3- ma’ruza. Tizim va muhit. Ish bajarish va tizimning rivojlanishi. Tizimni
o’zgartiruvchi xususiyatlar va faktorlar
Reja:
1. Ish bajarish va tizimning rivojlanishi
2. Tizimning invariantligi va izomorfizmi
Tizimning faoliyati (ishi) ikkita asosiy rejimda amalga oshishi mumkin:
rivojlanish (evolyusiya) va ish bajarish.
Ish bajarish deb tizimning bosh maqsadini o’zgartirmasdan ishlash
faoliyatiga aytiladi. Bu tizim vazifasi (funksiyasi)ning vaqt ichida namoyish
etilishidir. Tizim ishlayotgan vaqtda tizim infrastrukturasining sifat
o’zgarishi aniq amalga oshmaydi: uning infrastrukturasining
sifati tizim
rivojlanganda o’zgaradi.
Rivojlanish tizimdagi tashkillashtirish va uning aksining kurashidir, u
axborotning jamlanishi va murakkablashuvi, uning tashkil etilishi bilan bog’liq.
Tizim maqsadining o’zgartirilishi bilan bo’ladigan faoliyat rivojlanish deyiladi.
Tizimning egiluvchanligi deb, tizimning tashqi muhit ta’siriga
javoban tasnifiy
moslashish (adaptasiya) qobiliyati tushuniladi.
Tizim, tizim harakati, tizim trayektoriyasini yo’naltirish (regulirovaniye)
deganda tizimni kerakli holatga, harakatning kerakli
trayektoriyasiga qaytarish
maqsadida, tizim harakatlari trayektoriyasining
kuzatishlari bo’yicha boshqaruvchi parametrlarni tuzatish (korreksiya)
tushuniladi.
Tizim trayektoriyasi deganda tizim ishlayotgan
vaqtda u qabul qiladigan
holatlar ketma-ketligi tushuniladi. Bu holatlar tizim holatlari to’plamida qandaydir
nuqtalar sifatida ko’riladi. Fizik, biologik va boshqa tizimlar uchun – bu fazoviy
borliqdir.
Nazorat savollari:
1. Tizimning ish bajarishi va rivojlanishi, rivojlanishi va o’z-o’zidan
rivojlanishlari o’rtasida asosiy o’xshashliklar va arqlar bor?
2. Tizimning egiluvchanligi, ochiqligi, yopiqligi nimada ko’rinadi?
3. Qanday tizimlar ekvivalent deyiladi? Tizimlarning invariantligi
nima? Tizim izomorfizmi nima?
Masalalar va topshiriqlar:
1. Ish bajarish va rivojlanish rejimlarida bo’lgan
tizimlarning
spesifikasiyasini tuzing (tizimni bayon eting). Tizimning hamma
atributlarini ko’rsating.
2. Quyidagi munosabatlarda bo’lgan tizimlarga misol keltiring: a)
refleksiv, simmetrik, tranzitiv; b) nosimmetrik, refleksiv, tranzitiv; v)
notranzitiv, refleksiv, simmetrik; g) norefleksiv, simmetrik, tranzitiv;
d) ekvivalentlik.
3. Invarianti bo’lgan ikkita tizimga misol keltiring. Bu tizimlar
izomorfmi?
Ilmiy tadqiqotlar, referatlar va Internet-sahifalar uchun mavzular:
1. Tizimning
ish bajarishi, rivojlanishi va o’z-shzidan rivojlanishi,
nisbiy tahlil.
2. Tizimlarning egiluvchanligi, bog’liqligi, ekvivalentligi va
invariantligi, nisbiy tahlil.
3. Munosabatlar algebrasi – tizimlar nazariyasining universal apparati
