‘tarma qiyaligini surilishi - ko‘tarma kengligi 20 sm dan ortiq qisqarishi
bilan yonbag‘irlarining ko‘chishi; ariqlarda drenaj buzilishida chuqurchalarning
paydo bo‘lishi;
- yonbag‘irlarning yuvilishi - chuqurligi 10 sm dan ortiq bo‘lgan yuvishlar
hosil bo‘lishi;
- yo‘l yoqalarining yuvilishi - yo‘l yoqasini yuvilishi qoplama yuzasidan 4 sm
dan ortiq chuqurlikda 10 m gacha cho‘zilishi;
- yo‘l yoqalarini buzilishi-mustahkamlangan yoki mustahkamlanmagan yo‘l
yoqasi yaxlitligining buzilishi, qirralarda turli shakllardagi depressiyalar paydo
bo‘lishi;
- yo‘l yoqasining yuk ko‘tarish qobiliyatining yetarli emasligi - avtomobil
g‘ildiraklari urilganda yo‘l yoqasining grunti (shag‘al) surilib ketishi;
- sement beton qoplamalarda choklarning buzilishi - qatnov qismining
qoplama chetidagi tasma bilan tutashgan joylarda 0,2 m gacha kenglikdagi yoriqlar
(darzlar) to‘ri;
- kovetlarning yo‘qligi, ularning buzilishi - o‘ymalarda va nol joylarda
kovetlarning yetishmasligi, nishablikning yo‘qligi ;
- suv qochiruvchi inshootlarining buzilishi - kyuvetlarning buzilishi va
yuvilishi, oqimlarning tez, suv quduqlarning korroziyasi;
- ko‘pchishlar va ko‘pchigan joylar - gruntning sirtga surilib chiqishi yoki
qoplamadagi yoriqlar to‘ri.
Asfaltbeton qoplamalardagi nuqsonlar. Quyosh nuri, issiqlik, havo ta’sirida
yo‘l qoplamalaridagi bitum materiallar eskiradi. Eskirish jarayonida ularning ayrim
tarkibiy qismlari bug‘lanadi yoki oksidlanadi, boshqalari agregatlanadi va
zichlanadi. Bitumning plastikligi kamayadi, mo‘rtligi ortadi, yoriqlar paydo bo‘ladi.
Bu ayniqsa agressiv kimyoviy muhitda xavflidir.
Polimerizatsiyaning murakkabligi va yuqori darajasi tufayli bitumli
materiallarni tashkil yetuvchi birikmalar nisbatan yuqori kislota qarshiligiga ega.
Biroq, mineral kislotalarning konsentrlangan yeritmalariga uzoq vaqt ta’sir
yetishdan bitum materiallari buziladi. Kislotaga chidamli to‘ldirgichlar (tabiiy va
sun’iy) yordamida tayyorlangan bitum va ular asosida tuzilgan kompozitsiyalar 50%
dan ko‘p bo‘lmagan konsentratsiyada sulfat kislota, tuz - 30%, nitrat - 25%, sirka -
70%, fosfor - 80% uzoq ta’sir etishga chidamlidir. (40-50% gacha) suvli eritmalar
uzoq muddat ta’sir qilishi, normal va yuqori haroratda kaustik ishqorlar va gidroksid
metall karbonatlar bitum tarkibini izchil buzilishiga sabab bo‘ladi. Hatto to‘yingan
ohak eritmalari, masalan, betonda, bitumni yuvib ketadi. Ularga mineral va organik
tuzlarning suvli yeritmalari ta’sir etmaydi. Bitum materiallari oksidlanmagan
organik kislotalarga yaxshi qarshilik ko‘rsatadi, lekin ular organik erituvchilarda
eriydi.
Bitumning korroziyasi asfaltbetonning fizik - mexanik xossalarining
pasayishiga va yo‘l qoplamalarida har xil nuqsonlarning paydo bo‘lishiga olib
keladi.
Yo‘l qoplamalaridagi nuqsonlar - bu yo‘l qoplamalarining geometrik
parametrlari, teksturasi va shaklining me’yoriy talablardan og‘ishidir.
Nuqsonlarning xarakterliligi, joylashishi va katta-kichikligiga qarab quyidagi
turlarga bo‘linadi.
Darz ketishlar - bu qoplamadagi o‘zgaruvchan yuklar, materiallarning
eskirishi, harorat o‘zgarishi va boshqa omillar ta’sirida Hosil bo‘ladi. (6.2-rasm).
6.2-rasm. Yo‘l konstruksiyasidagi deformatsiyalar va kuchlanishlar:
a-avtomobil yuki ostida; b- yo‘l konstruksiyasini tanlashda.
Yoriqlar soni va miqdorining ortishi qoplamani buzilish jarayonining
boshlanishini ko‘rsatadi. Asfaltbeton qoplamalar uchun yoriqlar harorat, refleks,
kuchlanish, texnologik, eskirish bilan xarakterlanadi.
Harorat yoriqlari qoplamaning sovush davrida temperatura valentligining
vujudga kelishi hisobiga hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Ular, qoida tariqasida,
bitumning eskirishi tufayli bir necha yil o‘tgach paydo bo‘ladi, shuning uchun
asfaltbeton sovuq haroratda deformatsiya qobiliyatini yo‘qotadi. Ular 2m dan 25m
gacha bo‘lgan aniq belgilangan masofalar bilan qoplamaning butun kengligi
bo‘yicha hosil bo‘ladi, yoriqlar kengligi kunlik harorat o‘zgarishi bilan farq qiladi.
(6.3-rasm).
Sezilarli yoriqlar (6.4-rasm) asfaltbetondagi tashqi kuchlar ta’sirida plitalar va
asos bloklarning harakati, (6.5-rasm) asos qatlamning mavjud bo‘g‘inlarining
sovushi natijasida hosil bo‘ladi. Ular deformatsion choklarga ega bo‘lgan
sementbeton asosdagi asfaltbeton qoplamada, shuningdek, yoriqlar (o‘rta va kapital
ta’mirlash) bilan eski qoplamaga asfaltbetonning yangi qatlamlarini yotqizishda
rivojlanadi. Bundan tashqari, ularning shakllanishi transport yuklarining ta’siri, bir
xil bo‘lmagan gruntlardan foydalanish yoki alohida bo‘laklarning botqoqlanishi,
ko‘pchiydigan gruntlarning mavjudligidan yuzaga keladi. Ekspluatatsiya davrida
ma’lum bir vaqt o‘tgach, ularda kuch yoriqlari shaklinib boradi.
6.3-rasm. Harorat yoriqlar
6.4-rasm. Sezilarli yoriqlar
6.5-rasm. Qoplama pastki qatlamining deformatsiya ko‘rinishlari.
Yuk ta’siridagi yoriqlar, asosning kam ko‘taruvchanligi va (yoki)
asfaltbetonning yegilishga ishlamasligi, transport yukining ta’siridan hosil bo‘ladi.
Bu yakka yoriqlar yo‘lning o‘qiga yoki yoriqlar to‘riga turli burchakli egriliklarga,
qismlarga tutashib ketadi. (6.6-rasm).
6.6-rasm. Yuk ta’siridagi yoriqlar
Texnologik yoriqlar asfalt beton aralashmasi tarkibini noto‘g‘ri tanlash,
qorishmani zichlash va qatlamlarni qurishda texnologiyaning buzilishi natijasida,
shuningdek, asfaltbeton qoplamada bo‘ylama va ko‘ndalang ulanishlarda,
avtoturargohning to‘xtash, yuqori tezlanishli tasmalarga o‘tish joylarida paydo
bo‘ladi. Ular uchun ahamiyatsiz chuqur va yoriqlar qoplama chetlarining sinishi
progressiv rivojlanish bilan ifodalanadi.
Eskirish yoriqlari transport yukining siklik ta’siri tufayli hosil bo‘ladi,
keyinchalik material tarkibida shikastlanish to‘planishi va uning buzilishi
ifodalanadi. Ular asosan qoplamaning pastki yuzasida ko‘ndalang yoriqlar shaklida
yuzaga keladi, keyin 6-12 yil ichida, transport va iqlim omillarining intensivligiga
qarab, qoplamaning butun qalinligi bo‘yicha o‘sib boradi.
Aloxida-aloxida, bir-biriga yaqin bo‘lgan yoriqlar va to‘rli yoriqlar bilan
farqlanadi.
Alohida yoriqlar o‘zaro bog‘lanmagan ko‘ndalang va qiyshiq yoriqlar bo‘lib,
ular orasidagi o‘rtacha masofa to‘rt metr va undan ortig‘ini tashkil yetadi. Yo‘l
nuqsonlarini aniqlashda yoriqlarning umumiy uzunligi pogonametrlarda qayd
qilinadi.
Alohida yoriqlar ko‘ndalang va qiyshiq yoriqlar bo‘lib, ba’zan o‘zaro
bog‘langan, lekin, odatda, yopiq figuralar hosil qilmaydi; tutash yoriqlar orasidagi
o‘rtacha masofa 1-4 m. Yo‘llarni tashxislashda yoriqli maydonlar metr kvadratlarda
o‘lchanadi.
To‘rsimon yoriqlar - ko‘ndalang kesishgan bo‘ladi, bo‘ylama va yegri yoriqlar
bo‘lib yaxlit qoplama yuzasini bo‘laklab qo‘yadi. Nuqsonlar metr kvadrat bilan
o‘lchanadi.
Yo‘l qoplamalarining yoriqqa chidamliligini ta’minlash uchun bir necha
usullar mavjud. Ularning asosiylari loyihaviy bosqichida materialshunoslik
(asfaltbetonning
oshib
borayotgan
kuchlarga
mustahkamligini
oshirish
xususiyatlarini yaxshilash bilan bog‘liq) va konstruktiv -texnologik (samarali
konstruktiv yechimni tanlash) asosida.
| 