3-Amaliy mashg’ulot
Mavzu: Kompyuter tashkil etishning arifmetik asoslari. Turli xil sanoq
tizimlarida amallar bajarish.
Ishdan maqsad: Turli xil sanoq tizimlarida amallar bajarish o’rganish.
Аytsang - unutaman, ko`rsatsang - eslab qolaman, o`zim bajarib - anglab
etaman.
Nazariy qism:
Barcha mavjud tillar kabi sonlar tili ham mavjud bo‘lib, u ham o‘z alifbosiga
ega. Mazkur alifbo hozir jahonda qo‘llanilayotgan 0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nta arab
raqamlaridir, ya’ni: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. Bu tilda o‘nta belgi (raqam) bo‘lganligi
uchun ham, bu til o‘nlik sanoq sistemasi deb ataladi.
Bizning kundalik hayotimizda qo‘llanilayotgan o‘nlik
sanoq sistemasi
hozirgidek yuqori ko‘rsatkichni tez egallamagan. Turli davrlarda turli xalqlar bir-
biridan keskin farqlanuvchan sanoq sistemalaridan foydalanganlar.
Masalan, 12 lik sanoq sistemasi juda keng qo‘llanilgan.
Uning kelib
chiqishida albatta tabiiy hisoblash vositasi - qo‘limizning ahamiyati katta. Bosh
barmog‘imizdan farqli qolgan to‘rttala barmog‘imizning har biri 3 tadan, ya’ni
hammasi bo‘lib 12 ta bo‘g‘indan iboratdir. Mazkur sanoq sistema izlari hanuzgacha
saqlanib qolgan. Masalan, inglizlarda
uzunlikni o‘lchash birligi:
1 fut = 12 dyum=30 sm,
pul birligi
1 shilling = 12 pens.
Qadimgi Bobilda ancha murakkab bo‘lgan sanoq sistemasi – 60lik
sanoq
sistemasi qo‘llanilgan. Bu sanoq sistemasining qoldiqlari hozir ham bor. Masalan:
1 soat = 60 minut
1 minut = 60 sekund
XVI – XVII asrlargacha Amerika qit’asining katta qismini egallagan atstek
va mayyalarda 20 lik sanoq sistemasi qo‘llanilgan. Bunday misollarni ko‘plab
keltirish mumkin.
Biz asosan o‘nlik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Lekin, o‘nlik sanoq
sistemasidan kichik sanoq sistemalarida sonlarni
belgilash uchun arab raqami
belgilaridan foydalaniladi. Masalan, beshlik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4
raqamlari, yettilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlaridan foydalaniladi.
Hisoblash texnikasida va dasturlashda asosi 2, 8 va 16 ga teng bo‘lgan sanoq
sistemalari qo‘llaniladi.
O‘n ikkilik, o‘n oltilik sanoq sistemalarida qanday belgilardan foydalaniladi?-
degan savolga javob aniq: raqamlardan keyin lotin alifbosidagi
bosh harflardan
foydalaniladi.
Shunday qilib, o‘n ikkilik sanoq sistemasida raqamlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8,
9, A, B kabi; o‘n oltilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D,
E, F kabi yoziladi.
Kompyuterlarda boshqa sanoq sistemalaridan quyidagi
imkoniyatlari bilan
farqlanuvchi ikkilik sanoq sistemasidan foydalaniladi:
· uni ishlashini tashkil etish uchun ikki turg‘un holatli qurilmalar zarur (
tok bor – tok yo‘q, magnitlangan yoki magnitlanmagan);
· axborotni ikki holat orqali tasvirlash ishonchli va ta’sirlarga
chidamli;
· ikkilikdagi arifmetika boshqalaridan sodda.
Ikkilik
sanoq
sistemasining
asosiy
kamchiligi
–
sonlardagi
xona(razryad)larning juda tez ortib ketishidir. O‘nlik sanoq sistemasidan ikkilikka
va teskari o‘tkazishlarni kompyuterning o‘zi bajaradi.
Lekin kompyuterning
imkoniyatlaridan oqilona foydalanish uchun uning tilini tushunish zarur bo‘ladi.
Shular sababli sakkizlik va o‘n oltilik sanoq sistemalari ishlab chiqilgan.
Bu sistemalardagi sonlar o‘nlik sanoq sistemasi kabi oson o‘qiladi,
lekin
ikkilik sanoq sistemasidagi sondan 3 (sakkizlikda) va 4 (o‘n oltilikda) marta kam
razryad talab qiladi, chunki
8 = 2
