|
23-variant Simmetrik kriptosistemalar
|
| bet | 5/12 | | Sana | 26.05.2024 | | Hajmi | 33,54 Kb. | | #254284 |
Bog'liq 23, 24, 26 variantlar24-varinat
Kriptografiyaga asoslari.
Kriptografiya – bu ma'lumotlarni shifrlash va deshifrlash usullari orqali ularni himoya qilish ilmidir. Bu ilm bir necha asrlar davomida rivojlanib kelgan va hozirgi kunda zamonaviy tarmoq xavfsizligining muhim qismidir. Kriptografiyaning asosiy tushunchalari va usullari quyidagilardan iborat:
Kriptografiyaning Asosiy Tushunchalari
1. Shifrlash (Encryption): Ma'lumotlarni (ochiq matnni) o'qib bo'lmaydigan shaklga (shifrlangan matnga) o'zgartirish jarayoni.
2. Deshifrlash (Decryption): Shifrlangan ma'lumotlarni asl (ochiq) matn shakliga qaytarish jarayoni.
3. Kalit (Key): Shifrlash va deshifrlash jarayonlarida ishlatiladigan maxfiy qiymat. Kalitlar kriptografik operatsiyalarning xavfsizligini ta'minlaydi.
4. Ochiq Matn (Plaintext): Shifrlashdan oldin yoki deshifrlashdan keyin o'qilishi mumkin bo'lgan asl ma'lumot.
5. Shifrlangan Matn (Ciphertext): Shifrlashdan keyin hosil bo'lgan va o'qib bo'lmaydigan ma'lumot.
Kriptografiyada ishlatiladigan asosiy usullar ikki asosiy turga bo'linadi: simmetrik va assimetrik kriptografiya.Simmetrik kriptografiyada bitta kalit shifrlash va deshifrlash uchun ishlatiladi. Bu usul tezkor va samarali, ammo kalitni xavfsiz tarzda almashish muammo bo'lishi mumkin. Eng mashhur simmetrik algoritmlar quyidagilardir:
- DES (Data Encryption Standard): Avvalgi yillarda keng qo'llanilgan, lekin hozir xavfsizligi zaif bo'lgan algoritm.
- AES (Advanced Encryption Standard): Hozirda eng xavfsiz va keng qo'llanilgan simmetrik shifrlash algoritmi.
Assimetrik Kriptografiya
Assimetrik kriptografiyada ikki kalit ishlatiladi: ochiq kalit (public key) va yopiq kalit (private key). Ochiq kalit shifrlash uchun ishlatiladi, yopiq kalit esa deshifrlash uchun ishlatiladi. Bu usulda kalitlarni xavfsiz tarzda almashish osonroq, lekin u simmetrik kriptografiyaga nisbatan sekinroq. Mashhur assimetrik algoritmlar:
- RSA (Rivest-Shamir-Adleman): Eng keng qo'llanilgan assimetrik algoritm.
- ECC (Elliptic Curve Cryptography): Kichikroq kalit uzunligi bilan yuqori xavfsizlik ta'minlaydigan algoritm.
Kriptografiya Amaliyotlari
1. Raqamli Imzolar (Digital Signatures)
Raqamli imzolar ma'lumotlarning kelib chiqishini va ularning o'zgarmaganligini tasdiqlash uchun ishlatiladi. Bu amaliyot odatda assimetrik kriptografiya yordamida amalga oshiriladi.
2. Xash Funksiyalar (Hash Functions)
Xash funksiyalar ma'lumotlarni o'zgarishi qiyin bo'lgan raqamli "barmoq izlari"ga aylantiradi. Bu funksiyalar bir yo'nalishli bo'lib, deshifrlashni talab qilmaydi. Mashhur xash algoritmlar:
- MD5 (Message Digest Algorithm 5)
- SHA-1 (Secure Hash Algorithm 1)
- SHA-256 (Secure Hash Algorithm 256-bit)
3. Sertifikatlar (Certificates)
Raqamli sertifikatlar shifrlash kalitlarini va shaxsni yoki tashkilotni tasdiqlovchi hujjatlardir. Sertifikatlar odatda CA (Certificate Authority) tomonidan beriladi.
Kriptografiyaning Qo'llanilishi
Kriptografiya ko'plab sohalarda qo'llaniladi, jumladan:
- Elektron pochta xavfsizligi: PGP (Pretty Good Privacy) va S/MIME (Secure/Multipurpose Internet Mail Extensions) yordamida.
- Veb xavfsizligi: HTTPS (HyperText Transfer Protocol Secure) orqali.
- VPN (Virtual Private Network): Xavfsiz tarmoq aloqalarini ta'minlash uchun.
- Elektron tijorat: Onlayn to'lovlar va tranzaksiyalar xavfsizligini ta'minlash uchun.
|
| |
